Edukacja europejska i jej polski wymiar

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 795. Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie. 2009. Zbigniew Rudnicki Katedra Studiów Europejskich. Edukacja europejska i jej polski wymiar 1. Wprowadzenie Edukacja europejska, dziedzina początkowo realizowana w zakresie polityki państw narodowych, zaczyna w miarę upływu czasu odgrywać coraz większą rolę w polityce integracji europejskiej. Nie dzieje się tak bez powodu, ponieważ edukacja europejska była już na etapie poprzedzającym powstanie Wspólnot Europejskich przedmiotem uwagi uwzględnianym poważnie w działalności ruchu na rzecz jedności europejskiej rozwijającego się po II wojnie światowej w państwach Europy Zachodniej. W ruchu tym uczestniczyły także organizacje, których członkowie rekrutowali się ze środowisk emigracyjnych skupiających żyjących na uchodźctwie obywateli państw Europy Środkowowschodniej. Ich udział w ruchu na rzecz zjednoczenia Europy jest trudny do przecenienia, o czym świadczy między innymi osobisty przykład Polaka dra J.H. Retingera, pełniącego ważne funkcje kierownicze w Ruchu Europejskim. Część pierwsza artykułu poświęcona jest znaczeniu edukacji europejskiej w dyskusjach i działalności wspomnianych organizacji. Materiał wykorzystany przez autora pochodzi po części z oryginalnych dokumentów zgromadzonych w Archiwum Unii Europejskiej wchodzącego w skład Europejskiego Instytutu Uniwersyteckiego we Florencji. Wspólnoty Europejskie stopniowo i konsekwentnie, wkraczając w obszar polityki edukacyjnej w wymiarze integracji europejskiej, czerpią wiele pomysłów i inspiracji z idei i doświadczeń powstałych w kręgu Ruchu Europejskiego. W części drugiej artykułu omówiono początki i rozwój edukacji europejskiej na przykładzie studiów europejskich prowadzonych w polskich szkołach wyższych, które z czasem doprowadziły między innymi nie tylko do poszerzenia wiedzy na temat integracji europejskiej i wykształcenia młodej kadry specja-.

(2) Zbigniew Rudnicki. 24. listów w tym zakresie, ale także do utworzenia nowego kierunku studiów pod nazwą europeistyka. Przemiany dokonujące się w zakresie edukacji europejskiej w Polsce należy ujmować w szerszym kontekście wydarzeń związanych z postępami procesu bolońskiego. 2. Miejsce edukacji europejskiej w działaniach na rzecz jedności europejskiej w okresie poprzedzającym powstanie Wspólnot Europejskich Edukacja była zawsze dziedziną o ogromnym znaczeniu ideowym i praktycznym. Biorąc pod uwagę cele państwowe i społeczne, stopień scholaryzacji – odwrotnie proporcjonalny do poziomu analfabetyzmu w kraju – jakość kształcenia oraz jego adekwatność do potrzeb ściśle warunkują szanse rozwojowe społeczeństwa i pozycję międzynarodową państwa. Uniwersalne znaczenie nauki i szkolnictwa w tworzeniu cywilizacji i wychowaniu społeczeństwa polega na wymianie doświadczeń i przepływie idei, bez których byłby tylko częściowo możliwy proces upowszechniania wiedzy i kształcenia umiejętności1. Niezbywalna jest rola szkolnictwa wyższego w tworzeniu narodowej kultury, a zwłaszcza w kształceniu i wyłanianiu elit społecznych i zawodowych, co sprawia, że władza państwowa poświęcała zawsze wiele uwagi tworzeniu i nadzorowaniu systemu edukacyjnego2. Szczególną rolę edukacji w dziele jedności europejskiej dostrzegali już wybitni działacze Ruchu Europejskiego jeszcze w okresie poprzedzającym powstanie Wspólnot Europejskich. Powołana do życia w 1948 r. przez Ruch Europejski podczas kongresu europejskiego w Hadze3 Rada Europy utworzyła w 1950 r. specjalny Komitet Ekspertów Kulturalnych, który przez 10 lat organizował kursy dla nauczycieli akademickich prowadzących studia europejskie, szkolenia oświatowe dla nauczycieli i młodzieży szkolnej propagujące ideę europejską, a także specjalne konferencje dla nauczycieli i pracowników resortów szkolnictwa na temat metod przekazywania idei europejskiej w nauczaniu historii, jak również J.W. Botkin, M. Elmandjra, M. Malitza, No Limits to Learning. Bridging the Human Gap. A Report to the Club of Rome, Pergamon Press, Oxford 1979. 2 N. Lobkowicz, Man, Pursuit of Truth, and the University [w:] The Western University on Trial, ed. J.W. Chapman, University of California Press, Berkeley–Los Angeles–London 1983, s. 27–38. 3 Wśród reprezentowanych na kongresie przedstawicieli różnych sektorów zawodowych, przybyłych w charterze delegatów, zwraca uwagę wielka liczba osób należących do sfer akademickich. Na każdych siedmiu delegatów bez mała, przypadał jeden (w sumie 83) delegat świata nauki uniwersyteckiej. Do najbardziej prominentnych należeli rektorzy uniwersytetów z Brukseli, Florencji, Fryburga, Frankfurtu, Triestu oraz dziekan wydziału prawa Uniwersytetu Paryskiego. 1.

(3) Edukacja europejska i jej polski wymiar. 25. w kwestii wprowadzania zmian w podręcznikach do historii oraz wystaw prezentujących główne osiągnięcia artystyczne sztuki europejskiej4. Z przygotowanego na wniosek Międzynarodowego Komitetu Ruchów Zjednoczonej Europy i przedstawionego na kongresie europejskim w Hadze w 1948 r., Raportu Podkomitetu ds. Kultury, którego sprawozdawcami byli Kenneth Lindsay i Denis de Rougemnot wynika, że największą wagę przywiązywano do zagadnień edukacyjnych i rozwoju europejskiej demokratycznej kultury politycznej5. Problemom zaś edukacji europejskiej poświęcono najwięcej uwagi na specjalnej europejskiej konferencji kulturalnej zorganizowanej przez Ruch Europejski w Lozannie w 1949 r. Na konferencji kulturalnej w Lozannie poświęcono bardzo wiele uwagi sprawom edukacji europejskiej, o czym świadczyć może, między innymi, fakt, że jednym z trzech komitetów, w ramach których prowadzone były prace konferencji, był Komitet Edukacyjny (Educational Committee) działający pod przewodnictwem rektora Uniwersytetu Paryskiego, prof. Jeana Sarrailha6. Wśród sześciu rezolucji przyjętych na konferencji znalazły się rezolucje dotyczące instytutów europejskich, mających służyć popularyzacji edukacji europejskiej oraz koordynowania przez Europejskie Centrum Kulturalne działalności organizacji już zaangażowanych w popularyzację edukacji europejskiej7. Rada Europy przygotowała też cztery konwencje kulturalne: 1) ogólną, 2) w sprawie równoważności dyplomów dających prawo wstępu na uniwersytety, 3) w sprawie równoważności okresu studiów uniwersyteckich, 4) w sprawie uznania akademickich praw uniwersytetów. Do dzisiaj celem przyświecającym rozlicznym formom działalności Rady Europy w zakresie kultury jest realizacja zadań integracji ponadnarodowej i ponadpaństwowej. Rada uznała za nadrzędne zadanie budzenie i utrwalanie poczucia wspólnoty i więzi z europejskim dziedzictwem oraz wychowanie młodego pokolenia dla Europy. 5 Congress of Europe, The Hague May 1948, Cultural Report, submitted to the Congress by the International Committee of Movements for European Unity, London 1948. 6 Dwa pozostałe to Komitet Instytucji Europejskich (Committee on European Institutions), pod przewodnictwem Juliusa Hoste’a z Belgii, Komitet Wymiany Kulturalnej (Committee on Cultural Exchanges), pod przewodnictwem Kenneth’a Lindsay’a. 7 Konferencja przyjęła ponadto dwanaście rezolucji na temat wymiany kulturalnej. Zawarto w nich zalecenia w sprawach: koordynacji umów kulturalnych pomiędzy krajami europejskimi, które miały zostać wypracowane w ramach Rady Europy; powołania Konferencji Uniwersytetów pod auspicjami Rady Europy, mającej zająć się problemami dalszej kooperacji na polu edukacji pomiędzy krajami Europy; rozwijania wymiany kadry naukowej (teaching staff ), studentów, uczniów w wieku szkolnym; stworzenia możliwości każdemu Europejczykowi uczenia się w szkole przynajmniej jednego, mającego szerokie zastosowanie, języka, niezależnie od języka kraju rodzinnego (preferowanymi językami miały być angielski i francuski); koordynacji Ruchu Młodzieżowego (Youth Movement); promocji wymiany pomiędzy organizacjami kulturalnymi i podmiotami organizującymi letni wypoczynek dla ludzi świata pracy w ramach akcji „Wakacje robotników”, mającej na celu upowszechnianie oświaty, usuwania przeszkód w swobodnej wymianie wydawnictw książkowych, koordynacji programów radiowych i telewizyjnych, stworzenia jednolitego europejskiego rynku filmowego, usuwania przeszkód w wymianie artystycznej 4.

