Podstawowe współzależności między zdolnością konkurencyjną przedsiębiorstwa, branży i gospodarki narodowej

Bogusław Ślusarczyk

Podstawowe współzależności między

zdolnością konkurencyjną

przedsiębiorstwa, branży i

gospodarki narodowej

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 29-30, 309-322

A N N A L E S U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A VOL. X X IX /X X X , 19 SECTIO H 1995/1996 Z a k ł a d T e o r i i E k o n o m i i i G o s p o d a r k i P r z e s t r z e n n e j F i l i i U M C S w R z e s z o w ie B o g u s ł a w Ś L U S A R C Z Y K

Podstawowe współzależności m iędzy zdolnością konkurencyjną przedsiębiorstwa, branży i gospodarki narodowej

G egenseitige Beziehungen zw ischen der W ettbew erbsfähigkeit des Unternehm ens, der Branche und der V olksw irtschaft

W ydarzenia i procesy polityczno-ekonom iczne dokonujące się zarów no w skali gospodarki św iatow ej, jak i w e w n ątrz u g ru p o w ań fu n k c jo n u ją ­ cych na poszczególnych k o n ty n en ta ch oraz w ram ach pojedynczych p ań stw g e n e ru ją now e im pulsy do rozw ażań o c h a ra k te rz e teoretycznym i p ragm aty czny m nad m odelem k o n k u ren cji, jej m etodam i i k ieru n k am i nie tylko m iędzy zw iązkam i in te g rac y jn y m i, ale także m iędzy gospodar­ kam i narodow ym i, jej gałęziam i i przed sięb io rstw am i. Do n a jisto tn iejszy ch przyczyn w zrostu zain teresow an ia się k ateg o rią m iędzynarodow ej zdol­ ności k o n k u re n c y jn e j gospodarki n aro d o w ej m ożna zaliczyć:

— in te rn ac jo n aliza c ję p ro d u k cji i g lobalizację gospodarki św iatow ej, — procesy lib eralizacji m iędzynarodow ych pow iązań gospodarczych w tym zwłaszcza lib eralizacje m ięd zynarodow ych obrotów handlow ych i przepływ ów finansow ych,

— procesy in teg racji, d okonujące się zwłaszcza m iędzy k raja m i uprzem ysłow ionym i,

— dynam iczny rozw ój gospodarczy i w zajem n ej w spółpracy tzw. k r a ­ jów nowo uprzem ysłow ionych,

— rew olucja n auk o w o -tech niczn a o p ierająca się na now ych tech n o ­ logiach, k tó re j efek tem jest szybkie tem po rozw oju przede wrszystkim telek om unik acji i in fo rm aty k i,

— zm iany sy stem o w o -in sty tu cjo n aln e w pań stw ach Ś rodkow ej i W schodniej E u rop y oraz rozpad RW PG.

B ezpośrednim jed n ak asu m p tem ożyw ionego zainteresow ania się tą kateg o rią zdolności k o n k u re n c y jn e j przez zachodnich ekonom istów były: kryzy sy paliw ow o -en erg ety czne i załam an ie się system u w alutow ego, k tó ­

310 B ogusław Ślusarczyk

rego efek tem było m, in. p rzejście na początku lat 70. na p ły n n e k u rsy w alut. W łaśnie te w y d arzen ia i procesy spow odow ały pow iększenie sk ali analizy konkuren cy jn o ści ekonom icznej, tj. odniesienie jej do g ospodarki narod o w ej jako całości. D otychczas była ona a try b u te m przed siębio rstw a, jego zw iązków lub b ran ży oraz gałęzi. S tąd też p od jęte próby o k reślenia pojęcia m iędzynarodow ej zdolności k o n k u ren c y jn ej, w lite ra tu rz e zachod­ n iej, n a w ią zu ją do doro bk u ekonom ii klasycznej i neokłasycznej.

ZDOLNOŚĆ KONKURENCYJNA PRZEDSIĘBIORSTWA I BRANŻY

Zdolność k o n k u ren c y jn a gospodarki nie jest pojęciem jednoznacznie d efiniow anym ani też rozu m iany m przez ekonom istów i polityków gos­ podarczych. W lite ra tu rz e zachodniej d y sk u sja n a d tą k a teg o rią n a d a l trw a, a p rezen to w an e poglądy w ty m zakresie budzą polem ikę i k o n tro ­ w ersje. A zatem nie został ten problem rozw iązany ostatecznie te o re ty c z ­ nie m im o iż p ra k ty k a m usi ro zstrzygać go niem al p erm an en tn ie, gdyż zaw arty jest on praw ie w każdej decyzji polityczno-gospodarczej i jej r e a ­ lizacji.

T rudność polega na ty m , iż nie m ożna zdolności k o n k u re n c y jn e j gos­ podarki n aro d o w ej tra k to w a ć jako pojęcia tożsam ego ze zdolnością kon­ k u ren c y jn ą przed sięb io rstw a, czy też określić ją jako su m ę zdolności w szystkich p rzed sięb iorstw fu n k cjo n u jący ch w ram ach dan ej gospodarki narodow ej. N iem niej jed n ak tak ie ujęcie jest rep rezen to w an e przez w ielu autorów tra k tu ją c y c h gospodarkę narodow ą jako system , którego ele m en ­ tam i są przedsięb io rstw a. W zw iązku z tym fo rm u łu ją oni tezę, iż w system ie gospodarki ry n k o w ej zdolność k o n k u ren c y jn ą k ra ju należy roz­ p a try w a ć ty lk o jako k on k u ren cy jn o ść ogółu przedsiębiorstw o feru jący ch p ro d u k ty danego k ra ju w stosun k u do zagranicznych k o n k u ren tó w .8 G os­ podarkę an a lizu ją oni jako określoną całość, k tó ra działa w narodo w ej p rzestrzeni gspodarczej ze w szystkim i — łącznie z zagranicznym i — p rzedsiębiorstw am i ek sp o rtu ją c y m i na ry n ek św iatow y, w zględnie o feru ­ jącym i sw oje w yroby na ry n k u w ew n ętrznym i ry w alizu jącym i z im p o r­ teram i.

