Stan badań nad ekonomicznymi skutkami absencji chorobowej pracowników dojeżdżających do pracy

Jerzy Kitowski

Stan badań nad ekonomicznymi

skutkami absencji chorobowej

pracowników dojeżdżających do

pracy

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 20, 339-353

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A . L U B L I N — P O L O N I A

Vol. XX, 20 SECTIO H 1986

Z akład G eografii E k on om iczn ej i P lan ow an ia P rzestrzen n eg o F ilii UMCS w R zeszow ie

J e r z y K I T O W S K I

Stan badań nad ekonomicznymi skutkami absencji chorobowej pracowników dojeżdżających do pracy

Состояние исследований экономических последствий неявок по болезни среди работников, проезжающ их на работу

State of Research On Economic A ffects of Sick-Leaves Among Commuters

P ro b lem w pływ u dojazdów na zachorow alność m igrantów nie został dotychczas w szechstronnie opracow any. Istnieje w praw dzie szereg p u b li­ k acji zaw ierających pew ne podstaw ow e inform acje z tego zakresu, jed ­ nakże źródła te w większości nie p rezen tują w nikliw ej analizy p ro b le­ m u, lecz ograniczają się do wniosków o ch arak terze ogólnym, często sprzecznych ze sobą i nie poparty ch badaniam i e m p iry cz n y m i1.

Na celowość prow adzenia badań nad absencją chorobow ą pracow ni­ ków dojeżdżających do pracy w skazują przede w szystkim wym ogi efek­

1 Ogólne w nioski o ujemnym w pływ ie dojazdów na stan zdrowotny pracowni­ ków spotykam y w następujących pracach:

J. C e g i e l s k i : Dojazdy do pracy i ich przestrzenne uwarunkowania. „Ekonomi­ sta” 1976 2, s. 310; J. D a n g e l , Z. P i ó r o : Uwagi na temat sposobu przepro­

wadzania badań doja zdów ludności do pracy i nauki. „Biuletyn KUA” 1958, 9,

s. 14— 15; T. L i j e w s k i : Dojazdy do pracy w Polsce. Warszawa 1967, s. 109; J. M a ł y s z : Dowozić czy budować? „Miasto” 1963, 1, s. 20—21; M. O l ę d z k i :

Dojazdy do pracy. Zagadnienia społeczne i ekonomiczne na przykła dzie rejonu pło­ ckiego. Warszawa 1967, s. 114; A. P r z e s t a l s k i : Dojazdy do pracy. „Kronika

Miasta Poznania” 1964, 3, s. 13; „Socjologiczne studium dojazdów do pracy w Ol­ sztynie”. „Biuletyn KUA” 1958, 10, s. 12 i 17; J. T e n e t a - P ł o t k o w i a k: A n a ­

liza doja zdów do pracy do miasta Rzeszowa. „Problemy Ekonomiczne” 1969, 2,

s. 111; Z. Z a b o r o w s k i : Dojazdy do pracy i szkół. „Przegląd K om unikacyjny” 1968, 6, s. 216—218.

340 J. Kitowski

tyw nego w yk o rzystania czasu pracy oraz dążenie do radykalnego ogra­ niczenia poziomu społecznych kosztów nieuzasadnionej absencji.

W k ra ju — pierw sze p ró b y badan ia absencji chorobow ej dojeżdżają­ cych pracow ników podjęto na początku lat sześćdziesiątych. E. Grzeszczak w 1962 roku objęła badaniam i grupę 475 osób zatrud n iony ch w w ydzia­ łach p rod u k cy jn y ch ZNTK w P ru s z k o w ie 2. Z am ierzeniem a u to rk i było sform ułow anie zależności m iędzy w ielkością absencji chorobow ej a w ie­ kiem , stażem pracy, czasem dojazdu i posiadaniem gospodarstw rolnych przez dojeżdżających pracow ników . W yniki przeprow adzonych badań prow adzą do sprzecznych wniosków. O kazało się, że w w ydziale kuźni, m im o że przeciętna w ieku ta m zatru dn ion ych była najw yższa (40 lat), rów nież w ysoki był staż p racy (16,4 lat), stosunkow o tru d n a dostępność czasowa do zakładu (1/3 zatru d n io n y ch tra c iła na dojazd w jedn ą stronę ponad 60 m inut) i w ysoki odsetek pracow ników posiadał gospodarstw a ro ln e (blisko 1/4) to p raco w n icy tego w ydziału legitym ow ali się n a jn iż ­ szym w skaźnikiem liczby dni niezdolności do p racy z pow odu choroby n a jednego zatrudnionego (5,9 dnia wobec średniej dla badanego za­ k ład u — 8,8 dnia). N atom iast odw rotnie p rzedstaw ia się rozp atry w an a sy tu acja w w ydziale m o to trakcji, gdzie w y stępuje jeden z najw yższych w skaźników liczby dni zw olnień chorobow ych jednego pracow nika (12,4 dnia), podczas gdy średnia w ieku pracow ników tego w ydziału jest sto­ sunkow o niska (33,7 lat), czas dostępności układa się w m iarę k o rzy st­ n ie (29,5% zatrud n ion y ch tra c i n a dojazd ponad godzinę) i tylko 5,9% p racow ników tego w ydziału posiada gospodarstw a rolne.

E. G rzeszczak badała, rów nież m etodą ankietow ą, wielkość g ru p y p ra ­ cow ników usk arżający ch się na dolegliwości. Ten k ieru n ek badań, k tó ry należy ocenić k ry ty c z n ie ze w zględu na su biek tyw n y c h a ra k te r w ypo­ wiedzi, rów nież nie doprow adził do oczekiw anych w yników (np. we w spom nianym w ydziale m o to trak cji odsetek usk arżających się na dole­ gliw ości był znacznie niższy w stosunku do innych wydziałów).