(4) 26. Zbigniew Rudnicki. Konferencja przyjęła jeszcze pięć rezolucji w sprawach edukacji, takich jak: ważna dla organizacji edukacyjnych i młodzieżowych kwestia usunięcia ograniczeń w podróżowaniu i podjęcia środków ułatwiających podróże; zwiększenie wymiany profesorów, rozszerzenie systemu odpowiedników stopni (equivalence of degree), umożliwienie młodzieży akademickiej odbywania studiów przez co najmniej jeden semestr (pół roku) na różnych uniwersytetach europejskich, tworzenie „katedr studiów europejskich” w instytucjach uniwersyteckich; konieczność przełamywania stereotypu sprowadzającego się w szkołach podstawowych i średnich do kształcenia uwzględniającego jedynie „narodowy punkt widzenia”, wreszcie zatroszczenia się o to, aby wychowanie przez pracę i kultura dorosłych były prowadzone w duchu europejskim8. Wiele o panujących w Ruchu Europejskim poglądach na sprawy edukacji europejskiej dowiedzieć się można z rezolucji Komitetu Edukacyjnego z 11 grudnia 1949 r.9, przyjętej na konferencji w Lozannie. Przedmiotem rezolucji były aspekty ogólne edukacji europejskiej oraz konkretne problemy szkół i uniwersytetów. Na samym wstępie rezolucji można przeczytać, że ogólnym celem edukacyjnym jest wykształcenie elit we wszystkich klasach społecznych, zdolnych do rozpowszechniania i propagowania idei europejskiej. Podkreśla też rosnące znaczenie kontaktów osobistych młodych ludzi ze wszystkich krajów, które w przekonaniu autorów rezolucji są niezbędne i mają praktyczne znaczenie. W odniesieniu do szkolnictwa wyższego i nauki rezolucja wzywała do zorganizowania na równych prawach wymiany kadry profesorskiej pomiędzy różnymi uniwersytetami europejskimi. Postulowała dopuszczenie do pracy w uniwersytetach europejskich wybitnych profesorów i uczonych, których pozbawiono możliwości wykonywania zawodu ze względów politycznych i nawoływała do stworzenia funduszu pomocy dla tych profesorów, umożliwiającego im powrót do nauczania. W rezolucji znalazł się postulat rozszerzenia systemu uznawalności stopni uniwersyteckich i umożliwienia studentom po części wolnego wyboru wykładanych przedmiotów i egzaminów, w sposób umożliwiający dostępność zarówno tych o głównie „narodowym” charakterze, jak i innych reprezentujących „europejskie” treści nauczania. W dalszej części rezolucji znalazł się postulat tworzenia na uniwersytetach katedr studiów europejskich, podnoszenia kwalifikacji kadry nauczającej poprzez możliwość przenoszenia się z uniwersytetu na uniwersytet w całej Europie, odbywania przez studentów przynajmniej półrocznych studiów za granicą na różnych uniwersytetach europejskich. W końcu rezolucja w dziedzinie muzyki i teatru, koordynacji badań naukowych. Zob. E.M. Archives, French Preparatory Reports for the European Cultural Conference, Lausanne 1949, s. 8–11. 8 Ibidem, s. 12–17. 9 European Movement, European Cultural Conference, Lausanne, 11th December 1949, Educational Committee Resolution, s. 7, E.M. Archives, ENS/RES.2/A..

(5) Edukacja europejska i jej polski wymiar. 27. wnioskowała o utworzenie Europejskiej Rady Uniwersyteckiej, w skład której wchodzić mieli profesorowie oraz przedstawiciele administracji uniwersyteckiej i studentów. Zadaniem Rady miało być nadzorowanie wprowadzania w życie ustalonych uprzednio zaleceń. W rezolucji znalazła się też zapowiedź rychłego zorganizowania przez Ruch Europejski konferencji międzyuniwersyteckiej z udziałem wszystkich uczestników życia akademickiego oraz przedstawicieli czynnych już międzynarodowych stowarzyszeń szkolnictwa wyższego. Celem planowanej konferencji miało być przedyskutowanie problemów i praktycznych trudności, a następnie przedstawienie wynikających z niej wniosków i postulatów zbierającej się Europejskiej Radzie Uniwersyteckiej10. W części końcowej rezolucji zaproponowano, aby idąc za przykładem krajów skandynawskich wszystkie rozwiązania i ułatwienia, dotyczące międzynarodowych problemów związanych ze studiami, mogły znaleźć w największym stopniu zastosowanie również do procesu kształcenia osób dorosłych i pracujących oraz by wszystkie instytucje edukacyjne pozostały szeroko otwarte dla ludzi pracujących11. Rezolucja była aktem wytyczającym szeroki zakres praktycznych zainteresowań i działań w obszarze edukacji europejskiej. Inne bardziej szczegółowe problemy stały się także przedmiotem rozważań w odnośnych dokumentach konferencji kulturalnej w Lozannie. Jednym z bardziej charakterystycznych było wystąpienie prof. Anny Siemsen12 z Uniwersytetu w Hamburgu, poświęcone głównym problemom edukacji europejskiej. Innym wyróżniającym się był referat H. Clementa na temat europejskiego wymiaru kształcenia nauczycieli13. Rozwój integracji europejskiej łączy się ściśle z tworzeniem się ideologii europejskiej. W piśmiennictwie zachodnioeuropejskim często przewija się pogląd, że rozwój kształcenia i wychowania, a zwłaszcza stosowanie właściwych metod pedagogicznych jest warunkiem sine qua non dla osiągnięcia w pełni integracji 10 Podobny zestaw zaleceń został zawarty w odniesieniu do szkolnictwa średniego i podstawowego, a także edukacji dorosłych. 11 Znalazł się tam także postulat skierowany pod adresem rządów, aby te w umowach zawieranych pomiędzy instancjami rządowymi a prywatnymi instytucjami zadbały o uwzględnienie problemów kultury robotników, obejmując porozumieniem stałe wymiany i wycieczki zbiorowe dla ludzi pracy pomiędzy różnymi krajami europejskimi. Dbałość o oświatę dorosłych znajduje również wyraz w zaleceniu ustanowienia ośrodków studiów dla robotników, mających umożliwić dyskutowanie społecznych i psychologicznych problemów z zamiarem wykorzystania ich w programowaniu prac rządowych. 12 Movement Europeen, Preparation de la Conference Europeenne de la Culture, Lausanne, 8–12 Decembre 1949, Proposals for European Education, by Prof. Anna Siemsen, Hamburg, E.M. Archives, BE/RS/3/A. 13 European Movement, European Cultural Conference, Lausanne, 9 December 1949, The European Training of Teachers, Report Presented to The Cultural Conference, Lausanne, by Hubert Clement, Luxemburg, E.M. Archives, BE/RS.14/A.