A utorzy ty ch poglądów dostrzeg ają więc to, że przedsiębiorstw a fu n k ­ cjo n u ją w określonych w a ru n k a ch społeczno-gospodarczych, a m ianow

i-5 M. E. P o r t e r , Nationale W ettbeioerbskraft — woh er k o m m t die? Har-

vard-M anager 1990, nr 4, s. 110.

2 Por. m.in. D. O r l o w s k i , Die internationale W e ttb e w er b sfä h ig k e it einer

Volkswir tschaft, Göttingen 1982, s. 2—3; J ü r g e n s e n , Interernationale W e ttb e w e r b - slähigkeit deutschen. Hamburger Jahrbuch für W irtschafts- und G esellschafts-

Podstaw ow e w spółzależności m iędzy zdolnością... ₃₁₁

eie: n a tu ra ln y c h , technicznych, p raw n y ch , in fra s tru k tu ra ln y c h a także zd eterm in o w an y ch przez p o lity k ę gospodarczą realizow aną p rzez k olejne rządy. W aru nk i te o k reśla ją p rzestrzeń , n a k tó re j p rzed siębio rstw a p ro ­ w adzą grę ekonom iczną i dzięki k tó ry m m ogą rozw ijać sw ą aktyw ność um ożliw iającą im u trz y m an ie lu b po p raw ę pozycji na ry n k u św iatow ym . Z w olennicy ty c h poglądów k o n s ta tu ją w reszcie, że zdolność k o n k u re n c y j­ na danego k ra ju zależy od przed sięb io rstw prow adzących re la ty w n ie sk u ­ teczną (korzystną) w alk ę ekonom iczną w porów naniu z p odm iotam i za g ra ­ nicznym i. Sw oje stanow isko u zasad n iają oni także tym , że zdolności kon­ k u re n c y jn e j gospodarki naro d ow ej nie m ożna w yrazić w form ie skw anty- fik o w an ej i p rzy pom ocy sy n te ty c zn e j m iary . W szelkie n a to m ia st stoso­ w ane dotychczas w sk aźnik i m akroekonom iczne, jak np. ek sp o rt n e tto , e k s­ p o rt p ro d u k tó w in ten sy w n y ch technologicznie, udział w ry n k u czy jego zm iany itd. uw ażają w łaściw ie za w ielkości pom ocnicze.3

P o lity ka u trz y m an ia i osiągania m ięd zyn arodo w ej zdolności i k o n k u ­ re n c y jn e j w inna, zdaniem a u to ró w ty ch poglądów , oddziaływ ać albo na w aru n k i społeczno-gospodarcze pojedynczego p rzedsięb iorstw a, albo n a ogół k o n k u ren c y jn y ch przed sięb io rstw . O jej skuteczności św iadczy fa k ­ tyczny osiągnięty lu b u trz y m a n y przez p rzedsiębiorstw a udział w ry n k u św iatow ym lu b na ry n k ach poszczególnych tow arów , w zględnie określoną w artość z a w a rty c h przez nie k o n tra k tó w w poró w nan iu z p o ten c jaln y m i ko n k u ren tam i. D ecydujący w pływ n a poziom (wielkość) zaw ieran y ch k o n ­ tra k tó w m ają:

— jakość p ro d u k tó w i usług, a zw łaszcza usłu g in ży n ie ry jn o -te c h n ic z ­ nych,

— poziom techniczny p ro d u k cji, p e rm a n e n tn e oferow anie now ych i b ardziej zróżnicow anych p ro d u k tó w niż k o nk urenci,

— serw is, jego zakres i k o n ta k ty z odbiorcam i przed i po podpisaniu um ow y oraz m ożliwości rozw iązyw ania specyficznych problem ów , w ty m realizacji dostaw k o m p letn y ch obiektów przem ysłow ych.

W ym ienione czynniki to n iew ątp liw ie zasadnicze d e te rm in a n ty decy­ d u jące o pozycji p rzed sięb io rstw a n a ry n k u m iędzynarodow ym i k ra jo ­ w ym , a także o ro zm iarach odnoszonych z tego ty tu łu korzyści. Ich osiąg­ nięcie u w a ru n k o w a n e jest: zasobam i m aterialn o -tech n iczn o -fin an so w y m i, jak im i dysp o n u je p rzedsiębiorstw o, zakresem k ieru n k ó w i efekty w nością p rac badaw czo-rozw ojow ych, w ysokim i k w alifikacjam i, m o ty w acją, za­ angażow aniem pracow ników i k a d r kierow niczych. N ato m iast k o szty lu b ceny pro d u k tó w m ożna określić nie jako pierwszoDlanowe n arzęd zia k o n ­ k u ren c ji, ale jed n a k bardzo isto tn e czynniki ograniczające zdolność p rz e d ­ sięb io rstw a w grze ekonom icznej n a ry n k u .

°,Por. K. H. S t e l n h o f l e r , Zur Diskussion Technologiepolitik und W e ttb e -

312 Bogusław Ślusarczyk

W ty m kontekście n asu w a się pytan ie, czy przedsiębiorstw o, a n a w e t szerzej branża posiadająca zdolność k on k u ren cy jn ą, zawsze odnosi s u k ­ ces na ry n k u ? Otóż należy stw ierdzić, że nie. Chodzi o to, że w ok reślo n ej sy tuacji d ane przedsiębiorstw o (branża) w yróżniające się zdolnością k o n ­ k u ren c y jn ą nie osiąga korzyści. Może też być odw rotnie; dane p rze d się ­ biorstw o (branża) bez określonej zdolności k o n k u ren c y jn ej działa s k u ­ tecznie na ry n k u . Z tym wiąże się p y tanie, czy m ożna pozostaw ić tak i stan faktyczn y w y jaśn iając w szelkie działania skuteczne jako m ające zdolność k on k u ren cy jn ą, a d ziałania bezskuteczne, k tó ry m te j zdolności b ra k r e ­ zygnując z teorii falsy fiko w anej? Je śli tak, to należałoby się zgodzić z uproszczonym rozum ow aniem graniczącym z tautologią: sku teczn e są te przedsiębiorstw a lub branże, k tó re odniosły sukces. Jed nak że tego ro d za­ ju k ry te riu m byłoby bezw artościow e oraz nieistotne, zarów no z p u n k tu widzenia teorii, jak i prak ty k i.