Podobny c h a ra k te r nosiły badania przeprow adzone przez A. Dnia. Ba­ daniem objęto 764 osoby, w ty m 392 chłopów -robotników . Stw ierdzono, że przeciętna wielkość absencji chorobow ej chłopów -robótników była niż­ sza od absencji chorobow ej ro b o tn ik ó w 3. N atom iast w śród dw uzaw o- dowców najw yższy poziom zw olnień chorobow ych p rzy p ad ał na w łaści­ cieli gospodarstw o pow ierzchni do 1 ha oraz na g ru p ę posiadaczy gos­ p o d arstw o pow ierzchni pow yżej 5 h a 4.

2 E. G r z e s z c z a k : S truktura społeczno-zawodowa pracow n ików wybran ych

działów Zakładów Napraioczych Taboru Kolejowego w Pruszkowie. „Biuletyn KPZK

PA N ” 1964, 30, s. 137—151.

3 A. D z i e ń : Chłopi-robotnicy w prze dsiębiorstw ie i gospodarstwie rolnym. Warszawa 1973, s. 116.

Także H. G órny oraz P. K rasu ck i zakw estionow ali słuszność tezy, ja ­ koby chłopi-robotnicy posiadali duży udział w ogólnych rozm iarach a b ­ sencji chorobow ej. W św ietle, w yników przeprow adzonych przez nich badań okazało się, że przeciętne jednostkow e w skaźniki absencji choro­ bowej w ynosiły dla pracow ników m iejscow ych — 7,9 dnia, natom iast dla pracow ników dojeżdżającyh z m iast — 9,1 dnia oraz dla dojeżdża­ jących ze wsi — 9,5 dnia. S tąd też w ysnuli wniosek, że istotnym czyn­ nikiem kształtu jący m wielkość czasu nie przepracow anego z powodu ab- .sencji chorobow ej jest fak t dojazdu do pracy, nie zaś posiadanie bądź p rac a w gospodarstw ie ro ln y m .5 W grupie pracow ników dojeżdżających zaobserw ow ano wyższe, w stosunku do gru p y pracow ników m iejscow ych, w skaźniki absencji z pow odu gruźlicy, choroby w rzodowej, schorzeń n a ­ rządów ruchu oraz ostrych chorób górnych dróg oddechowych. Z daniem w ym ienionych auto rów o statnie dw ie g rupy schorzeń w ynikają z w ię­ kszego narażenia dojeżdżających pracow ników na niekorzystne i zm ien­ ne w aru n k i atm osferyczne.

In teresu jących spostrzeżeń dostarczają w yniki badań, na k tó re po­ w ołują się Z. D urasiew icz i J. Indulski, a przeprow adzonych w w y b ra ­ nych zakładach w łókienniczych w latach 1961— 1962 oraz w latach 1966— 1967. B adane gru p y liczyły odpowiednio 2874 osoby, w ty m 1067 mężczyzn i 1807 kobiet, z tego powyżej 30 m inut traciło na dojazd 561 pracow ników . D ruga z badanych gru p liczyła 8205 osób (3387 m ężczyzn i 4818 kobiet), z k tó ry ch 25,1% traciło na dojazd w jed ną stronę więcej niż 30 m in u t 6. Stw ierdzono, że zarów no w śród mężczyzn jak i kobiet najsilniej na wielkość absencji chorobow ej w pływ ają w aru n k i dojazdu do p racy (odległość i czas dojazdu). Dla pracow ników , k tó ry m czas do­ jazdu pochłaniał m niej niż 30 m inut, w skaźnik absencji (procentow y udział czasu n ie przepracow anego w ogólnej liczbie dni roboczych) w y ­ nosił 5,16%, a dla dojeżdżających, k tó rzy tracili na dojazd w jedną stro ­ nę ponad 60 m in u t — 6,7°/o. Dla mężczyzn odpowiednie w skaźniki w y ­ nosiły 4,78% i 5,42%, a dla kobiet 5,42% i 7 ,5 4 % 7. Pogłębiona analiza przyczyn schorzeń pracow ników posiadających korzystne i niekorzystne w a ru n k i dojazdu do p racy w ykazała, że różnice dotyczą głównie chorób przew odu pokarm ow ego (choroba w rzodowa u m ężczyzn i choroby w ą­ tro b y u kobiet) oraz w przy p ad k u mężczyzn — w ypadków poza m iej­ scem pracy.

B ardziej w nikliw ą analizę om awianego problem u przedstaw ił T. K w aś­

5 H. G ó r n y , P. K r a s u c k i : Analiza absencji chorobowej w zakładzie p rze m ys ło w y m . „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 1973, 8, s. 34.

6 Z. D u r a s i e w i c z , J. I n d u l s k i : Absencja chorobowa. Warszawa 1975, s. 56.

342 J. Kitowski

niew ski, k tó ry badał poziom zachorow alności pracow ników m iejscow ych i dojażdżających w y bran y ch w ydziałów trzech p rzedsiębiorstw p rz e m y ­ słow ych (w Rzeszowie i M ielcu), w k tó ry c h łączne z a tru d n ien ie w yno­ siło 2828 osób. P rzeciętn a roczna w ielkość absencji chorobow ej robotni­ ków m iejscow ych w ynosiła 175,9 godziny i była wyższa od om aw ianej w ielkości dla robotników dojeżdżających o 18,2 g o d z in y 8. A utor w ska­ zuje na zbliżone tendencje k ształtow ania się absencji chorobow ej obu porów nyw anych g ru p w poszczególnych m iesiącach. W zrost zachorow ań o b serw u je się szczególnie w październiku i grudniu, n ato m iast w m iesią­ cach letn ich poziom tego zjaw iska jest znacznie niższy. Na uw agę za­ słu g u je fakt, że absencja chorobow a pracow ników posiadającyh gospo­ d a rstw a ro ln e była niższa niż pracow ników zatrudnionych tylko w p rze- ijiyśle.