(6) Zbigniew Rudnicki. 28. Europy. Pogląd ten zyskał znaczenie z chwilą podpisania Paktu brukselskiego w 1948 r., w którym to dokumencie sygnatariusze umieścili zalecenie sporządzenia planu systemu oświaty umożliwiającego przygotowanie młodzieży do życia w ponadnarodowej wspólnocie. Pakt przewidywał zawiązanie współpracy kulturalnej między pięcioma państwami-sygnatariuszami. W konsekwencji pojawiło się zalecenie opracowania podręcznika dającego zarys podstawowych cech kultury europejskiej. Powstała w okresie późniejszym Unia Zachodnioeuropejska powołała specjalny organ w postaci Komitetu Kulturalnego, który działał do 1959 r. w Londynie, realizując program polityki kulturalnej. Komitet był między innymi organizatorem pierwszych europejskich konferencji rektorów14. O świadomości roli nauki i szkolnictwa oraz polityki kulturalnej świadczy żywe zainteresowanie nimi Europejskiej Organizacji Współpracy Gospodarczej, a od 30 września 1961 r. jej sukcesorki, Organizacji Gospodarczej Współpracy i Rozwoju, która przykłada szczególną wagę do badania zależności pomiędzy stopniem rozwoju gospodarczego a wysokością nakładów na naukę i oświatę. 3. Edukacja europejska jako przedmiot polityki wspólnotowej Jeszcze zanim powstały Wspólnoty Europejskie i na długo przed zapoczątkowaniem procesu bolońskiego problemy edukacji europejskiej były przedmiotem poważnych dyskusji i konkretnych inicjatyw. Warto podkreślić, że wiele ze wspomnianych treści i postulatów doczekało się uznania i realizacji dopiero niedawno za sprawą starań zainteresowanych instytucji wspólnotowych i kół uniwersyteckich, stowarzyszeń nauczycielskich oraz władz resortowych w krajach europejskich. Wyrazem tych dążeń jest inicjatywa stworzenia Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego15.. Od 1960 r. zadania Komitetu przejęła Rada Europy. Polska aktywnie włącza się w wysiłki międzynarodowe na rzecz stworzenia „europejskiego obszaru szkolnictwa wyższego” poprzez udział w konwencji bolońskiej i ratyfikowanie odpowiednich konwencji europejskich, takich jak: – Europejska konwencja o równoważności dyplomów uprawniających do przyjęcia do szkół wyższych, Paryż 1953.12.11 (Dz.U. 95.40.200), – Konwencja o uznawaniu studiów, dyplomów wyższego wykształcenia i stopni naukowych w państwach regionu Europy, Paryż 1979.12.21 (Dz.U. 83.7.38), – Konwencja o wzajemnym uznawaniu równoważności dokumentów ukończenia szkół średnich, szkół średnich zawodowych i szkół wyższych, a także dokumentów o nadawaniu stopni i tytułów naukowych, Praga 1972.06.07 (Dz.U. 75.5.28), – Europejska konwencja o ogólnej równoważności okresów studiów uniwersyteckich, Rzym 1990.11.06 (Dz.U. 95.40.206). 14. 15.

(7) Edukacja europejska i jej polski wymiar. 29. Edukacja europejska to wspólne tradycje i wzory systemów oświatowych ukształtowane w toku dziejów w Europie Zachodniej, a następnie upowszechnione w pozostałych częściach kontynentu. W praktyce dydaktycznej edukacja europejska w Unii Europejskiej jest rozumiana jako kultywowanie pewnych uniwersalnych wartości charakterystycznych dla społeczeństw demokratycznych, tj. poszanowania praw człowieka, kształtowania postaw obywatelskich oraz poczucia tożsamości narodowej, określania swojego miejsca w kulturze i hierarchii wartości Europy16. Edukacja europejska ma niewątpliwie przejawy ideologiczne i praktyczne. W pierwszym wypadku powinna przyczyniać się do umacniania jedności europejskiej w sferze świadomości społecznej. Bardzo ważnym jej celem jest kształcenie nastawiających się na sprawy Wspólnoty elit w krajach europejskich i oddziaływanie zaszczepiające w masach poczucie tożsamości europejskiej. Zadaniem edukacji europejskiej jest nie tylko kształtowanie pożądanych postaw proeuropejskich, ale także dostarczanie solidnej wiedzy o Wspólnocie i mechanizmach jej funkcjonowania, tak aby każdy wykształcony obywatel mógł w miarę potrzeby brać udział w kooperacji niezbędnej do funkcjonowania instytucji i powiązań wspólnotowych w procesie realizacji polityki integracji europejskiej. Można powiedzieć, że edukacja europejska jest nie tylko celem samym w sobie, ale także przedmiotem działań politycznych na szczeblu ponadnarodowym. Nie sposób jeszcze mówić o wspólnej polityce edukacji w Unii Europejskiej, niemniej jednak z dotychczasowego przebiegu inicjatyw i działań podejmowanych na szczeblu wspólnotowym dają się bez trudu odczytać niektóre elementy takiej polityki, a przynajmniej dążenia wskazujące na chęć wypracowania jej w przyszłości. Aktualny stan prawny nie wskazuje na istnienie żadnej wspólnej polityki na tym polu, a instytucje wspólnotowe kierować się mogą jedynie postępowaniem w zgodzie z zasadą subsydiarności. Sprawy edukacji stanowią tradycyjnie domenę polityki państw narodowych, a wszelkie działania w tym zakresie o charakterze europejskim prowadzone są w ramach uzgodnień międzyrządowych. Z drugiej strony instytucje wspólnotowe, a zwłaszcza Komisja Europejska, mogą zgodnie z zasadą subsydiarności sięgać do działań mających jedynie poprawić istniejącą sytuację w dziedzinie edukacji w państwach członkowskich, nie naruszając ich suwerennych praw, które pozwalają im kształtować politykę zgodnie z własnym przekonaniem i możliwościami. Zapewne z tego powodu Komisja Europejska i inne instytucje wspólnotowe skłonne są sięgać raczej po instrumenty „miękkiej polityki”. Instrumenty te przede wszystkim stworzyć mają pozytywne bodźce dla reformowania narodowych systemów edukacyjnych w sposób umożliwiający im w przyszłości większą kompatybilność, niezależnie od ogólnego podnoszenia Zob. Z. Rudnicki, Edukacja europejska [w:] Integracja europejska: Wstęp, red. K.A. Wojtaszczyk, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2006, s. 301–333. 16.

(8) Zbigniew Rudnicki. 30. poziomu kształcenia, zarówno w jego wymiarze ilościowym, jak i jakościowym17. W tym celu Komisja korzysta nie tylko z wypracowanych przez siebie programów, ale także współuczestniczy w inicjatywach podejmowanych przez właściwe instancje rządowe i środowiska edukacyjne w państwach członkowskich i krajach stowarzyszonych. Dotychczasowy kierunek działań na szczeblu wspólnotowym wyznacza różnorodność programów „edukacyjnych”, polegających na organizowaniu i finansowaniu (lub współfinansowaniu) różnych form współpracy międzypaństwowej w zakresie edukacji, a przez to stwarzania zachęty do zmian modernizacyjnych w narodowych systemach edukacyjnych, które w efekcie prowadzić mają do ujednolicenia struktur w stopniu eliminującym ewentualne bariery rozwijania i pogłębiania dalszej współpracy. Aktualnie obowiązującym pakietem programów edukacyjnych jest powołany w tym celu przez Wspólnotę Europejską Socrates. Wspiera on współpracę szkół, uczelni oraz innych ośrodków związanych z edukacją w celu poprawy jakości kształcenia i nadania edukacji wymiaru europejskiego. Program ten został ustanowiony w 1995 r., początkowo na pięć lat (1995–1999), a następnie przedłużony jako Socrates II na lat siedem. Polska bierze udział w programie od 1998 r. Podstawą ustanowienia programu Socrates był art. 149 Traktatu o Unii Europejskiej, w którym czytamy, że „Wspólnota przyczynia się do rozwoju jakości edukacji poprzez zachęcanie państw członkowskich do współpracy i – jeżeli zajdzie taka konieczność – popiera i uzupełnia ich działania przy pełnym poszanowaniu odrębności treści nauczania, organizacji systemów edukacji oraz kulturowej i językowej różnorodności”. W założeniu Socratesa leży realizacja takich celów, jak: wzmacnianie wymiaru europejskiego na wszystkich szczeblach edukacji oraz zapewnienie szerokiego dostępu do istniejących w Europie zasobów edukacyjnych, przy równoczesnym promowaniu równości szans we wszystkich dziedzinach edukacji, wdrażanie idei uczenia się przez całe życie, promowanie poprawy znajomości języków obcych w Unii Europejskiej, promowanie współpracy instytucjonalnej w edukacji i mobilności kadry nauczającej, uczniów i studentów, wdrażanie technologii informacyjno-komunikacyjnych do edukacji, zachęcanie do opracowywania innowacyjnych metod nauczania, materiałów edukacyjnych oraz badania zagadnień edukacyjnych będących przedmiotem wspólnych zainteresowań i wreszcie przeciwdziałanie marginalizacji społecznej, rasizmowi i ksenofobii. Adresatami programu są wszystkie placówki typu edukacyjnego, uczniowie szkół podstawowych i średnich oraz studenci, nauczyciele czynni zawodowo, w tym również nauczyciele akademiccy, kadra kierownicza oraz personel admi EC Competences and Programmes within the Field of Education, eds. J. Pertek, M. Soveroski, European Institute of Public Administration, Maastricht, The Netherlands 1992. 17.