Nie ulega w ątpliw ości, iż w ery fik acja em piryczna, pozw alająca na w nioskow anie dotyczące w yniku procesu rynkow ego, zwłaszcza gdy zo­ stał on osiągnięty dzięki zdolności k o n k u ren cy jn ej, w inna być poprzedzo­ na k o n stru k c ją teoretyczną.

J e st zatem zadaniem teorii, aby w yjaśnić zw iązki p rzy czy n o w o -sk u t­ kowe m iędzy w ynikiem ryn k ow y m a zdolnością k o n k u ren c y jn ą u c z estn i­ ków ry n k u krajow eg o i zagranicznego. P rzede w szystkim isto tn e jest określenie w yodrębnionego w pływ u zdolności k o n k u ren c y jn ej n a r e ­ z u lta t udziału w grze ryn ko w ej. A zatem zdolność k o n k u ren c y jn a, jak su g eru je sam o w yrażenie, stanow i podstaw ę w y jaśn ienia e fe k tu splotu stosunków w y m iennych, w jakie w chodzą podm ioty gospodarcze.

Poszukiw ania teo rety czn y ch założeń do analizy zdolności k o n k u re n ­ c y jn e j w om aw ianym w yżej znaczeniu w lite ra tu rz e m ikroekonom icznej prow adzi przede w szystkim do teorii kosztów. W edług te j teorii w k ró t­ kim okresie tylk o te przedsiębiorstw a są w stanie utrzym ać się na ry n k u , k tó ry ch dochody ze sprzedaży dóbr i usług p o k ry w ają koszty w y tw a rz a ­ nia; w d ługim okresie n a to m ia st tylko te, któ re co n a jm n ie j re a liz u ją s ta n ­ dard o w y (przeciętny) zysk. Je d n a k te założenia nie ok reślają p e rs p e k ty ­ wy popraw y pozycji przedsaębiarstw a na ry n k u , k tó re j m ogą one doko­ nać w oparciu o analizę zasadniczych in stru m en tó w ko n k u ren cji, tj. cen w yrobów i poziom u jakości.

W spółczesna teo ria zdolności k o n k u ren c y jn ej w inna fo rm ułow ać za­ łożenia e x ante postępow ania p rzedsiębiorstw a na ry n k u w w a ru n k a c h ryzyka, a w ięc ujm ow ać procesy rynkow e w sposób dynam iczny. Isto tne w ydaje się analizow anie ceny, jakości i zachow ania przed siębio rstw a je d ­ nocześnie, którego końcow ym rez u lta tem będzie w yznaczanie zdolności k o n k u ren c y jn ej w skali określonej branży lub ry n k u . N ależy p rzy ty m podkreślić, że nie chodzi jedynie o w yznaczenie poziom u cen i jakości

Podstaw ow e w spółzależności m iędzy zdolnością.. ₃₁₃

(wiadom o o n ich e x post), lecz o w skazanie obecności przed sięb io rstw d a ­ nej bran ży na ry n k u ze w zględu na poziom cen i jakości ich w yrobów oraz usług.

A nalizę zdolności k o n k u re n c y jn e j bran ży (przedsiębiorstw d a n e j b ra n ­ ży) m ożna p rzeprow adzić analogicznie jak uczynił to P, Z w e ife l4 dla p rzed sięb io rstw a. Otóż p rz y ją ł on dw a poziom y jakości: Qt i Q 2, k tó re są k orzy stn e d la nabyw ców . W ektory Q r i Q2 w yznaczają pole dostosow ań zm iennej p ro p o rcji ty ch dw óch poziom ów jakości danego dobra. Z akłada się, iż p rzedsięb iorstw o w y tw a rz a jed no ro d ne p ro d u k ty , a więc w ektor jednocześnie p rzed staw ia przedsiębiorstw o. Długość w e k to ra określa ilość (rozm iary) p ro d u k cji dob ra, k tó re naby w cy m ogą zakupić biorąc pod uw agę poziom ceny oraz w ielkość dochodów, jakim i d ysp onu ją.

Zdolność k o n k u re n c y jn a pojedynczego p rzed sięb io rstw a może być zde­ finiow ana jako praw dopodobieństw o u trz y m an ia się n a ry n k u , p rzy zm ia­ nie ceny i poziom u jakości oraz w w a ru n k a ch w ah an ia popytu i zm ien­ ności p re fe re n c ji nabyw ców , k tó re zależą od m ożliw ości zm iany wielkości kosztów w y tw a rz an ia i poziom u jakości w yrobów p rzedsiębiorstw a.

Na ryc. 1 zdolność k o n k u ren c y jn a p rzed sięb iorstw a w y raża się w zdol­ ności do p rzed łu żen ia w e k to ra (zm iany ceny) lu b do zm iany dostosow ania poziomu jakości p rodukow anego dobra.

Źródło: P. Z w eifel, W e ttb e w e r b sfä h ig k e it im internationalen..., s. 410. Ryc. 1. Zdolność konkurencyjna przedsiębiorstwa

W ettbew erbsfähigkeit des U nternehm ens

J a k w y k azu je P. Zw eifel zakres w ahania dotyczy nie tylko istn ie ją ­ cych poziom ów jakości, ale także now ych jakości.5 A by u trz y m ać tę n ie­ skom pliko w aną a rg u m e n ta c ję należy zrezygnow ać z w prow adzenia trz e ­ ciego w y m iaru (wielkości). W arto zauw ażyć, że p rzed staw ione rozum ow a­ nie jest słuszne pod w a ru n k ie m , że ro z p a tru je się ty lk o d an ą branżę.