Rów nie in te resu jąc ą próbę analizy badanego p roblem u zaw iera roz­ p raw a Z. K lonka. W edług b ad ań tego a u to ra przeprow adzonych w 1969 r. w ośm iu p rzed sięb io rstw ach p rzem ysłow ych (m etodą ankietow ą objęto 5879 zatrudnionych) przeciętna liczba d n i zw olnień chorobow ych p rzy ­ p ad ająca na jednego dojeżdżającego w yniosła 15 dni, p rzy średniej k r a ­ jow ej — 8,5 dnia. Z. K lonek, w ślad za przedstaw icielam i przem ysłow ej służby zdrow ia, stw ierdza, że w ystępow anie w ysokiej zachorow alności w śród dojeżdżających w y nika głów nie z niew łaściw ych w arun kó w ocze­ kiw ania na p rze jaz d i długiego p rzeb yw an ia poza dom em bez k o rzy sta­ nia z ciepłych posiłków . W rozpraw ie p rzy taczan e są rów nież w yniki b ad ań przeprow adzonych przez Z. Fietę, z k tó ry ch to b ad ań w ynika, że w śród pracow ników dojeżdżających z odległości w iększej ni? 10 kilo­ m etró w zgłaszalność w przychodniach jest wyższa o 50°/o a absencja chorobow a w yższa aż o 90°/», niż w śród g ru p y dojeżdżających z odległo­ ści nie p rzek raczającej 10 kilom etrów . Szczególnie w ysoką zachorow alno­ ścią w śród do jeżdżających c h a ra k te ry z u ją się p racow n icy m łodzi (od 19 do 29 lat) 9.

Podobny c h a ra k te r nosiły badania przeprow adzone przez E. Dolnego w 30 p rzed sięb iorstw ach p rzem ysłow ych Torunia, k tó re w edług stan u n a dzień 1.01.1977 ro k u z a tru d n ia ły 31 746 osób, w ty m 4600 dojeżdża­ jących. B adaniem objęto 2907 dojeżdżających (co stanow iło ponad 63%

8 T. K w a ś n i e w s k i : Ekonomiczne i społeczne sku tki dojazdów do pracy

w p rze dsię biorstw ie p r z e m y s ło w y m . Kraków 1975 (praca doktorska), s. 130 oraz

tenże: Ekon omiczn e i społeczne sku tki d ojazdów do prac y w przedsię bio rstw ie

p rze m y s ło w y m . „Prace Studium Nauk Społecznych”, Rzeszów 1977, s. 43.

9 Z. K l o n e k : Ekonomiczne s k u tk i p r z e w o z ó w pracowniczych na tle zm n ie j­

szających się zasobów siły roboczej wokół d u żych zakładów i ośrodków p r z e m y ­ słowych. Szczecin 1972 (praca doktorska), s. 146 oraz tenże: Z p ro b le m a ty k i doja ­ z d ó w do pracy. „Wieś Współczesna" 1974, 11, s. 91.

dojeżdżających do p racy w badanych przedsiębiorstw ach oraz 60% ogółu dojeżdżających w p rzem yśle Torunia). W yniki tych badań nie p o tw ier­ dziły poglądu, że pracow nicy dojeżdżający c h arak tery zu ją się w iększą ab ­ sencją niż pracow nicy m iejscowi. Wielkość czasu nie przepracow a­ nego była zróżnicow ana w zależności od płci i m iejsca zam ieszkania do­ jeżdżających, n ato m iast nie w ykazyw ała związku z poziom em w y k ształ­ cenia tych pracow ników 10.

Badania n ad absencją chorobow ą przeprow adził rów nież J. K o tlar- czyk n , jednakże o trzy m ane w yniki, ze względu na zastosowaną m etodę ankietow ą, budzą pew ne zastrzeżenia i w ym agają w eryfikacji. W św ie­ tle w yników om aw ianych badań aż 88,6% dojeżdżających nie opuściło w ciągu roku n aw et jednego dnia pracy. W iększe nasilenie zachorow al­ ności obserw uje się w śród m igrantów z m iast, co zdaniem w ym ienione­ go au to ra w ynika z w ieku i dłuższej aktyw ności zawodowej tej grup y dojeżdżających.

W lite ra tu rz e zagranicznej dużo m iejsca badaniu zależności m iędzy dojazdam i do p racy a w ielkością absencji chorobow ej poświęciła w swej p racy K. Liepm ann. A uto rk a objęła badaniem okres trzech lat, rozpa­ tru ją c zbiorowość 587 kobiet zatrudnionych w w ytw ó rni papierosów w Londynie. S tw ierdziła istnienie związku korelacyjnego m iędzy w iel­ kością absencji a odległością czasową dojazdu do pracy 12. Z aletą om a­ w ianych badań jest tak że ro zpatry w an ie przez au tork ę w ielkości nie­ obecności z powodu choroby z w ykluczeniem okresów chorobow ych trw a ­ jących ponad 3 m iesiące. Również po tej korekcie stw ierdzono zależność m iędzy czasem dojazdu a wielkością zwolnienia chorobowego. K. Liep­ m ann pow ołuje się także na ciekaw e w yniki badań przeprow adzonych przez Ch. G rabę 13 i F. R itzm anna 14. Ch. G rabę objęła badaniem dw a t y ­ siące robotników zatru d n io n ych w Zakładach W agonów K olejow ych w D urlach. A u to rka doszła do wniosku, że absencja chorobow a posiada tenden cję rosnącą w raz ze w zrostem odległości dojazdów. Czas nie

prze-10 E. D o l n y : Niektóre problem y dojazdów do pracy do Torunia. „Studia i M ateriały” 1981, 44, s. 13—20.