(9) Edukacja europejska i jej polski wymiar. 31. nistracyjny placówek edukacyjnych, urzędnicy władz regionalnych i lokalnych, przedstawiciele stowarzyszeń i organizacji pozarządowych. W strukturze programu Socrates znajdują się takie akcje (programy), jak: Comenius (edukacja szkolna), Erasmus (szkolnictwo wyższe), Grundtvig (kształcenie dorosłych), Lingua (promowanie nauki języków obcych), Minerva (zastosowanie ICT e-edukacji), Arion (wizyty studyjne), Eurydice (informacja o systemach edukacji) i Naric (informacja o uznawalności wykształcenia). Jak można zauważyć, Socrates stwarza możliwości współpracy na wielu poziomach i w różnych obszarach działalności edukacyjnej. 4. Edukacja europejska i jej uwarunkowania w Polsce Kwestie związane z edukacją europejską w Polsce należy rozpatrywać z uwzględnieniem istniejących w konkretnym okresie uwarunkowań. Wyraźne różnice rysują się w odniesieniu do okresu poprzedzającego 1989 r., w którym dokonał się przełom i zapoczątkowany został proces głębokiej transformacji polskiego życia gospodarczego, społecznego i politycznego18. Nie oznacza to jednak, że idea europejska nie była wcześniej znana w Polsce. Zainteresowanie ideą jedności europejskiej i różnego rodzaju koncepcjami integracyjnymi było bardzo żywe w kręgach polskich elit społecznych i politycznych jeszcze przed II wojną światową, nie licząc wkładu intelektualnego Polaków w okresach wcześniejszych19. Także w okresie wojny i okupacji, a następnie po Zmiany, w których społeczeństwo polskie odegrało pionierską rolę, dały początek gruntownych przemianom geopolitycznych, które nastąpiły w latach 90. w Europie Środkowowschodniej, składając się również na przemiany w skali globalnej uznawane jako koniec epoki zimnowojennej. Najbardziej doniosłymi wydarzeniami wspomnianego przełomu były, obok wielkiej transformacji w krajach Europy Środkowowschodniej, zburzenie „muru berlińskiego”, zjednoczenie Niemiec, rozpad Związku Radzieckiego i odzyskanie suwerenności narodowej przez kraje dawnego bloku „demokracji ludowych”. Przemiany dokonujące się pod hasłem „powrotu do Europy”, miały symbolizować likwidację podziałów zimnowojennych i przywrócenie łączności pomiędzy wszystkimi państwami kontynentu. Oznaczało to w praktyce politycznej powrót do tradycji rządów demokratycznych w krajach postkomunistycznych zerwanej przez skutki ostatniej wojny światowej, okupacji, a następnie narzucenia komunizmu przez Związek Radziecki. Następstwem tych znamiennych wydarzeń, które T.G. Ash określił mianem „jesieni ludów” było praktyczne zakwestionowanie i przezwyciężenie porządku pojałtajskiego, co otworzyło możliwości dalszych przemian, z których najważniejsze to: najpierw rozszerzenie na Wschód Paktu Północnoatlantyckiego (NATO), a następnie Unii Europejskiej, która w styczniu 2007 r. stała się organizmem zrzeszającym 27 państw. Zob. T.G. Ash, The Magic Lantern: the Revolution of ‚89 Witnessed in Warsaw, Budapest, Berlin, and Prague, Random House, New York 1990; T.G. Ash, History of the Present Eessays, Sketches, and Dispatches from Europe in the 1990s, Random House, New York 1999. 19 Zob. Z. Rudnicki, The Polish Contribution to the Development of the European Idea, „Economic Papers” 30 (2000), Warsaw School of Economics – Institute for International Studies, Warszawa 2000, s. 9–18. 18.

(10) 32. Zbigniew Rudnicki. jej zakończeniu, w kręgach polskiej emigracji politycznej na Zachodzie wyróżnia się wiele środowisk i wybitnych jednostek, które działały w ruchu na rzecz jedności europejskiej. Dr J.H. Retinger był niewątpliwie najwybitniejszą postacią i zasłużył się jako współzałożyciel Europejskiej Ligi Ekonomicznej i członek ścisłego kierownictwa Ruchu Europejskiego20. Okres Polski Ludowej nie stwarzał możliwości rozwijania edukacji w duchu europejskim. Wspólnota Europejska, nazywana potocznie w krajach bloku radzieckiego „państwami Wspólnego Rynku”, była synonimem świata kapitalistycznego, o którym należało mówić i pisać albo źle, albo wcale. Obowiązująca powszechnie cenzura programów nauczania w szkołach i na uniwersytetach oraz wszelkich wydawnictw i audycji radiowo-telewizyjnych wykluczała systematyczne i rzetelne informowanie społeczeństwa o procesach integracyjnych w Europie Zachodniej. Stosunek do integracji europejskiej jest szczególnie wyeksponowany w opracowaniu na temat Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej pt. EWG – Formy i środki integracji gospodarczej, przygotowanym przez państwowy Centralny Ośrodek Informacji Naukowo-Technicznej w Warszawie, opublikowany w 1987 r. jako materiał „do użytku wewnętrznego”, wydany zaledwie w kilkudziesięciu numerowanych egzemplarzach, z których żaden nie trafił bezpośrednio do sprzedaży21. 5. Początki studiów europejskich w Polsce Przemiany związane z transformacją gospodarczą i ustrojową Polski lat 90. doprowadziły na samym początku do zniesienia cenzury i umożliwiły pierwsze kroki na rzecz prowadzenia edukacji europejskiej. Ułatwiło to do pewnego stopnia zwiększone zapotrzebowanie na wiedzę o niedostępnym dotąd – gdyż pozostającym za „Żelazną Kurtyną” – świecie Zachodu w ogóle, a krajach Europy Zachodniej w szczególności. Edukacja europejska stała się dzięki temu możliwa, a zawarcie przez Polskę układu stowarzyszeniowego ze Wspólnotami Europejskimi, który wszedł w życie w 1994 r., wzmocniło zapotrzebowanie na systematyczną i pogłębioną wiedzę o Wspólnotach Europejskich i krajach Zachodniej Europy22. Dało to impuls do 20 J.H. Retinger, J. Pomian, Joseph Retinger – Memoirs of an Eminence Grise, Chatto and Windus, London 1972. 21 D. Kabat, The Information Policy of the Polish Government [w:] Studia europejskie i informacja europejska, red. J. Mikułowski Pomorski, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 2002. 22 W Układzie Europejskim powołującym stowarzyszenie między Polską a Wspólnotami Europejskimi i ich państwami członkowskimi (Bruksela, 16.12.1991 r.), który wszedł w życie 11.02.1994 r., ustanawia się współpracę pomiędzy Wspólnotą Europejską i Polską w zakresie edukacji i nauki, a także bardziej szczegółowe ustalenia dotyczące np. udziału Polski w programach.

