Archeologia Polski Środkowowschodniej, t. V, 2000
To m a s z D z i e ń k o w s k i, St a n i s ł a w G o ł u b
W y n i k i b a d a ń a r c h e o l o g i c z n y c h c m e n t a r z y s k a s z k i e l e t o w e g o p r z e p r o w a d z o n y c h w C h e ł m i e n a p l a c u E . Łu c z k o w s k i e g o 1 7 n a s t a n o w i s k u 1 4 3
W kw ietniu 1999 roku po inform acji o w yrzucaniu na hałdę w ykopu budow lanego kości ludzkich przepro w adzono ratow nicze badania w ykopaliskow e na stano w isku 148 przy placu E. Ł uczkow skiego 17 w Chełmie. B adany teren je s t usytuow any na Starym M ieście, w północnej części daw nego rynku, którego obecna pie rzeja ukształtow ała się w okresie now ożytnym (S. G o łub, U. Ruszkow ska, T. D zieńkow ski 1998; U. R uszkow ska 1996, s. 133-140). W niew ielkiej odległości na pół noc znajdow ała się X V I-w ieczna synagoga, posadow io na na daw nym gruncie dom inikańskim (T. D zieńkow ski, S. Gołub 1999). Od południa lokalizow any je st ra tusz miejski.
Podjęte badania odsłoniły szczątki kostne 23 osob ników pochow anych na trzyw arstw ow ym cm entarzysku szkieletow ym (T. D zieńkow ski, St. Gołub 1999a; B. B o row ska, G. M azur 1999).
W trakcie prac natrafiono na 21 grobów ( w tym dwa podw ójne - gr. 8, 10), zaw ierających szkielety 7 kobiet, 7 m ężczyzn i 9 dzieci. W szystkie były ułożone na osi E-W (z odchyleniam i w kierunku S), z czaszkam i od W i rękom a złożonym i w okolicy miednic. W iększość zm ar łych chow ano bez w yposażenia.
K o lejn ą k ateg o rię pochów ków tw orzyły skupiska kostne (ob. 2 i 3). W przypadku obiektu 2 w je g o w ypeł nisku znaleziono szczątki co najm niej 15 osób (bez ukła du anatom icznego), które w rzucono do prostokątnego dołu w ykopanego w w arstw ie cm entarnej oraz zaw iera jącego fragm enty ceram iki z XI, X III, X IV -X V w ieku i brązow e kółko (ryc. 1: 4). O biekt zalegał na grobach 9 i 16 pochodzących z II i III poziom u (por. opis poniżej). Trudno jednoznacznie stw ierdzić czy wiązać go z okre sem średniow iecza ja k o grób zbiorow y (?), czy określić jako pochów ek w tórny pow stały w now ożytności.
O biekt 3 był w kopany w w arstw ę cm entarną i za w ierał szczątki 8 osób (6 dzieci i 2 osobników m łodo cianych). W stępnie m ożna go zaklasyfikow ać do pozio mu pierw szego (jako grób zbiorow y ?), ale również m ogą to być pochów ki w tórne zaw ierające szczątki, które na ruszono w trakcie budow y kam ienicy.
Eksploracja poszczególnych pochów ków pozw oliła na obserw ację ich w zajem nych relacji stratygraficznych. W przypadku kilku grobów zarejestrow ano fakt ułoże nia szkieletów je d en na drugim (groby: 5 i 4, 4 i 12, 11 i 15), co pozw oliło na w yodrębnienie trzech poziom ów ich w kopyw ania (ryc. 2).
P oziom pierw szy (najm łodszy) rep rezentow ało 7 grobów w kopanych w w arstw ę cmentarną. Do poziom u drugiego zaliczono 8 pochów ków , a do trzeciego 5, o j a m ach grobow ych w ydrążonych w kredow ym calcu.
P odstaw ą do określenia chronologii cm entarza były zabytki w ydobyte podczas eksploracji szkieletów.
Jedynie w dw óch grobach n r 5 i 14 oraz przypusz czalnie 10 znaleziono na paliczkach rąk brązow e pier ścionki (ryc. 1: 1-3). Z abytek p ochodzący z grobu 5 w ykonano przypuszczalnie z pełnego drutu brązow ego (trudno określić przed konserw acją) z pogrubioną „czę ścią ozdobną” ornam entow aną w postaci ukośnych na cięć (ryc. 1: 1). A nalogiczną technikę zastosow ano przy w ytw orzeniu pierścionka znalezionego w grobie nr 14 (nie w idać m iejsc sklepyw ania), z tą różnicą, iż w ykona no go z taśm y brązow ej szerokości ok. 4 mm przez śro dek której dookolnie biegło „nacięcie” (ryc. 1: 2). W nie co odm ienny sposób w ykonano trzeci pierścionek (ryc. 1: 3). Z astosow ano tu znacznej grubości drut brązow y z tarczkow ato rozklepaną „częścią ozdobną” i w idocz nym m iejscem styku (sklepania) dw óch jego końcówek. Cała pow ierzchnia zew nętrza pierścionka m iała nakłu wany, geom etryczny ornam ent.