11 J. K o t l a r c z y k : Próba oceny efektywności ekonomicznej doja zdów do

pracy na przykła dzie Zakła dów Chemicznych „O święcim” (praca doktorska), Kra­

ków 1973, s. 46—47.

12 K. L i e p m a n n : The Journey to Work. London 1944, s. 140 i 173 (na jedną pracownicę tracącą na dojazd mniej niż 30 minut przypada rocznie 5,45 dnia zw ol­ nienia chorobowego, a na pracownicę, której czas dojazdu przekracza 75 minut — odpowiednio 6,22 dnia).

13 Ch. G r a b e : Der Einfluss der Pendelwanderung auf die Arbeitnehmer.

„Badische W irtschafts-Studien” 1926, 3.

14 F. R i t z m a n n : Einkommens-und Wohnverhältnisse der Arbeiter der Maschinenfabrik Gritzner A.G. in Durlach. Durlach 1914.

344 J. Kitowski

pracow any z pow odu zw olnienia chorobow ego, podczas 100-dniowej ob­ serw acji, w ynosił 3,3 godziny na jednego pracow nika zam ieszkałego ^ w pobliżu zakładu i w z ra sta ł do 12,4 godziny — na jednego pracow nika zam ieszkałego w b ardziej odległym m iejscu (autorka nie w ym ienia od­ ległości).

F. R itzm ann za obiekt bad ań p rz y ją ł także zakłady w D urlach.. S tw ierdził, że na sto dni roboczych jeden pracow nik m iejscow y i m iesz­ k ający w pobliżu D urlach p rzepracow ał przeciętnie 97,1 dnia, a robotnik m ieszkający w odległej m iejscow ości ty lko 94,8 dnia (najdalsze dojazdy koleją dochodziły do 16,7 mili). G dyby czas przepraco w any w yrazić w godzinach, okaże się, że pracow nik m iejscow y przepracow ał przecię­ tnie 940 godzin, a praco w nik dojeżdżający — 902 godziny. Zdaniem F. R itzm anna długość tra s y i zmęczenie dojazdam i posiada definity w nie' szkodliw y w p ły w na frek w en cję w pracy.

Tezę o w yższej zachorow alności dojeżdżających pracow ników p o tw ier­ dziły tak że w yniki bad ań przeprow adzonych w n iek tó ry ch k ra ja c h so­ cjalistycznych. Na p rzy k ład w M ińskim K om binacie C zesankow ym p rze ­ ciętna liczba dni n ie przep racow anych z pow odu choroby przez jednego pracow nika m iejscow ego w ynosiła 13,99 dnia, podczas gdy w skaźnik ten dla pracow ników dojeżdżających (tracących na dojazd w jedną stronę ponad 60 m inut) by ł o 3,62 dnia w yższy. O dpow iednia jednostkow a róż­ nica w liczbie dni n ie p rzep raco w an y ch z powodu anginy, g ry p y i scho­ rzeń g órnych dróg oddechow ych w ynosiła dla dojeżdżających średnio 2,52 dnia (w stosunku do m ieszkańców M iń s k a )15. Sceptycznie natom iast należy ocenić w yniki badań Lw ow skiej O kręgow ej R ady Zw iązków Z a­ wodow ych, w edług k tó ry c h w y pad ki p rzy p racy i poziom zachorow alno­ ści są w śród dojeżdżających 5— 6-krotnie wyższe niż w śród robotników — m ieszkańców Lw ow a 16.

Za w iększym praw d o p o do bień stw em zachorow alności w śród dojeżdża­ jących pracow ników opow iadają się także J. H u rsk y 17 i J . Ja n ću ro v a 18. Zależności istn iejące m iędzy dojazdam i do p racy a zachorow alnością m igrantó w (w zak resie ekonom icznych skutków absencji chorobow ej) b a ­ dał rów nież a u to r niniejszego opracow ania. W a rty k u le przytoczono w y ­ niki b ad ań n a d absencją chorobow ą pracow ników dojeżdżających do pracy, przeprow adzonych w w y bran y ch pięciu w ydziałach p ro du kcyjn ych

15 G orod i m a jatn ikow aja m igracyja nasielenija (pod red. S. A. Polskogo) Mińsk 1973, s. 107, tab. 35.

16 J. M. T a b o r i s s k a j a : M ajatnikowaja migracy ja nasilenija. Moskwa 1979, s. 167.

37 J. H u r s k y : M etody grafick&ho znazorneni do jiz d k y do prace. Praha.

1969, s. 5.

18 J. J a n ć u r o v a : D o jizd k a za prąci na Ostravsko. „Dem ografie” 1968, 2r s. 116.

czterech przedsiębiorstw przem ysłow ych Polski południow o-w schodniej: Z akładach Tw orzyw Sztucznych „ G a m ra t-E rg ” w Jaśle (wydział p rze­ tw ó rstw a polichlorku w inylu), K om binacie Przem ysłow ym „H uta S ta ­ lowa W ola” (wydział w alcow ni kalibrow ej), Zakładach Zm echanizow a­ nego S p rzętu Domowego „P red o m -Z elm er” w Rzeszowie (wydział sil­ ników) oraz W ytw órni S przętu K om unikacyjnego „PZL — Rzeszów” (wydział m echaniczny i odlewnia).

W w ytypow anych obiektach badań zastosowano m etodę rep re z en ta ­ cyjną. O trzym ane w yniki można uogólniać na całą zbiorowość w y b ra ­ nych w ydziałów , gdyż dla każdej badanej cechy spełniono w arunek, że w zględny półprzedział ufności nie przekraczał 5%>. Liczebność objętych badaniem gru p przedstaw iono w tab eli 1.