(11) Edukacja europejska i jej polski wymiar. 33. nasycania treściami europejskimi studiów ekonomicznych, prawniczych i politycznych, w ramach których wykładane są pierwsze przedmioty poświęcone integracji europejskiej. Te elementy edukacji europejskiej skierowane były do studentów. Pierwsze specjalistyczne programy studiów europejskich w Polsce powstały w wyższych szkołach ekonomicznych w ramach kierunków takich, jak handel zagraniczny czy międzynarodowe stosunki gospodarcze. Studia z dziedziny stosunków międzynarodowych powiększały stopniowo swój zakres, co uwidaczniało się w zmieniającej się ich nazwie, która z pierwotnych „międzynarodowych stosunków gospodarczych” przeszła w „międzynarodowe stosunki gospodarcze i polityczne”, a następnie – aktualne po dzień dzisiejszy – „stosunki międzynarodowe”. Z chwilą utworzenia kierunku „stosunki międzynarodowe” studia te zaczęły także prowadzić uniwersytety, które wcześniej ograniczały się do prowadzenia kierunków prawniczych, ekonomicznych i politologicznych. Na uniwersytetach kierunek „stosunki międzynarodowe” prowadzony jest najczęściej w ramach wydziałów nauk prawnych i politycznych. To właśnie w ramach kierunku stosunków międzynarodowych możliwe stało się wyodrębnienie segmentów studiów poświęconych edukacji europejskiej. Studia te występowały na początku w dwóch najczęściej stosowanych formach: „studiów o integracji europejskiej” lub „studiów europejskich”, prowadzonych jako specjalności w ramach kierunku „stosunki międzynarodowe” lub studiów podyplomowych. Studia europejskie to termin używany w różnym znaczeniu w Europie i poza jej kontynentalnymi granicami. W Stanach Zjednoczonych i w Kanadzie są one zaliczane do tzw. area studies, czyli studiów ukierunkowanych na wydobycie specyfiki właściwej odrębności kulturowej, językowej, ekonomicznej, politycznej i społecznej poszczególnych rejonów świata. Na naszym kontynencie idea studiów europejskich zrodziła się w latach 50. XX w. w Europie Zachodniej w dużej mierze pod wpływem postępującego procesu integracji. Studia europejskie charakteryzują się dużym pluralizmem zarówno w zakresie treści programowych i stopnia zaawansowania studiów, jak również zakresu przedmiotowego i metod badawczych. Katalog przedmiotów obejmuje zazwyczaj elementy historii, geopolityki, prawa, ekonomii, wiedzy językowej, społecznej i kulturowej. Stąd też studia te przyjmują najczęściej formę studiów interdyscyplinarnych o zróżnicowanym spektrum zainteresowań, zawierających się między problematyką intewspólnotowych. Wyszczególniono także jako jeden z celów współpracy — wzajemne uznawanie okresów studiów i dyplomów. Obecnie w Polsce uznawalność dyplomów tytułów zawodowych oraz stopni naukowych jest regulowana przez Ustawę o szkolnictwie wyższym i Ustawę o tytule naukowym i stopniach naukowych oraz przez stosowne rozporządzenia. W myśl zapisów ustawowych zasady uznawania tytułów zawodowych oraz stopni zawodowych i naukowych określają umowy międzypaństwowe, a w razie ich braku stopnie i tytuły osiągnięte w innych krajach mogą być uznane za równorzędne z odpowiednimi tytułami i stopniami stosowanymi w Polsce po przeprowadzeniu nostryfikacji..

(12) Zbigniew Rudnicki. 34. gracji europejskiej i historycznej oraz kulturowo-językowej wiedzy o Europie. Najczęściej występują pod nazwami studia nad integracją europejską, studia europeistyczne bądź europeistyki23. Zorganizowane i przemyślane formy edukacji europejskiej na szczeblu uniwersyteckim pojawiły się w Polsce na początku lat 90.24 Pierwszymi ośrodkami kształcącymi w tym kierunku były specjalizujące się w problematyce europejskiej jednostki uniwersyteckie, takie jak: katedry czy centra badawcze integracji europejskiej/studiów europejskich. Do najwcześniej działających w Polsce należy zaliczyć Ośrodek Badań nad Europejską Wspólnotą Gospodarczą Uniwersytetu Gdańskiego25, Centrum Europejskie Uniwersytetu Warszawskiego, Katedrę Studiów Europejskich Akademii Ekonomicznej w Krakowie26, Instytut Europejski w Łodzi oraz Międzywydziałowe Centrum Studiów Europejskich Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie (Inter-faculty Centre for European Studies). Pierwsze rodzaje studiów europejskich w Polsce prowadzone przez wyższe szkoły ekonomiczne obejmowały problematykę gospodarczą, prawną i polityczną Wspólnot Europejskich i były najbliższe w swej formule „studiom nad integracją europejską”. Do wyjątków pod tym względem należał program specjalności „studia europejskie” realizowany w ramach kierunku „stosunki międzynarodowe” w Akademii Ekonomicznej w Krakowie, który łączył wiedzę o integracji europejskiej ze studiami w formule „European languages and civilisation”. W uniwersytetach studia europejskie prowadzone były w podobnej szerszej formule, przypominającej „area studies”. Centrum Europejskie Uniwersytetu Warszawskiego uruchomiło studia łączące program kolegium językowego z kursami poświęconymi różnym aspektom integracji europejskiej, natomiast w Uniwersytecie Jagiellońskim duży nacisk położono na interdyscyplinarne i holistyczne podejście do problematyki europejskiej. Sumując, można powiedzieć, że pierwsze programy studiów europejskich w Polsce cechował pluralizm programowy i dyscyplinarny, wyrażający się w różnym usytuowaniu studiów w strukturze organizacyjnej poszczególnych szkół wyższych oraz zróżnicowaniu ich pod względem stopnia zaawansowania oraz profilu kierunkowego. Problematyka studiów europejskich realizowana była w ramach studiów pierwszego lub drugiego stopnia oraz w formie studiów pody Zob.: Z. Rudnicki, Edukacja europejska, s. 304. Problematyka integracji europejskiej wprowadzana jest także do programów nauczania w ponadpodstawowym szkolnictwie powszechnym w ramach podstawy programowej określanej przez Ministra Edukacji Narodowej i Sportu, w formie międzyprzedmiotowej ścieżki „edukacja europejska”. 25 Jednostka ta powstała na Wydziale Ekonomiki Transportu Uniwersytetu Gdańskiego w Sopocie dość wcześnie, jak na warunki polskie, gdyż jeszcze w połowie lat 80., i była pierwotnie nastawiona przede wszystkim na prace badawcze. 26 Powstała w 1990 r. jako pierwsza katedra studiów europejskich w kraju. 23. 24.

(13) Edukacja europejska i jej polski wymiar. 35. plomowych i doktoranckich. Czas trwania studiów wahał się w zależności od ich charakteru i wynosił 5–6 semestrów w wypadku studiów zawodowych, bądź jednolitych studiów magisterskich oraz 1–2 semestralnych studiów podyplomowych (post-graduate). Do rozwoju studiów europejskich w polskich uczelniach przyczyniły się korzystnie programy edukacyjne i badawcze Wspólnoty Europejskiej, takie jak Tempus27, zastąpiony pod koniec lat 90. przez program Socrates – Erasmus28, a zwłaszcza niezwykle pomocny w rozwijaniu dydaktyki w zakresie integracji europejskiej program Action Jean Monnet, w ramach którego nauczyciele akademiccy z Polski korzystali od 1993 r. z grantów na przygotowanie i prowadzenie wykładów w formie tzw. modułów (modules), wykładów (permanent courses) i tzw. katedr Jean Monnet (Jean Monnet Chairs). W pierwszych latach uczestnictwa polskich uczelni w Action Jean Monnet przyznawane były w ramach tego programu granty na prace doktorskie i projekty badawcze z dziedziny integracji europejskiej. Edukacja europejska na szczeblu uniwersyteckim kształtowała się pod wpływem wzorców nauczania wypracowanych w państwach Europy Zachodniej. Przyczyniły się do tego również tworzone przez polskie ośrodki studiów europejskich curricula, powstałe na podstawie wspomnianych powyżej wzorów. Jedną z pierwszych prób stworzenia takiego wzorcowego programu studiów był podjęty w pierwszej połowie lat 90. wspólnie przez Międzywydziałowe Centrum Studiów Europejskich Uniwersytetu Jagiellońskiego (Inter-Faculty Center of European Studies at the Jagiellonian University) w Krakowie i Uniwersytecki Instytut Europejski we Florencji (European University Institute) projekt European Studies Curriculum Development for Central and Eastern Europe, wykonany przez zespół działający pod kierunkiem prof. dr. hab. Zdzisława Macha, w którym autor niniejszego artykułu miał okazję uczestniczyć. Projekt ten stał się później między innymi podstawą prowadzonych przez Katedrę Europeistyki UJ programu specjalistycznych „studiów europejskich”, w ramach studiów uzupełniających magisterskich na kierunku kulturoznawstwo. Perspektywa przystąpienia do Wspólnot Europejskich, jaką stwarzały podpisane z „krajami kandydackimi” europejskie układy stowarzyszeniowe, sprawiała, że kształcenie specjalistów w dziedzinie integracji europejskiej stało się potrzebą chwili nie tylko ze względu na potrzeby szkolnictwa wyższego i nauki, ale także. 27 W. Studencki, TEMPUS In Poland: an Informal Review [w:] European Integration through Education. Traditions, The Present and the Future, ed. R. Kucha, Maria Curie-Skłodowska University Press, Lublin 2004, s. 641–654. 28 B. Skibińska, Socrates – Erasmus Programmes in Poland [w:] European Integration…, s. 623–640..