* Por. P. Z w e i f e l , W ettb e w er b sfä h ig k e it im in ternatinon alen Handel: K on ­ zeptionelle Klärung „A ussenw irtschaft” 1985, Jg. 40, s. 407—*426.

314 B ogusław Ślusarczyk

Źródło: Von Rico Maggi, Die An alyse d e r W e ttb e w er b sfä h ig k e it w irtsc h aftlic h e r

S trukture n, „Schweizerische Zeitschrift für V olksw irtschaft und Statistik ” 1987,

z. 3, s. 370.

Ryc. 2. Rynek i branża Markt und Branche

A zatem u k ład w spółrzędnych Qi i Q2 określa pole, k tó re będziem y in terp reto w ać jako ry n ek , na k tó ry m są oferow ane dobra c h a ra k te ry z u ­ jące się tym sam ym poziom em jakości i są one s u b sty tu c y jn e dla n a b y w ­ ców (w g ranicach stosow anych technologii). R ynek ten jest d efin io w an y szeroko em pirycznie i ob ejm uje np. w sektorze środków żyw nościow ych w szystkich o ferujących: białko, w itam iny, tłuszcze itd. B ranża sk ła d a jąc a się z p roducentów podobnych pro d u któ w będzie więc p rzed staw io na jako w iązka podobnych w ektorów .

W analogiczny sposób jak w sto su n k u do pola p rzed sięb io rstw a m ożna powiedzieć, że praw dopodobieństw o, przy któ ry m branża p rz e trw a na ry n k u zależne jest od wielkości w ahań obrotu i zakresu b ran ż y (sektora) i liczby przedsiębiorstw w n iej fu n k cjo n u jący ch (ryc. 3).

Jakościow a zdolność k o n k u ren c y jn a składa się z efek ty w nego a s o rty ­ m entu p rod u k tów (d yw ersyfikacja branży), potencjalnego zak resu o b ro tu przedsiębiorstw (przeciętnej zm ienności w zględnie k sz ta łtu p ro d u k tu przedsiębiorstw branży) a także z szansy w ejścia na ry n ek przed siębio rstw z now ym i p ro d u k tam i (otw artość rynku).

P oten cjaln a cenow a zdolność k o n k u ren c y jn a (tzw. „p ro m ien io w a” obecność) zależy od możliwości: re d u k c ji kosztów w fu n k c jo n u ją c y c h przedsiębiorstw ach, fu zji w b ran ży (która u w aru n k o w an a jest sto pniem intensyw ności k o n k u ren c ji m iędzy przedsiębiorstw am i), a tak że od szans

P odstaw ow e w spółzależności m iedzy zdolnością.., ₃₁₅

Źródło: Von Rico Maggi, Die An alyse d e r W ettbewerbsfähig keit..., s. 371. s. 371.

Ryc. 3. Determ inanty obecności na rynku; a — efek tyw n y asortym ent produktów, b — jakościow a zdolność konkurencyjna, c — cenowa zdolność konkurencyjna,

a + b -ł-c — determ inanty decydujące o obecności na rynku

D eterm inanten der A nw esenheit auf dem Markt; a — effek tiver W arensortiment, b — q ualitative W ettbewerbsfähigkeit, c — preisbedingte W ettbewerbsfähigkeit, a + b + c — D eterm inanten, die über die A n w esen heit auf dem Markt entscheiden

w ejścia na ry n e k now ych p rzed sięb io rstw , k tó ry c h poziom kosztów w y­ tw arzan ia jest rela ty w n ie niższy w p o ró w nan iu z in n y m i pozostałym i pod ­ m iotam i biorącym i udział w grze ry n k o w ej.

Ujęcie zdolności k o n k u re n c y jn e j od stro n y podaży jako obecności na ry n k u jest zatem zgodne z w yżej p rzed staw io n ą tezą w yjściow ą, że zdol­ ność k o n k u ren c y jn a jest w aru n k iem sine ąua non sukcesu rynkow ego. N ależy jed n ak dodać, iż o sukcesie ty m d ecy d u ją także p referen cje, po­ ziom i s tr u k tu ra dochodów nabyw ców oraz s tru k tu ra (branż i sektorów ) i form y ry n k u . W spółzależności m iędzy zdolnością k o n k u ren c y jn ą p rzed ­ siębiorstw a (branży, sektora), s tr u k tu rą i form am i ry n k u , u trzy m aniem się w zględnie p opraw ą pozycji na ry n k u oraz sukcesem rynkow ym m oż­ na przedstaw ić w sposób sy n te ty c zn y (ryc. 4).

W układzie w spółzależności p rzed staw io n y m na ryc. 4 zasadnicze zn a­ czenie dla zdolności k o n k u re n c y jn e j m a s tr u k tu r a ry n k u , k tó ra jest ok reś­ lona przez poziom i s tru k tu rę podaży oraz popytu, fo rm y ry n k u i jego stopień zm onopolizow ania, a także p rzez szeroko rozum iane otoczenie

316 B ogusław Ślusarczyk

Źródło: R. Büchner, Technologieorientierung als Wettbew erbsstrałegie, „Schm a- lenbachs Zeitschrift für betriebsw irtschaftliche Forschung” 1988, z. 5, s. 389.