Tab. 1. Wielkość badanych grup zatrudnienia w wybranych w ydziałach produk­ cyjnych (w osobach)

The size of investigated groups of em ployment in selected production sectors (in persons)

Pracownicy Wskaźnik udziału w °/o W yszczególnienie m iej­ scowi dojeż­ dżający dojeżdżają­ cych ze wsi w ogóle dojazdów dojazdów w ogóle zatrudnienia Ogółem 304 719 92,6 70,3 w tym: 1. ZTS „Gamrat-Erg” w Jaśle 83 167 93.4 66.8 (wydział przetwórstwa poli­

chlorku w inylu)

2. Kombinat Przem ysłow y 52 196 90,7 79,U „Huta Stalow a Wola”

(wydział w alcow nia kalibrowa)

3. ZZSD ^Predom -Zelm er” 41 106 96,2 72.1 w Rzeszowie (wydział

silników)

4. WSK „PZL-Rzeszów”

a) w ydział m echaniczny 64 118 92 4 64,8 b) wydział odlew nia 64 132 91,7 67,3 Źródło: Opracowanie własne.

Łącznie w w ym ienionych w ydziałach zatrudnionych było 4391 p ra ­ cowników, w ty m 3369 robotników bezpośrednio produkcyjnych. P rz e ­ badano 1023 robotników bezpośrednio produkcyjnych, w ty m 304 rob ot­ ników m iejscow ych i 719 dojeżdżających. W badanej zbiorowości zw raca

346 J. K itowski

uw agę stosunkow o w ysoki w skaźnik udziału dojeżdżających w ogóle za­ tru d n ien ia, w ynoszący ponad 70°/o (od blisko 2/3 w w ydziale m echanicz­ nym do ponad 3/4 w w alcow ni kalibrow ej), oraz bardzo w ysoki udział w zbiorow ości pracow ników zam iejscow ych — dojeżdżających ze wsi, przek raczający w badanych w ydziałach 90%.

P rzeciętn ą w ielkość czasu nie przepracow anego przez pracow ników m iejscow ych i dojeżdżających z pow odu absencji chorobow ej w w y ty ­ pow anych o b iek tach b ad ań przedstaw iono w tab eli 2.

Tab. 2. Przeciętna w ielkość czasu nie przepracowanego z powodu absencji choro­ bowej w badanych przedsiębiorstw ach (w dniach na zatrudnionego)

The mean tim e value not worked due to absences caused by illness in investigated establishm ents

W yszczególnienie Pracownicy M iejscowi Dojeżdżający ogółem w tym ze w si Ogółem 1-5,3 19,2 21,3 w tym: 1. ZTS „Gamrat-Erg” w Jaśle 9,7 17,6 2. Kom binat Przem ysłow y

„Huta Stalow a W ola” 12,1 22,7 28 1 3. „Predom -Zelm er” w R zeszow ie 18 9 14,8 14,3 4. WSK „PZL-Rzeszów”

a) w ydział m echaniczny 21,6 16,1 16,6 b) w ydział odlew nia 16,4 20,6 21,5 Źródło: Opracowanie własne.

P rzeciętn y jed n ostk o w y czas nie przepracow an y z pow odu absencji chorobow ej jest dłuższy dla pracow ników dojeżdżających, w stosunku do pracow ników m iejscow ych, o blisko 4 dni, w ty m dla dojeżdżających ze wsi dłuższy odpow iednio o 6 dni. W arto zwrócić uw agę na bardzo w y­ soki poziom jed n ostk o w ej długości zw olnienia chorobow ego pracow nika dojeżdżającego ze wsi — przek raczający w ciągu roku 21 dni (w w al­ cowni k alib ro w ej aż 28 dni) ty m bardziej, że śre d n i w iek pracow ników badanych w ydziałów nie przekraczał 33 lat dla pracow ników m iejsco­ wych i 31 lat dla pracow ników dojeżdżających, a przeciętna długość do­ jazdu w jedną stro n ę b y ły k rótsza od 30 km .

W badanych w ydziałach, w śród ogółu pracow ników dojeżdżających, wyższa jednostkow a absen cja chorobow a p rzy pada na dojeżdżających ze wsi. W y jątk iem w ty m zakresie je st w ydział silników , w którego za­ tru d n ie n iu dom inują kobiety. W w ym ienionym w ydziale (podobnie jak

w w ydziale m echanicznym ) dojeżdżający krócej p rzebyw ali na zw olnie­ niach lekarskich (w stosunku do pracow ników m iejscow ych).

W tra k c ie analizy przeciętnej wielkości zwolnienia chorobowego n a ­ suw a się isto tn a uw aga m etodyczna. Ja k w skazują n iek tó re opubliko­ w ane w yniki badań przeciętna długość zw olnień lekarskich w ydaw anych przez zakładow ą służbę zdrow ia jest krótsza od zw olnień w ydaw anych przez lek arzy lecznictw a otw artego 19. W p rzypadk u w yników b ad ań p re ­ zentow anych w a rty k u le spełniono żądany wym óg porów nyw alności da­ nych, gdyż ro zp atry w an e zw olnienia lekarskie w ystaw iane b y ły przez lek arzy przychodni przyzakładow ych.