(14) 36. Zbigniew Rudnicki. praktycznych działań aparatu państwowego w związku z drogą, na jaką wstąpiła Polska, włączając się w proces integracji europejskiej. Polska zatem zaczęła zabiegać o nawiązanie stałej współpracy z instytucjami edukacyjnymi Unii Europejskiej, z Kolegium Europejskim w Brugii, Europejskim Instytutem Administracji Publicznej w Maastricht, Europejskim Instytutem Uniwersyteckim we Florencji oraz instytucjami edukacyjnymi państw członkowskich, specjalizującymi się w kształceniu w zakresie wiedzy o integracji europejskiej. Uznaniem słusznych aspiracji Polski w jej dążeniach do wykształcenia kadry specjalistów w dziedzinie integracji europejskiej było otwarcie w 1994 r. w Natolinie pod Warszawą filii Kolegium Europejskiego w Brugii. Kształcenie polskich studentów w Kolegium Europejskim, podobnie jak w Europejskim Instytucie Uniwersyteckim (EIU) we Florencji, gdzie prowadzone są studia doktoranckie, opłacano początkowo ze środków pomocowych Wspólnoty Europejskiej, a od 2001 r. odbywa się to na koszt rządu polskiego. 6. Od studiów europejskich do samodzielnego kierunku „europeistyka” Kolejnym etapem rozwoju edukacji europejskiej jest wprowadzenie na listę oficjalnych kierunków studiów prowadzonych w Polsce „europeistyki”. Co prawda „europeistyka” jako samodzielny kierunek studiów wyższych w Polsce została wprowadzona oficjalnie dopiero w zeszłym roku akademickim, niemniej jednak dyskusja nad realizacją tego zamierzenia trwała w środowisku akademickim od wielu lat. Zwolennicy autonomicznego kształcenia europejskiego na szczeblu uniwersyteckim utrzymywali, że dotychczasowy stan wynikający z prowadzenia specjalizacji europejskich w ramach tradycyjnych kierunków studiów jest niezadowalający z uwagi na interdyscyplinarny charakter problematyki europejskiej, wykraczający w sensie programowym poza jej prawne, politologiczne, internacjonalistyczne czy ekonomiczne aspekty. Zwracali też uwagę na brak możliwości kontrolowania właściwego poziomu edukacji europejskiej na poziomie specjalizacji. Zdaniem ich oponentów z wprowadzeniem europeistyki należałoby jeszcze poczekać do czasu osiągnięcia właściwego poziomu merytorycznego europeistyki poprzez wyłonienie szkół naukowych i metod badawczych oraz doświadczonej i posiadającej najwyższe kwalifikacje naukowe kadry profesorskiej specjalizującej się w tej dziedzinie. Pierwsza ogólnopolska dyskusja w tej kwestii odbyła się 8 i 9 czerwca 2002 r. na konferencji naukowej pt. Studia europejskie i informacja europejska, zorganizowanej przez Katedrę Studiów Europejskich Akademii Ekonomicznej.

(15) Edukacja europejska i jej polski wymiar. 37. w Krakowie. Podstawą dyskusji były wystąpienia specjalistów z różnych polskich ośrodków akademickich posiadających doświadczenie w prowadzeniu studiów europejskich. Prof. J. Mikułowski Pomorski przedstawił wówczas problem usytuowania studiów europejskich w ramach kierunku studiów „stosunki międzynarodowe”29. Prof. M. Król-Bogomilska30 uzasadniała potrzebę tworzenia studiów europeistycznych, a prof. K. Żukrowska31 zaprezentowała referat o europeistyce podstawowej i zaawansowanej i potrzebie współpracy pomiędzy ośrodkami. Prof. Z. Mach i dr G. Pożarlik32 przedstawili projekt powołania nowego kierunku magisterskich studiów stacjonarnych w zakresie europeistyki, a dr Z. Rudnicki33 wyniki badań nad zachodnimi wzorcami studiów nad integracją europejską. Ważnym wydarzeniem podsumowującym dyskusję nad utworzeniem w Polsce samodzielnego kierunku studiów z dziedziny europeistyki było zorganizowane na wiosnę 2004 r. przez Zakład Instytucji Europejskich Instytutu Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego seminarium pt. Minima programowe a programy kierunku „studia europejskie w Polsce”. Problem minimów programowych wiązał się ściśle z wytyczeniem standardów obowiązujących studentów nowego kierunku „europeistyki”, który od roku akademickiego 2004/2005 może być prowadzony w polskich szkołach wyższych. Oficjalne standardy kształcenia studentów europeistyki, które ustalane są przez Ministerstwo Edukacji Narodowej po uprzednim zaopiniowaniu przez Radę Główną Nauki i Szkolnictwa Wyższego przewidują w wypadku kierunku „europeistyka” studia dwustopniowe: licencjackie i magisterskie studia II stopnia. Absolwenci I stopnia otrzymują dyplom ukończenia studiów licencjackich (odpowiednik Bachelor of Arts), a II stopnia dyplom ukończenia studiów magisterskich (będący odpowiednikiem Master of Arts). Zgodnie z przyjętymi urzędowymi standardami kształcenia na kierunku „europeistyka” w Polsce program studiów I stopnia przewiduje grupę przedmiotów podstawowych i grupę przedmiotów specjalizacyjnych. Do grupy pierwszej należą przedmioty obejmujące swym zakresem: „społeczeństwo i kultury J. Mikułowski Pomorski, Studia europejskie w Akademii Ekonomicznej w Krakowie i ich perspektywy w obliczu zmian minimum programowego na kierunku stosunków międzynarodowych [w:] Studia europejskie i informacja europejska, red. J. Mikułowski Pomorski, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 2002. 30 M. Król-Bogomilska, Potrzeba tworzenia studiów europeistycznych [w:] Studia europejskie i informacja… 31 K. Żukrowska, Europeistyka podstawowa i zawansowana – potrzeba współpracy pomiędzy ośrodkami [w:] Studia europejskie i informacja… 32 Z. Mach, G. Pożarlik, Propozycja powołania nowego kierunku studiów stacjonarnych w zakresie europeistyki [w:] Studia europejskie i informacja… 33 Z. Rudnicki, Zachodnie wzorce studiów nad integracją europejską [w:] Studia europejskie i informacja… 29.