Ryc. 4. Paradygm at struktury, pozycji i sukcesu na rynku Paradigm a der Struktur, der S tellung und des Erfolges auf dem Markt

Struktura rynku — Liczba dostawców

— Struktura kosztów — Bariery wejścia i wyjścia — Zróżnicowanie produkcji

— Dywersyfikacja (integracja pionowa)

Utrzymanie pozycji na rynku

— Kształtowanie ceny

— Strategia produktowa i reklama — Prace badawczo-rozwojowe — Inwestycje w sferze produkcji

— System prawny dotyczqcy patentów i ochrony konkurencji

Efekt rynkowy — Skuteczna alokacja

— Postęp techniczny — Wzrost sprzedaży — Cena - koszty krańcowe — Rentowność przedsiębiorstwa

Podstaw ow e w spółzależności między zdolnością.., ₃₁₇

społeczno-ekonom iczne, tj. w a ru n k i społeczne, ekonom iczne, polityczne itd. D ecydują one o. sto p n iu n atężen ia i sposobach w alki k o n k u re n c y j­ n e j m iędzy przed sięb io rstw am i d an ej b ranży lu b sektora.

W edług trad y c y jn e g o podziału w yróżniam y s tr u k tu rę ry nk u: m ono ­ polistyczną i ołigopolistyezną. Ten d rugi rodzaj s tr u k tu ry ry n k u stw arza większe m ożliwości g ry ekonom icznej podm iotów ry n k u , poszerza zak res w alki k o n k u ren c y jn ej o k o n k u ren c ję innow acyjną, k tó re j intensyw ność jest zd eterm in ow an a przez sk alę ry n k u . R ynek m iędzynarodow y n a jb a r ­ dziej będzie więc sp rzy jać in te n sy w n e j k o n k u ren c ji tego ty p u , poniew aż w iększe jest praw dopodobieństw o stosow ania stra te g ii ofen sy w nej przez poszczególnych p ro du centó w niż np. na ry n k u jednego k ra ju .

Ponadto nie m ożna ulegać sugestii, jak a wiąże się z pojęciem oligopolu, w edług k tó re j podstaw ow e zależności k o n k u ren c y jn e k sz ta łtu ją się w ob ­ rębie bran ży lub gałęzi, gdyż nie jest to ad ek w atn e do rzeczyw istości, zwłaszcza jeśli an alizu je się je w dłuższym okresie biorąc pod uw agę elastyczność s tr u k tu r ry nkow ych.

T rzeba zwrócić uw agę na fa k t, iż g ranice m iędzy k o n k u ren c ją m iędzy - gałęziow ą a w ew nątrzgałęzio w ą u leg a ją zatarciu. P rzed sięb io rstw a dom i­ n u jące na d any m ry n k u tw o rzą ołigopolistyezną s tru k tu rę , ale obecnie m a ona c h a ra k te r w arun k o w y . Dążąc do osiągnięcia m ak sy m aln y ch ko­ rzyści i obniżenia ry zy k a p rzedsiębio rstw a d ziałają bardzo często jed n o ­ cześnie na w ielu in n ych (otw arty ch ) ry n k ach , w ty m rów nież na ry n k u m iędzynarodow ym . R ezu ltatem tego jest w zrost zależności k o n k u re n c y j­ nych, szczególnie w skali m iędzynarodow ej, w ram a ch d a n e j b ran ż y lu b gałęzi m iędzy w ielom a p ro d u cen tam i. Z arazem isto tn a jest nie ty le d o m i­ n acja jednego lu b kilk u p ro d ucen tó w na dany m ry n k u , ale to czy ta s y ­ tu a c ja jest n a ty le trw a ła , iż m ożna m ówić o u stab ilizow an ej w zględnie 0 d ynam icznie zm ien iającej się s tru k tu rz e ry n k u . A więc podm iotow ą s tru k tu rę ry n k u istn iejącą w d an ym m om encie (czyli najczęściej oligopo- listyczną) u w zględniam y w y ja śn ia jąc źródła w alki k o n k u re n c y jn e j w u ję ­ ciu krótkookresow ym . Zachow anie się p rzed siębiorstw a na ry n k u , co n a ­ leży podkreślić, jest bow iem uzależnione od ra c h u n k u długookresow ego 1 od a n ty c y p a c ji zm ian s tr u k tu ry ry n k u , a zw łaszcza s tr u k tu ry p op y tu i podaży p ro d u k tó w zasp o k ajający ch ten popyt.

Zdolność przed sięb io rstw do an ty cy p acji zm ian popytu k rajow eg o a n astęp n ie podaży dóbr i usług, odpow iadającej tem u popytow i w w a ­ ru n k a c h gospodarki o tw a rte j jest źródłem ich kon k u ren cy jn o ści n a r y n ­ k u (zarów no k rajo w y m , jak i św iatow ym ). Logiczną kon sek w encją u trz y ­ m an ia łub w zrostu k o n k u ren cy jn o ści przed siębio rstw a są z kolei zdol­ ności a b so rp c y jn o -a d a p ta c y jn e p rzem ian stru k tu ra ln o -in n o w a c y jn y c h w sferze prod u k cji. Zdolności te łącznie ro zstrzy g ają o ko nk uren cy jn o ści przed siębio rstw a, o jego p rzew adze w sto su n k u do ko nk u ren tó w w p ro ­

318 Bogusław Ślusarczyk

w adzonej grze ekonom icznej na ry n k u , a więc o rozm iarach odnoszonych sukcesów . O siągnięcie ty ch sukcesów przez przedsiębiorstw o może być dokonane w drodze k o n k u ren cji cenow ej lub k o n ku ren cji pozacenow ej (jakościow ej).