U dział absencji chorobow ej w łącznych rozm iarach czasu n ie p rze ­ pracow anego (bez urlopów wypoczynkow ych — tab. 3) w aha się dla p ra ­ cowników m iejscow ych od 53,5% (walcow nia kalibrow a) do 92,7% (wy­ dział m echaniczny) oraz dla pracow ników dojeżdżających od blisko poło­ w y (w ydział silników) do 90,5% (wydział m echaniczny). Stosunkow o n i­ ski w skaźnik udziału absencji chorobow ej dla w ydziału silników w ynika z relaty w n ie dużej w ielkości czasu nie przepracow anego z pow odu u rlo ­ pów m acierzyńskich i zw olnień z ty tu łu opieki nad dzieckiem . N ależy

rów nież podkreślić p arado k saln ą sytu ację w w ykorzystaniu czasu p racy pracow ników dojeżdżających ze w si w ydziału w alcow ni kalibrow ej, gdzie bardzo w ysoki jednostkow y okres zwolnienia chorobowego, 28,1 dnia na

Tab. 3. U dział absencji chorobowej w łącznym czasie nie przepracowanym (bez urlopów wypoczynkowych) (w odsetkach) Proportion of absences caused by illness in the total time not worked

(leaves excluding), (in °/o)

Pracownicy W yszczególnienie M iejscowi Dojeżdżający ogółem w tym ze w si Ogółem 57,1 65,5 65,3 w tym: 1. ZTS „Gamrat-Erg” w Jaśle 59,5 62,8 . 2. Kom binat Przem ysłow y

„Huta Stalow a W ola” 53,5 60,7 63,6 3. „Predom -Zelm er” w Rzeszowie 57,3 49,0 47,3 4. WSK „PZL-Rzeszów”

a) w ydział mechaniczny 92,7 80,5 79,8 b) w ydział odlewnia 82,0 77,4. 77,6 Źródło: Opracowanie w łasne.

19 D u r a s i e w i c z , I n d u l s k i : op. cit., s. 49.

348 J. K itowski

pracow nika, stanow i niespełna 2/3 jednostkow ego łącznego czasu nie przepracow anego.

K ształtow anie się em pirycznego rozkładu czasu absencji chorobow ej b adanej g ru p y p racow ników W SK „P Z L —^ Rzeszów” i „P redo m -Z el- m e r” przedstaw iono w ta b e li 4. W św ietle przytoczonych danych do­ strzeg am y ciekaw ą zależność. P o n ad 38°/o pracow ników m iejscow ych i odpow iednio 37% pracow ników dojeżdżających nie przepracow ało w ciągu rok u do 40 godzin (średnio 5 dni). Z kolei blisko 10% obu b a ­ dan ych g ra p nie przepracow ało z pow odu zw olnień lekarskich ponad 400 godzin (50 dni — odpow iednio 11,4% pracow ników m iejscow ych i 9,5% pracow ników dojeżdżających). O trzym ane w y n ik i potw ierdziły tezę, że n a ro zm iary absencji chorobow ej isto tn y w p ływ m a stosunko­ wo nieznaczny udział osób długo ch o rujących 20.

Tab. 4. Em piryczny rozkład czasu absencji chorobowej badanej grupy Em pirical distribution of absences due to illness in the investigated group

A bsencja chorobowa w godzinach Pracow nicy M iejscowi Dojeżdżający t— * ₁ O 0,22137 0,17905 40— 80 0,16031 0,19257 80—120 0,12214 0,16554 120— 160 0,06107 0,08108 160—200 0,05344 0,08108 200—240 0,09160 0,06757 240—280 0,06870 0,04730 280—320 0,02290 0,05067 320—360 0,03053 0,02365 360—400 0,05344 0,01689 400—440 0,00763 0,02365 440—480 0,00763 0,01014 480—520 0,04580 0,00676 520—560 0*00763 0,01351 560—600 0,01527 0,01014 600—640 0,00763 0,01351 pow. 640 0,02290 0 01689 y

Źródło: Opracowanie własne.

W badanej g ru p ie p rzed sięb io rstw Rzeszowa w ciągu ro k u k o rzy sta ­ ło ze zw olnień lekarsk ich przeciętnie blisko 80% pracow ników m iejsco­

20 W. S z c z e p a ń s k i : Badanie praw idłowości w kształtowan iu się rozkładów

w ych (tab. 5), w skaźnik ten dla pracow ników dojeżdżających jest o 8 pu n któw wyższy, w ty m dla dojeżdżających ze w si odpowiednio wyższy o blisko 10 punktów . K ształtow anie się w skaźnika udziału pracow ni­ ków przebyw ających na zw olenieniach lekarskich w poszczególnych m iesiącach, w grupie pracow ników m iejscow ych i dojeżdżających, w y k a­ zuje dość zbieżną tendencję. W ośm iu m iesiącach różnice w wysokości badanych w skaźników ty ch grup zatru d n ien ia nie przekraczają 3 p u n k ­ tów. Zbliżona tendencja w y stęp u je rów nież w kształtow aniu się analizo­ w anych w skaźników w gru p ie pracow ników dojeżdżających ogółem i do­ jeżdżających ze w si a odpow iednie różnice nie przek raczają 1,5 p un k tu .

Tab. 5. U dział pracowników m iejscowych i dojeżdżających korzystających ze zw olnień lekarskich w ogóle zatrudnienia (w odsetkach)

Proportion of local workers and commuters who w ere on sick leaves during the time of em ployment (in °/o)

Pracownicy M iesiące Miejscowi Dojeżdżający ogółem w tym ze w si Ogółem w tym: 79 9 _> 87,9 89,2 I 16,0 18,0 18,7 II 21,9 21,9 22,3 III 26,0 23,3 24,1 IV 22,5 21,6 21,1 V 17,2 21,3 21,4 VI 18,3 26,7 28,0 VII 26,0 19,9 20,5 VIII 26,0 26,1 26*5 IX 24,3 26,1 27,4 X 26,2 25,8 25,9 XI 18,3 25,5 25,3 XII 19,5 22 2 _> 22,3 Źródło: Opracowanie własne.