(16) 38. Zbigniew Rudnicki. Europy” (90 godzin), „ekonomię” (90 godzin), „nauki o polityce” (90 godzin) oraz „prawo europejskie” (90 godzin). Do drugiej grupy przedmiotów kierunkowych należą: „historia społeczna Europy”, „systemy polityczne państw europejskich”, „integracja gospodarcza w Europie”, instytucje i „procesy decyzyjne w Unii Europejskiej”, „polityka wspólnotowa” oraz „Europa w stosunkach międzynarodowych” (w sumie 240 godzin). Zalecenia minimum programowego obejmują także zajęcia z wychowania fizycznego (60 godzin), nauki języków obcych (120 godzin) i technologii komputerowej (30 godzin). Program europeistyki II stopnia przewiduje w grupie przedmiotów podstawowych przedmiot „cywilizacja europejska” (w wymiarze 60 godzin), a w grupie przedmiotów kierunkowych: „problemy tożsamości kulturowej w Europie”, „demokracja w Europie”, „polityka zagraniczna i bezpieczeństwo Unii Europejskiej”, „administracja”, „sprawy wewnętrzne i wymiar sprawiedliwości Unii Europejskiej”, „finanse publiczne w Unii Europejskiej” oraz „polska polityka zagraniczna” (razem 240 godzin). Jak można zauważyć, program łączy w sobie elementy studiów nad integracją europejską ze studiami o charakterze kulturoznawczym i ma w dużym stopniu charakter interdyscyplinarny. Zważywszy na bardzo niedawne wdrożenie tego rodzaju studiów, za wcześnie na jakiekolwiek oceny funkcjonowania europeistyki jako samodzielnego kierunku studiów. Można jedynie powiedzieć, ze studia te jako swoiste novum na polskim rynku edukacyjnym cieszą się znacznym zainteresowaniem ze strony młodzieży studiującej. Europeistyka praktycznie jest prowadzona prawie we wszystkich ośrodkach, które wcześniej prowadziły specjalizację w zakresie studiów europejskich. Z przytoczonych w trakcie wspomnianego seminarium na Uniwersytecie Warszawskim danych Biura Koordynacji i Kształcenia Kadr Funduszu Współpracy wynika, że w 2004 r. studia europejskie różnego rodzaju prowadziło 256 uczelni wyższych, w tym 111 uczelni państwowych i 145 prywatnych34. Omawiając stan edukacji europejskiej w Polsce, nie sposób nie wspomnieć o wspierających go instrumentach pomocowych Wspólnoty Europejskiej. Chodzi tutaj o wiele programów edukacyjnych finansowanych i współfinansowanych ze środków wspólnotowych, takich jak Socrates – Erasmus, Leonardo da Vinci i Młodzież dla Europy. Z drugiej strony trzeba zwrócić uwagę na trudny do przecenienia wpływ na rozwój edukacji europejskiej w Polsce zinstytucjonalizowanego procesu boloń34 Studia europejskie prowadzone były w ramach studiów zawodowych, magisterskich jednolitych, magisterskich uzupełniających, podyplomowych i doktoranckich. Dane podała dr G. Kasprowicz, dyrektor Generalny Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej podczas swego wystąpienia na wspomnianym wyżej seminarium zorganizowanym w 2004 r. przez Zakład Instytucji Europejskich Instytutu Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego pod kierunkiem prof. dr. hab. K.A. Wojtaszczyka..

(17) Edukacja europejska i jej polski wymiar. 39. skiego, który stał się potężnym bodźcem dla zmian w polskim szkolnictwie wyższym i nauce. Udział Polski w procesie bolońskim nabrał nowej dynamiki z chwilą rozszerzenia Unii Europejskiej, które dokonało się w 2004 r. i sprawiło, że Polska jako państwo członkowskie może korzystać na równi ze wszystkimi pozostałymi z programów wspierających edukację europejską35. Dodatkowym bodźcem oddziałującym na „europeizację” polskiego systemu edukacyjnego stały się cele zapisane w przyjętym przez Radę Europejską 24 marca 2000 r. w stolicy Portugalii dokumencie pod nazwą Strategii lizbońskiej. Strategia ta zakładała uczynienie do 2010 r. z Europy najbardziej konkurencyjnej w świecie, „opartej na wiedzy” gospodarki. W Strategii lizbońskiej poświęcono bardzo wiele uwagi roli, jaką ma spełniać system edukacji i szkolenia w osiągnięciu tego ambitnego celu36. 7. Zakończenie Obecnie – jak można zauważyć – rola edukacji europejskiej rośnie, wykraczając poza tradycyjne zakreślone jeszcze przez „Ojców Założycieli” integracji europejskiej cele koncentrujące się na działaniach na rzecz jedności europejskiej. Szerząca się w świecie idea „komercjalizacji” edukacji i traktowania jej jako wyspecjalizowanej dziedziny usług sprawia, że coraz częściej się ją traktuje w kategoriach „opłacalności”. Ten sposób podejścia szuka dopiero dla siebie najbardziej optymalnych rozwiązań mających na celu bilansowanie „nakładów i zysków” w kontekście „rynku usług edukacyjnych”. Podejście takie budzić musi z natury swojej wiele wątpliwości i obaw co do tego, czy w procesie „urentownienia” nie zostaną zatracone inne istotne wartości. 35 Realizacji przez Polskę i inne państwa-sygnatariuszy celów Deklaracji Bolońskiej z 1999 r. mających doprowadzić do utworzenia europejskiego obszaru szkolnictwa wyższego i promowania systemu europejskiego systemu szkolnictwa wyższego w świecie ma służyć: – wprowadzenie systemów „czytelnych” i porównywalnych stopni (dyplomów), m.in. poprzez wprowadzenie tzw. suplementu do dyplomu, zawierającego wykaz złożonych egzaminów, – wprowadzenie systemu studiów dwustopniowych, – wprowadzenie punktowego systemu rozliczania wyników studentów (ETCS), – współdziałanie mające zapewnić jakość kształcenia, – promowanie europejskiego wymiaru kształcenia w szkolnictwie wyższym, zwłaszcza poprzez rozwijanie programów współpracy między instytucjami, i działania poprawiające mobilność i stopień zintegrowania programu studiów, szkoleń i badań naukowych. 36 W kwestii zaleceń i dotychczasowych rezultatów wdrażania postanowień strategii lizbońskiej zob. T. Leney, A. Green, Achieving the Lisbon Goal: the Contribution of Vocational Education and Training, „European Journal of Education” 2005, vol. 40, nr 3, s. 261–278 oraz D.P. Dion, The Lisbon Process: a European Odyssey, „European Journal of Education” 2005, vol. 40, nr 3, s. 295–313..

(18) 40. Zbigniew Rudnicki. Z punktu widzenia miejsca i roli zjednoczonej Europy w świecie poprawienie efektywności gospodarki Unii Europejskiej i jej pozycji międzynarodowej powinno zaowocować wymiernymi korzyściami dla społeczeństw państw członkowskich, które w skali długookresowej zrekompensują z naddatkiem koszty zamierzonej modernizacji. Niezależnie od poczynionych już wcześniej spostrzeżeń należy podkreślić znaczenie samego pojęcia edukacji europejskiej jako edukacji o Europie, edukacji w Europie, i wreszcie edukacji dla Europy. W szczególności na uwagę zasługuje ostatnia z wymienionych kwestii. Jak wykazano w pierwszej części artykułu, edukacja dla przyszłej zjednoczonej Europy była przedmiotem specjalnej troski w działaniach na rzecz wysiłków integracyjnych podejmowanych w kręgach organizacyjnych Ruchu Europejskiego37. Krzewieniu wiedzy o Europie „ponad podziałami” towarzyszyła konkretna wizja ukształtowania modelu nowego Europejczyka, wolnego od nacjonalistycznych uprzedzeń i oddanego pracy dla wspólnego dzieła jedności europejskiej. Oznaczała ona odejście od tradycyjnego wyobrażenia Europy jako kontynentu skłóconych ze sobą narodów i zastąpienie ducha rywalizacji atmosferą pokojowej współpracy dla wspólnego dobra narodów europejskich. Ideologia europejska stawia sobie za cel wychowanie nowego pokolenia Europejczyków, zdolnego do realizowania niespełnionych dotąd ideałów zjednoczeniowych. Ma ona na celu kształtowanie nowych podstaw, które powinny zaowocować w przyszłości wyłonieniem się nowej tożsamości europejskiej związanej z poczuciem przynależności do ojczyzny – Europy. W budowaniu nowej tożsamości podstawową rolę odegrać ma, zdaniem jej twórców, świadomość jedności kulturowej Europy, pozwalającej na identyfikowanie się z celami wspólnotowymi, niezależnie od różnic narodowościowych czy regionalnych38. Główną rolę w krzewieniu tej ponadnarodowej postawy europejskiej powinny odegrać elity wykształcone w „duchu europejskim”. Ideały te nie były traktowane jako zawołanie propagandowe, o czym świadczyć mogą przyjęte konkretne rozwiązania instytucjonalne, umożliwiające wprowadzenie ich w życie. Były one przedmiotem żywej i programowej dyskusji podczas kongresów Ruchu Europejskiego, w wyniku których zrealizowano projekty, takie jak: Europejskie Centrum Kultury w Genewie czy Kolegium Europejskie w Brugii, pełniącego na początku rolę pierwszej szkoły przyszłych elit europejskich, będącego zalążkiem międzynarodowego uniwersytetu europejskiego. 37 Szerzej na ten temat zob. Z. Rudnicki, European Movement’s Contribution to the Idea of European Unity on the Field of Culture and Education in the Early Post-War Years, Centrum Europejskie Natolin, Warszawa 2007. 38 D. Rougemont de, List otwarty do Europejczyków, Oficyna Wydawnicza Volumen, Warszawa 1995..