K o n k u ren cja cenowa, polegająca na stosow aniu reduk cji cen, nie jest najlepszą m etodą ryw alizacji, gdyż te red u k cje prow adzą z jed n ej stro n y do obniżenia poziom u dochodu, zaś z d ru g iej w y m agają poniesienia kosz­ tów zw iązanych z inform ow aniem nabyw ców (kontrahentów ) o obniżkach cen. N iem niej jedn ak tego ty p u k o n k u ren c ja jest stosow ana w p rak ty c e (np. p rzy zaw ieran iu tra n sa k cji, k tó ry c h przedm iotem są p ro d u k ty s ta n ­ dardow e). N ato m iast pow szechną obecnie m etodą g ry rynk o w ej m iędzy pro d ucen tam i o u trzy m an ie, w zględnie popraw ę pozycji na ry n k u jest k o n k u ren c ja pozacenow a (jakościow a). Polega ona n a przech w yty w aniu popytu od k o n k u ren tó w i zw iększeniu przez dane przedsiębiorstw o u d z ia ­ łu na ry n k u , głów nie przez rek la m ę oraz dzięki do brej jakości i te rm i­ nowości w ykonania p ro d u k tu , a także w sku tek oferow ania szerokiego za­ k resu usług serw isow ych, k o rzy stn y ch w aru nk ów realizacji itp. K o n k u ­ rency jn o ść pozacenow a ro zu m ian a jako form a w alki w grze interesów , a także cecha (w alor) poszczególnych producentów (dostawców) w ym aga od nich dużej w rażliw ości i zdolności an ty c y p a c y jn y c h oraz absorp cyjn o- -a d a p tac y jn y c h przem ian stru k tu ra ln o -in n o w a c y jn y c h na ryn ku k rajo w y m i m iędzynarodow ym . Zdolności te i urucho m ien ie procesów dostosow aw ­ czych oraz czas m ają w pływ na a trak cy jn o ść oferty i zdobycie przew agi k o m p ara ty w n ej w sto su n ku do k o n k urentów .

Z k o nk u rency jno ścią pozacenow ą są zw iązane dw a rodzaje stra te g ii k o n k uren cji 6, a m ianowicie:

a) stra te g ia polegająca na zróżnicow aniu p ro d u k tu lub usługi ofero ­ w anej przez przedsiębiorstw o, na w y tw arzan iu czegoś, co w całym p rze ­ m yśle p rzetw órczym jest uznaw an e za unik alne, o w ysokim stopniu in ­ tensyw ności technologicznej. Sposoby zróżnicow ania m ogą być różne: wzór lub m ark a w yrobu, technologia, cechy jakościow e produktów , k a ­ n ały d y stry b u c ji i zakres usług serw isow ych. N ależy jednak dodać, że stra te g ia zróżnicow ania nie pozw ala na pom ijanie poziomu kosztów, ale nie stanow ią one podstaw ow ego celu strategicznego;

b) stra te g ia ko n cen tracji, k tó rą przedsiębiorstw o stosuje sk upiając sw oją uw agę na o kreślonej g ru p ie nabyw ców (odbiorców), na danym w y ­ cinku a so rty m e n tu w yrobów lu b na ry n k u geograficznym . Podobnie jak zróżnicow anie, k o n cen tracja może m ieć różne form y, szczególnie w zak re­ sie obsługi danego segm entu ry n k u , stosow ania szerokiej p a le ty usług

6 M. E. P o r t e r , Strategia konkurencji [wr:] Metody analizy sektorów i kon­

P odstaw ow e w spółzależności m iędzy zdolnością... ₃₁₉

zaspok ajający ch w y specjalizow ane potrzeb y nabyw ców oraz na szybkim w prow adzaniu now ych w yrobów . N ależy podkreślić, że stosow anie s tr a ­ tegii k o n c e n trac ji nie zapew nia niskich kosztów czy zróżnicow ania nie­ m niej jed n ak z p e rsp e k ty w y ry n k u jako całości um ożliw ia osiągnięcie jed n ej lu b obu ty ch pozycji w odniesieniu do w y b ran eg o w ąskiego seg­ m entu ry n k u . S tra te g ia k o n cen tracji oznacza więc pew n e ograniczenia m ożliwego do osiągnięcia u działu w całym ry n k u .

KRAJOWA I MIĘDZYNARODOWA ZDOLNOŚĆ KONKURENCYJNA

K on ku ren cy jn o ść cenow a i pozacenow a podm iotów gospodarczych d a­ nego k ra ju są ew id entnie zasadniczym i cecham i c h a ra k te ry z u ją c y m i kon­ k u ren cyjno ść gospodarki, k tó ra jest jed n a k tylk o ze w n ę trz n y m p rze ja ­ wem jej m iędzy n aro d o w ej zdolności k o n k u ren c y jn ej. W lite ra tu rz e eko­ nom icznej doty czącej te m a tu k o n k u ren cy jn o ści gospd ark i k ra jo w e j w sto ­ su n k u do m iędzynarodow ego otoczenia w yróżnia się trz y pojęcia: m iędzy­ narodow a k o n k u ren cy jn o ść gospodarki k rajo w ej, m ięd zyn aro d ow a pozy­ c ja k o n k u ren c y jn a gospodarki k ra jo w e j oraz m iędzy narod ow a zdolność k o n k u ren c y jn a gospodarki k ra jo w e j.7 W spólną cechą ty ch k ateg o rii jest to, że dotyczą one tego sam ego p rzed m io tu badań, k ażda z nich uw y­ pukla jed nak inne jego a sp ek ty — od an alizy źródeł i u w a ru n k o w a ń po­ czynając a kończąc na p rzejaw ach zew n ętrzny ch. M iędzynarodow ą kon­ k urencyjno ść gospodarki m ożna zatem zdefiniow ać jako jej k o n k u re n c y j­ ność cenow ą i pozacenow ą (tzn. ogółu pro d u centó w d ziałający ch w ram ach gospodarki), a w ięc a tra k cy jn o ść ek sp o rto w an ych to w arów i usług oraz p ro d uktó w będących su b sty tu ta m i dóbr im portow anych.