N ajw iększa liczba pracow ników m iejscow ych (ponad 1/4 ogółu) ko­ rzy sta ła ze zw olnień lekarskich w październiku oraz w m arcu, lipcu i sierpniu. Z kolei ponad 1/4 ogółu pracow ników dojeżdżających n ie p ra ­ cow ała z wym ienionego pow odu w czerwcu, sierpniu, w rześniu oraz w p aździerniku i listopadzie. N ieoczekiwanie k sz ta łtu je się w skaźnik udziału pracow ników k o rzystający ch ze zw olnień lek arskich w m iesią­

350 J. Kitowski

cach zim owych. W obu b ad any ch gru p ach (pracow nicy m iejscow i i do­ jeżdżający) w skaźnik ten najniższą wysokość osiągnął w styczniu, tak że w lu ty m i g ru d n iu p rzy jm u je rów nież stosunkow o niski poziom, p rzy czym różnica m iędzy sk ra jn y m i w ysokościam i ro zp atry w an y ch w skaźni­ ków (najniższą i najw yższą) w ynosi dla pracow ników m iejscow ych 10,2 p u n k tu i odpow iednio 8,7 p u n k tu dla dojeżdżających (w ty m 9,3 p u n k ­ tu dla dojeżdżających ze wsi).

Podobnie k sz ta łtu je się s tru k tu ra czasu nie przepracow anego z po­ w odu absencji chorobow ej przez badanych pracow ników w poszczegól­ nych m iesiącach. W 11 m iesiącach różnice m iędzy odpow iednim i w skaźni­ kam i stru k tu ra ln y m i dla pracow ników m iejscow ych i dojeżdżających nie p rzek raczają 3 punktów . W śród pracow ników m iejscow ych 1/3 łączne­ go czasu nie przepracow anego z pow odu absencji chorobow ej przy p ada na trz y m iesiące (w kolejności) lipiec, sierpień i październik. Z kolei w śród pracow ników zam iejscow ych najw yższe w skaźniki czasu nie p rze ­ pracow anego p rzy p a d a ją n a n astęp u jące m iesiące: sierpień, listopad i g ru ­ dzień (w sum ie 31,7%). Stosunkow o w ysokie w skaźniki (powyżej 9%)

Tafaf. 6. Struktura czasu nie przepracowanego z powodu absencji chorobowej przez badanych pracowników w edług m iejsca ich zam ieszkania (w odsetkach) The structure of tim e not worked due to absences caused by illness by investigated

workers according to the place of living (in °/o) Pracownicy M iesiące M iejscowi Dojeżdżający ogółem w tym ze w si Ogółem w tym: 100,0 100,0 100,0 I 4,4 6,6 6 0 II 6,0 6,3 6,4 III 9,5 7,0 7,3 IV 7,5 6,7 5,9 V 6,4 9,4 9,1 VI 8,2 8,1 8,5 VII 11,4 6,4 6,7 VIII 10,9 11,1 11,7 IX 9,4 8,7 9,1 X 10,6 9,2 9,2 XI 7,9 10,9 10,3 XII 7,8 9,7 9,8 Źródło: Opracowanie własne.

w y stęp u ją rów nież w m aju i październiku. W okresach spiętrzenia p rac polow ych w śród pracow ników dojeżdżających ze wsi przew ażają zwol­ nienia k rótk otrw ałe. Na p rzy k ład w czerwcu z powodu absencji choro­ bowej nie pracow ało 28% tej grupy, przy czym na ten m iesiąc przypada tylko 8,5% ogółu czasu nie przepracow anego z powodu zwolnień le k a r­ skich. Przytoczone dane potw ierdzają, jak się w ydaje, tezę o w yko rzy sty ­ w aniu przez pracow ników dojeżdżających ze w si okresu zw olnień cho­ robow ych na w ykonyw anie prac rolnych 21.

W arto zaznaczyć, że zarówno dla pracow ników m iejscow ych, jak i dojeżdżających, najniższe w skaźniki czasu nie przepracow anego p rzy ­ pad ają na dw a m iesiące zim owe styczeń i lu ty . Na przy k ład w śród p ra ­ cowników m iejscow ych w skaźnik czasu nie przepracow anego w styczniu jest 2,5-krotnie niższy od odpowiedniego w skaźnika w lipcu. T rudno więc mówić o w yraźn y m w pływ ie sy tu a c ji pogodowej na stan zdrow ia za­ trudnio n ych w badanych przedsiębiorstw ach, w ty m szczególnie na stan zdrow ia dojeżdżających do pracy.

Zależność m iędzy w ielkością absencji chorobow ej pracow ników za­ m iejscow ych a czasem dojazdu w jed n ą stronę ilu stru ją dane w tab eli 7. Przytoczone dane nie potw ierdzają tezy o w pływ ie czasu dojazdu na rozm iary absencji chorobow ej dojeżdżających. N ajw yższy w skaźnik jed ­ nostkow ej absencji (20,1 dnia) przypada na tych pracow ników , k tó ry m czas dojazdu w jedną stronę pochłania od 76 do 90 m inut i wielkość roz­ patryw anego w skaźnika m aleje w raz ze w zrostem czasu dojazdu, by osiągnąć jednostkow ą wielkość 12,7 dnia dla pracow ników p osiadają­ cych n a jtru d n iejsze w a ru n k i dojazdu (powyżej 120 m inut). Nie stw ie r­ dzono rów nież zależności m iędzy czasem dojazdu do p racy a w ielkością absencji chorobow ej będącej n astępstw em w ypadków p rzy pracy.

Przytoczone w yniki badań prow adzą do k o ntrow ersy jny ch wniosków. W badanych w ydziałach w y stęp u je bardzo niekorzystne, w aspekcie ko­ sztów społecznych, zjaw isko nieuzasadnionych zwolnień lekarskich, tra k ­ tow anych przez niepokojąco dużą część pracow ników m iejscow ych jako swoistego rodzaju przedłużenie urlo pu wypoczynkowego oraz przez je ­ szcze w iększą część pracow ników dojeżdżających ze wsi jako dodatkow y czas p racy w gospodarstw ie rolnym .