(19) Edukacja europejska i jej polski wymiar. 41. Pomysł znalazł też rozwinięcie później, już po powstaniu Wspólnot Europejskich i w postaci powołania do życia Europejskiego Instytutu Uniwersyteckiego we Florencji. Edukacja dla Europy niesie z sobą głębokie humanistyczne przesłanie budowy jedności ponad podziałami, realizowanej poprzez upowszechnienie szlachetnych treści i ideałów w połączeniu z „odkrywaniem na nowo” Europy jako nierozerwalnej całości, wspólnej ojczyzny wszystkich Europejczyków. Proces boloński niezależnie od stawianych sobie celów rozwoju współpracy edukacyjnej oraz naukowej – i w ten sposób wyzyskania czynnika synergii dla uzyskania optymalnych rezultatów korzystnych dla wszystkich uczestników, jak też stwarzający perspektywę ogólnego rozwoju szkolnictwa i nauki europejskiej vis a vis innych światowych systemów edukacyjnych – pielęgnować ma jako nieodłączny zamysł „edukację dla Europy”. W wyniku tej edukacji powinna ukształtować się nowa świadomość europejska, wyrażająca się w poczuciu nowej tożsamości jako trwałej postawy dalszego rozwoju i gwarancji jedności oraz współpracy dla wspólnego dobra. Służyć ma temu stworzenie bezpośrednich więzi pomiędzy kadrą nauczającą i młodzieżą studiującą różnych krajów, możliwe dzięki programom współpracy i wymiany oraz nasycanie treści edukacyjnych tym, co założyciele nazywali „duchem europejskim”. Ma ona ukształtować nowe wyobrażenie Europy39. Literatura Archives E.M., French Preparatory Reports for the European Cultural Conference, Lausanne 1949. Ash T.G., History of the Present Eessays, Sketches, and Dispatches from Europe in the 1990s, Random House, New York 1999. Botkin J.W., Elmandjra M., Malitza M., No Limits to Learning. Bridging the Human Gap. A Report to the Club of Rome, Pergamon Press, Oxford 1979. Congress of Europe, The Hague May 1948, Cultural Report, submitted to the Congress by the International Committee of Movements for European Unity, London 1948. Dion D.P., The Lisbon Process: A European Odyssey, „European Journal of Education” 2005, vol. 40, nr 3. EC Competences and Programmes within the Field of Education, eds. J. Pertek, M. Soveroski, European Institute of Public Administration, Maastricht, The Netherlands 1992. Ash T.G., The Magic Lantern: the Revolution of ‚89 Witnessed in Warsaw, Budapest, Berlin, and Prague, Random House, New York 1990. 39 P. Koslowski, Wyobrażenie przyszłej Europy [w:] Europa jutra. Europejski rynek wewnętrzny jako zadanie kulturalne i gospodarcze, red. P. Koslowski, Katolicki Uniwersytet Lubelski, Lublin 1994..

(20) 42. Zbigniew Rudnicki. European Movement, European Cultural Conference, Lausanne, 11th December 1949, Educational Committee Resolution, E.M. Archives, ENS/RES.2/A. European Movement, European Cultural Conference, Lausanne, 9 December 1949, The European Training of Teachers, Report presented to The Cultural Conference, Lausanne, by Hubert Clement, Luxemburg, E.M. Archives, BE/RS.14/A. Kabat D., The Information Policy of the Polish Government [w:] Studia europejskie i informacja europejska, red. J. Mikułowski Pomorski, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 2002. Koslowski P., Wyobrażenie przyszłej Europy [w:] Europa jutra. Europejski rynek wewnętrzny jako zadanie kulturalne i gospodarcze, red. P. Koslowski, Katolicki Uniwersytet Lubelski, Lublin 1994. Król-Bogomilska M., Potrzeba tworzenia studiów europeistycznych [w:] Studia europejskie i informacja europejska, red. J. Mikułowski Pomorski, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 2002. Leney T., Green A., Achieving the Lisbon Goal: The Contribution of Vocational Education and Training, „European Journal of Education” 2005, vol. 40, nr 3. Lobkowicz N., Man, Pursuit of Truth, and the University [w:] The Western University on Trial, ed. J.W. Chapman, University of California Press, Berkeley–Los Angeles– London 1983. Mach Z., Pożarlik G., Propozycja powołania nowego kierunku studiów stacjonarnych w zakresie europeistyki [w:] Studia europejskie i informacja europejska, red. J. Mikułowski Pomorski, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 2002. Mikułowski Pomorski J., Studia europejskie w Akademii Ekonomicznej w Krakowie i ich perspektywy w obliczu zmian minimum programowego na kierunku stosunków międzynarodowych [w:] Studia europejskie i informacja europejska, red. J. Mikułowski Pomorski, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 2002. Movement Europeen, Preparation de la Conference Europeenne de la Culture, Lausanne, 8–12 Decembre 1949, Proposals for European Education, by Prof. Anna Siemsen, Hamburg, E.M. Archives, BE/RS/3/A. Retinger J.H., Pomian J., Joseph Retinger – Memoirs of an Eminence Grise, Chatto and Windus, London 1972. Rougemont D., de, List otwarty do Europejczyków, Oficyna Wydawnicza Volumen, Warszawa 1995. Rudnicki Z., Edukacja europejska [w:] Integracja europejska: Wstęp, red. K.A. Wojtaszczyk, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2006. Rudnicki Z., European Movement’s Contribution to the Idea of European Unity on the Field of Culture and Education in the Early Post-War Years, Centrum Europejskie Natolin, Warszawa 2007. Rudnicki Z., The Polish Contribution to the Development of the European Idea, „Economic Papers” 30 (2000), Warsaw School of Economics – Institute for International Studies, Warszawa 2000. Rudnicki Z., Zachodnie wzorce studiów nad integracją europejską [w:] Studia europejskie i informacja europejska, red. J. Mikułowski Pomorski, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 2002..

(21) Edukacja europejska i jej polski wymiar. 43. Skibińska B., Socrates – Erasmus Programmes in Poland [w:] European Integration through Education. Traditions, The Present and the Future, ed. R. Kucha, Maria Curie-Skłodowska University Press, Lublin 2004. Studencki W., TEMPUS In Poland: an Informal Review [w:] European Integration through Education. Traditions, The Present and the Future, ed. R. Kucha, Maria Curie-Skłodowska University Press, Lublin 2004. Żukrowska K., Europeistyka podstawowa i zawansowana – potrzeba współpracy pomiędzy ośrodkami [w:] Studia europejskie i informacja europejska, red. J. Mikułowski Pomorski, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 2002. European Education and Its Polish Dimension European education – initially a field that was left entirely in the hands of individual states – is beginning to play an ever-increasing role in European integration policy. This is not happening without reason; European education was already, prior to the establishment of the European Communities, being seriously taken into account in the activities of the movement for European unity that developed in West European countries after the Second World War. Organisations whose members were recruited from amongst Central and East European émigrés living in Western Europe also participated in this movement. Their contribution to the movement for European unity cannot be overestimated, as evidenced by, for instance, the case of Dr J.H. Retinger, who performed important managerial functions in the European Movement. The first part of this article is devoted to the significance of European education in the debates and activities of the above-mentioned organisations. The material used by the author derives partly from original documents kept in the Historical Archives of the European Union at the European University Institute in Florence. The European Communities, in their gradual and determined encroachment into the field of European educational policy, have drawn many ideas and much inspiration from the ideas and experiences that arose in the European Movement. In the second part of the article, the author discusses the beginnings and development of European education, illustrated by the example of European studies courses at Polish universities, which over time have led to, among other things, a broadening of knowledge about European integration, the training of young specialists in this field, and to the establishment of a new academic discipline – europeistyka (European studies). The changes occurring in the field of European education in Poland should be seen in the broader context of events linked with the Bologna Process..

(22)