Pojęcie m ięd zy naro d o w ej zdolności k o n k u re n c y jn e j k ra ju łączy się z pojęciem gospodarki o tw a rte j, k tó re j zarów no sy stem funkcjon o w an ia, jak i p o lity k a społeczno-gospodarcza tw o rzą w a ru n k i dla racjonalnego udziału w m ięd zynaro d ow y m podziale pracy i um ożliw iają h a rm o n ijn e dostosow anie k ieru n k ó w rozw oju k ra ju do zm ian (zw łaszcza s tr u k tu r a l­ no-jakościow ych) zachodzących w m iędzynarodow ym otoczeniu ekono­ m icznym .8

Zw iązek m iędzy otw arciem gospodarki a k o n k u ren c y jn o ścią jest isto t­ ny i m a szerszy w ym iar, jeśli otw arcie to m a cechy w y k raczające poza ilościowe więzi z otoczeniem zew n ętrzn ym , a więc w y stę p u ją m iędzy nim i

7 J. B o s s a k , S połeczno-ekonomiczne uw aru nkow ania m ię d zy n a ro d o w e j zdol­

ności kon kurencyjn ej gosp odarki Japonii, Warszawka 1984; W. B i e ń k o w s k i , O d - d ziaływ an ie rządu USA na ro zw ó j zdolności kon ku re n c yjn ej gospodar ki a m e r y k a ń ­ skie j w latach 1981—1988. W arszawa 1993.

320 Bogusław Ślusarczyk

współzależności in te g ra c y jn o -stru k tu ra ln e . K o relacja m iędzy stru k tu ra m i pow stającym i w procesie rozw oju społeczno-gospodarczego k ra ju a s tr u k ­ tu ra m i generow anym i w otoczeniu m iędzynarodow ym m a wówczas c h a ­ ra k te r sprzężenia zw rotnego. P ozy ty w n y efe k t ich w zajem nej in te rak c ji jest zdeterm inow any zwłaszcza przez czynniki w ew n ętrzne, c h a ra k te r k o n k u ren cji m iędzynarodow ej, zdolność k o n k u ren c y jn ą ryw ali. W ysoką zdolność k o n k u ren cy jn ą osiąga gospodarka tra k to w a n a jako system gos­ podarczy odznaczający się:

— wysokim poziom em efektyw ności gospodarow ania,

— stabilnością tj. zdolnością u trz y m a n ia się w pew nych granicach w szelkich zakłóceń i odchyleń od „n o rm aln eg o ” funkcjonow ania,

— zdolnością ad ap tacy jn o -in n o w acy jn ą, k tó ra polega n a przystoso w a­ niu się system u do w szelkich zm ian w otoczeniu i do w szelkich w pływ ów zew nętrznych w sposób jak n a jk o rz y stn iejsz y dla jego dalszego fu n k c jo ­ now ania,

— w ew n ętrzn ą elastycznością, pozw alającą n a szybkie w zajem ne do­ stosow anie się elem entów jego s tru k tu ry w ew n ętrzn ej bez ponoszenia p rzy tym większych kosztów przystosow ania.

W edług J. Bossaka gosopdarka k o n k u ren c y jn a w układzie m iędzyna­ rodow ym to taka, „k tó ra — z jed n ej stro n y — dostosow uje swoje cele społeczno-ekonom iczne oraz m echanizm funkcjono w an ia nie tylko do w ew nętrznych w arunków , ale rów nież do u w aru n k o w ań m iędzynarodo­ wych, z d ru g iej zaś jest zdolna podjąć skuteczne działania, k tó re nie tylko w tw órczy sposób w yk o rzy stu ją zm iany zachodzące w s tru k tu rz e gospo­ d ark i św iatow ej dla pobudzenia w łasnego rozw oju, ale także będą oddzia­ ływ ać na zm iany w aru n k ów k o n k u ren cji w sposób zapew niający zw ięk­ szenie długofalow ych korzyści z udziału w m iędzynarodow ym podziale p rac y ”.9 Zdolność k o n k u ren c y jn ą należy więc rozum ieć jako dynam iczną cechę (właściwość) krajow ego system u (układu) gospodarczego, k tóra w y­ raża jego długookresow ą zdolność ak tyw nego i antycypow anego dostoso­ w ania się do zm ieniających się w arun k ów w ew nętrzny ch oraz zew nętrz­ nych, którego efektem jest w zrost w zględnie u trz y m an ie udziału w ko­ rzyściach w y nikających z uczestnictw a w m iędzynarodow ym podziale pracy.

Pojęcie zdolności k o n k u ren c y jn ej zaw iera w sobie zarów no elem ent dynam iczny, obejm ujący analizę czynników decydujący ch o d łu g o trw ałej zdolności do konkurow ania, jak i elem en t staty czn y , ocenę te j zdolności w określonym m omencie. Je śli badania dotyczą oceny udziału danej gos­ podarki w m iędzynarodow ym podziale p racy i obrocie gospodarczym w określonym m om encie, to oznacza, że k o n c e n tru ją się one na ustaleniu

Podstaw ow e w spółzależności m iędzy zdolnością.., ₃₂₁

m iędzy naro do w ej pozycji k o n k u re n c y jn e j k ra ju . J e d n a k pojęcie zdolności k o n k u re n c y jn e j k ra ju jest pojęciem szerszym , od pojęcia pozycji k o n ­ k u re n c y jn e j. Ma ono c h a ra k te r ujęcia kom pleksow ego i system ow ego i oznacza, że nie należy g orozum ieć jako sum ę zdolności k o n k u ren c y j­ nej podm iotów gospodarczych fu n k cjo n u jąc y c h w ram ach d an ej gospo­ d a rk i narodow ej.