W ysnute w nioski w skazują więc na konieczność prow adzenia dal­ szych pogłębionych badań w ty m zakresie ty m bardziej, że w lite ra tu ­ rze przedm iotu, jak już wcześniej zauważono, b rak jednoznacznych u sta ­ leń. N ależy podkreślić, że problem absencji chorobowej dojeżdżających pracow ników , w ty m szczególnie chłopów -robotników , w zbudzał ty le

21 Do odmiennych ustaleń doszła U. K a l i n a : Niektóre uwarunkowania absencji chorobowej. „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 1973, 7, s. 11.

352 J. Kitowski

Tab. 7. Wielkość absencji chorobowej pracowników dojeżdżających do badanych w ydziałów a czas dojazdu w jedną stronę

(w dniach na 1 pracownika)

The w olum e of absences caused by illesses of commuters vs. the time of one — w ay journey (in days per 1 worker)

Czas dojazdu w jedną stronę

w minutach

A bsencja chorobowa ogółem w tym z powodu

wypadków 46— 60 12,8 1,1 61— 75 15,2 0,2 76— 90 20,1 1,3 91—105 18,2 5,7 106—120 18,2 1,2 121 i więcej 12,7 2,4 17,4 1,0 Źródło: Opracowanie własne.

k ontrow ersji, że stał się w ro k u 1973 przedm iotem obrad Sejm ow ej K o­ m isji Zdrow ia i K u ltu ry , w tra k c ie k tó ry ch stw ierdzono „niepraw dziw ość m itu, jak o b y g ru p a tzw . chłopów -robotników daw ała szczególnie wysoką absencję chorobową, w edług bow iem danych, k tó ry m i dysponuje K om i­ sja, ta gru p a zaw odow a w w ojew ództw ach rolniczych w ykazuje n a j­ m niejszą absencję” 22.

Na b ra k w ym ienionej jednoznaczności poglądów w pływ ają, obok zło­ żoności samego p ro b lem u absen cji chorobow ej (bowiem często w ystęp uje zjaw isko sym ulacji i dysym ulacji chorobow ej) 23, tak że jej u w aru nk ow a­ nia społeczno-dem ograficzne i regionalne, niedoskonałe założenia m eto ­ dyczne badań oraz niekiedy tendencyjn e in terp reto w an ie otrzym anych w yników.

Р Е З Ю М Е

В предлагаемой статье, на ф оне критической оценки состояния исследо­ ваний экономических последствий неявок по болезни работников, проезж а­ ющих на работу, демонстрируются результаты исследований, проведенных ав-22 A. P r e i s s : Ludzie ze wsi w w ielkim przemyśle. „Wieś W spółczesna” 1979, 1, s. 38.

23 Na przykład w edług analizy Instytutu M edycyny Pracy i Zakładu Organiza­ cji Ochrony Zdrowia Akadem ii M edycznej w Łodzi nieuzasadnione zwolnienia pod w zględem ilości stanow iły 5% ogółu, natom iast pod względem czasu nie przepra­ cowanego około 2°/o, co w zasadzie m ieści się w granicach błędu lekarskiego. (Por. K a l i n a : op. cit., s. 11).

тором в пяти избранных производственных цехах четырех промышленных предприятий юго-восточной Польши на которых работает 4391 человек, в том числе 3369 занятых непосредственно на производстве. Средняя продолжительность времени, не проработанного вследствие неявки на работу по болезни, выше среди работников, проезжающ их на работу, по сравнению с местными жителями. Доля неявок на работу по болезни в общей продолжительности непроработанного времени колеблется в исследуемых объек­ тах от 53,5% до 90,5%. В течение года бюллетенями пользуется почти 90% проезжающ их на работу. В периоды интенсивных полевых работ среди проез­ жающ их на работу из деревни преобладают краткосрочные бюллетени. П о­ лученные результаты подтвердили предположение, что существенное влияние на размеры неявок на работу по болезни имеет относительно незначительное количество лиц, страдающих продолжительными болезнями. S U M M A R Y

The author of the paper, on the background of a critical evaluation of the present state of research on economic effects of sick-leaves among commuters, presents results of his own investigations carried out in three departments of se­ lected industrial establishm ents in Rzeszôw, em ploying 2.604 persons, including 1.879 workers employed directly in production.

Only in the foundry (WSK works), commuters were at sick-leaves longer than residents, the difference being 4,2 days per worker. In the other departments, it was the residents who were at sick-leaves longer, and the respective differences were: for the mechanical section (WSK works) 5,5 days and section of engines — 4,1 days.

In the light of the analysis carried out concerning sick-leave, among the in ­ vestigated groups (residents and commuters including those from villages), it is difficult to formulate general conclusions. However, one can notice particular in ­ crease of sick-leaves among the residents during summer months, whereas com m u­ ters stay at sick-leaves relatively long in the period of farm works (August, S ep ­ tember, October). The thesis of a clear influence of weather conditions on the health state of migrants was not supported.

Both among residents and commuters, one notices a high rate of persons on sick-leaves, significantly exceeding 3/4 of the groups under investigation. Among commuters, a higher ratio of persons on sick-leaves falls on migrants from the country. The thesis of the influence of the time of commuting on the sick rate am ong commuters was not confirmed, either.

When the tim e lost because of sick-leaves was taken into account, it turned out that in m echanical section and the engine section commuters created a surplus production worth of, respectively, 6670 zloty per one worker and 5460 zloty per one worker, whereas in the foundry section — 5094 zloty per worker.