Z daniem E. A. Schm ietow a, podk reślającego w yjątk o w e znaczenie przedsiębio rstw dla zdolności k o n k u ren c y jn ej gospodarki, system gosp o­ darczy jest czym ś w ięcej niż su m ą jego elem entów , stanow i on now ą ja ­ kość.10 O zdolności k o n k u re n c y jn e j k ra ju d e c y d u ją bow iem p o tencjał i s tru k tu ra gospodarcza w ty m szczególnie gałęziow o-branżow a, udział gałęzi o w ysokim sto p n iu in tensyw ności technologicznej, postęp n au k o ­ w o-techniczny, liczba i poziom rozw oju placów ek naukow o-badaw czych, n a k ła d y n a B i R, poziom rozw oju in fr a s tr u k tu r y społeczno-technicznej, sta n środow iska n a tu ra ln e g o , zasoby i poziom k w alifik acji k a d r, sta b ili­ zacja polityczno-ekonom iczna k ra ju , poziom in flacji, zadłużenie k ra ju , system podatkow y, ro zm iary i s tr u k tu ra in w esty cji bezpośrednich za g ra ­ nicą i in w esty cji zagran iczn y ch w d an y m k ra ju , p o lity k a h a n d lu z ag ra­ nicznego itd. W ym ienione czynniki m a ją w p ły w n a w ew n ętrzn e powią- zacja polityczno-ekonom iczna k ra ju , poziom inflacji, zadłużenie k ra ju , akcje, k tó re łącznie z nim i tw o rzą całość (system ) odznaczający się o k reś­ lon ą d y n am ik ą procesów dostosow aw czych do zm ieniający ch się w a ru n ­ ków w e w n ętrzn y c h i zew n ętrzn ych . A zatem m iędzynarodow a zdolność k o n k u re n c y jn a k ra ju jest fu n k c ją nie ty lko zdolności k o n k u ren c y jn ej p rzedsięb io rstw a, ale rów nież fu n k cją ram ow y ch m akroekonom icznych w a ru n k ó w w e w n ętrzn y c h danego k ra ju i otoczenia m iędzynarodow ego.

Z p rzep ro w ad zon y ch rozw ażań w y n ik a ją pew n e w nioski o c h a ra k te ­ rze prak ty czn y m . Otóż w zrost poziom u m iędzyn arod ow ej k o n k u ren c y j­ ności polskiej gospodarki w ym aga przede w szystkim :

a) k ształto w an ia zw iązków i w spółzależności z otoczeniem , dążenia do pow iększenia p rze strz e n i ekonom icznej oraz efekty w neg o dostosow y­ w ania się do zm ian jak o śc io w o -stru k tu raln y c h zachodzących w m iędzy­ narodow y m otoczeniu;

b) tra n sfo rm a c ji m echanizm u fu n k cjon o w ania gospodarki, tj. zbudo­ w ania takiego sy stem u , k tó ry sp ełn iłb y n a stę p u jąc e k ry te ria e fe k ty w ­ ności:

— zdolności do w zględnie o p ty m a ln e j alo kacji przyszłościow ej, —■ zdolności do o p ty m aln ego w y k o rzystania istniejącego p otencjału, — kreo w an ia p o py tu n a innow acje produktow o-technologiczne,

10 E. A. S c h m i e t o w, Die technologische W e ttb e w e r b sfä h ig k e it der Bundes­

republik, Bad Hom burg 1988, s. 22. 21 Annales, sectio H, vol. XXIX/XXX

322 B ogusław Ślusarczyk

— działania na rzecz rów now agi w ew n ętrzn ej i zew n ętrzn ej,

— generow ania działań m ający ch na celu obniżenie kosztów p ro d u k cji i obrotu oraz popraw ę jakości produkcji,

— skracanie czasu reago w an ia na zjaw iska społeczno-gospodarcze i podejm ow ania decyzji,

— aktyw izow anie działań w k ieru n k u racjo nalizacji im portu i rozw oju pro d u kcji eksportow ej. S ystem ten pow inien stw orzyć w aru n k i u m o żli­ w iające u ruchom ienie sił spraw czych postępu, tk w iących w sam ej in te r ­ akcji w szystkich ogniw sfe ry rea ln ej;

c) kreo w an ia nowego p a ra d y g m atu technologicznego, któ rego isto ta polega na w y k o rzy stan iu p ostępu w technologii do tw orzen ia p o ten c jału przetw órczego op artego na k rajo w y ch zasobach surow cow ych,

d) form ułow ania i realizow ania niek o n w en cjo n aln ej stra te g ii oraz polityki ekonom icznej sk o n cen tro w an y ch na śro dk ach i in stru m e n ta c h decydujących o poziomie, o d ynam ice k rajo w e j i m iędzynarodow ej k o n ­ kurencyjności gospodarki.

Z U S A M M E N F A S S U N G

Internationale W ettbew erbsfähigkeit der V olkswirtschaft ist eine relativ neue sozialw irtschaftiiche Kategorie. Ihre W esensdebatte begann am Anfang der siebziger Jahre und dauert bis jetzt.

Ereignisse und p olitisch-w irtschaftliche Prozesse, die sich sow ohl im W eltw irt­ schaftsausm aß, als auch innerhalb der in den einzelnen W estländer fun ktion ieren ­ den Gruppen, auch im Rahmen der Einzelländer vollziehen, bilden neue A nregungen zu den Betrachtungen vom theoretischen und pragm atischen Charakter über das W ettbewerbsm odell, seine M ethoden und Richtungen nicht nur zw ischen Integra­ tionsbanden sondern auch zw ischen Volkswirtschaften, ihren Zweigen und U nter- hehmen. Zu den w ichtigsten Ursachen der Zunahme des Interesses an dieser K ate­ gorie kann man zählen:

— Internationalisierung der Produktion und G lobalisierung der W eltw irtschaft, — Prozesse der Liberalisierung internationaler w irtschaftlicher Verknüpfungen, besonders Liberalisierung internationaler H andelsum sätze und finanzieller Strö­ mungen,

— Integrationsprozesse in den Industrieländern und D esintegration in den Entwicklungsländern,

— dynam ische Entwicklung der N euindustrieländer, — w issenschaftlich-tech nisch e Revolution.

Eben diese Ereignisse und Prozesse verursachten eine Vergrößerung des Ausm asses der W ettbew erbsfähigkeitsanalyse, d.h. ihre Beziehung auf die V olk sw irts­ chaft als das Ganze. Bisher w ar sie ein K ennzeichen des U nternehm ens, seiner Branchen und W rtschaftszw eigen. Deshalb knüpfen verschiedene Ą ersuche der Bezeichnung dieses B egriffes in der W estliteratur an die Errungenschaften der k las­ sischen Ökonomie.