Zabytki tego typu w okresie w czesnego średniow ie cza nie w ystępow ały zbyt licznie na terenie Polski, a ich datow anie przypadało na III i IV fazę w czesnego śre dniow iecza z m ożliw ością funkcjonow ania do XIV w ie ku (A. Żaki 1974, s. 327-328; H. K očka-K renz, A. Si korski 1998, s. 533, ryc. 4 : 10, 12, 14). N oszone były na palcach obydw u rąk (W. H ensel 1987, s. 566). W litera turze przedm iotu spotykane są zam ienne określenia - pierścionek lub obrączka, stosow ane przy ich określa niu (W. Hensel 1987, s. 600).
W ystąpienie tych zabytków w grobach 5 i 14 (dato wanych na X IV -X V wiek) w skazyw ałoby na ich średnio w ieczną chronologię. N ato m iast w przypadku grobu 10, przypisanego do fazy n ajstarszej, potw ierdzałoby się d o m n iem an ie o je g o w c z e sn o śre d n io w ie c z n e j p ro w eniencji.
D rugą grupę zabytków stanowiły fragmenty ceramiki z X I-X III w ieku i X IV -X V w ydobyte podczas eksplora cji grobów (ryc. 1: 6-9). Pochodzenie w czesnośrednio w iecznej ceram iki należy w iązać z pozostałościam i w ar stw y kulturow ej i obiektam i ( 1, 5) odkrytym i w w yko pach 1, 2 i częściow o naruszonym i w kopam i grobow y mi. B yły to relikty X III-w iecznego osadnictw a, które
Wy n i k i b a d a ń c m e n t a r z y s k a s z k ie l e t o w e g ow Ch e ł m i e n a p l a c u E. Łu c z k o w s k i e g o 1 2 7
Ryc. 1. Chełm, stan. 143. Wybór zabytków wydzielonych: 1-3 - brązowe pierścionki; 4 - brązowe kółko; 5 - fragm. wyrobu ze szkła (XVII w.); 6 - fragm. ceramiki szkliwionej z XIII w.; 7, 8 - ceramika z XIII w.; 9 - fragm. wylewu naczynia średniowiecz nego (rys. A. Mazur-Betiuk).
128 To m a s z Dz i e ń k o w s k i, St a n is ł a w Go ł u b
Ryc. 2. Chełm, stan. 143. Rozwarstwienie chronologiczne i stratygraficzne grobów i obiektów (rys. T. Dzieńkowski).
w ystępow ało w tym rejonie m iasta (S. G ołub, U. R usz kow ska, T. D zieńkow ski 1998).
Interesującym odkryciem był obiekt 5 w postaci jam y w ydrążonej w kredow ym calcu. Jej znaczne param etry (nie uzyskano pełnych w ym iarów ), prostokątny zarys w planie, staranne w ykonanie (praw ie pionow e ściany, płaskie dno), św iadczą o konkretnej funkcji - m ieszkal nej (?), cm entarnej (?). Z arejestrow any w pobliżu dół posłupow y (ob. 1) o średnicy 50 cm, w skazyw ałyby na istnienie dużej konstrukcji dachowej. Trudno jednoznacz nie określić funkcję obiektu ze w zględu na je g o w ycin kow e odsłonięcie (część S została zniszczona m urem kam ienicy) oraz fakt, że zasypisko obiektu nie obfito w ało w zabytki, a w ydobyte, niew ielkie ilości ceram iki z X III i X IV -X V w ieku, inform ują o czasie zasypania, a nie o pełnionej funkcji.
C h ro n o lo g ię cm en tarza n ależało b y raczej łączyć z późnośredniow iecznym i ułam kam i naczyń, pochodzą cym i z w ypełnisk ja m grobow ych i w stępnie określić ram y czasow e je g o funkcjonow ania na X IV -X V w. N ie m ożna rów nież odrzucić tezy, iż najstarsze pochów ki (trzeciego poziom u), m ogły pow stać u schyłku w czesne go średniow iecza, w tedy gdy w C hełm ie panow ała dy nastia R om anow iczów (R. Szczygieł 1996, s. 27-30).
Istnienie cm entarza w tej części m iasta może w ska zyw ać pośrednio na lokalizację najstarszego kościoła łacińskiego w Chełm ie, funkcjonującego w źródłach p.w. W niebow zięcia M arii Panny (M . Z ahajkiew icz 1996, s. 273; S. R udnik 1996, s. 218). Dane historyczne jako datę erygow ania biskupstw a w C hełm ie p odają rok 1375 i 1395 (S. R udnik 1996, s. 218). Przypuszczalnie funk cjonow ała ju ż w tedy drew niana św iątynia, sytuow ana w tej części m iasta i będąca kościołem parafialnym , aż do roku 1456 (M . Z ahajkiew icz 1996, s. 273).
W m om encie gdy funkcję tę scedow ano na now y kościół katedralny ufundow any przez króla W ładysła w a Jagiełłę w 1417 roku, „starą” św iątynię przejęli do m inikanie (S. R udnik 1996, s. 218). K res jej użytkow a
nia nastąpił w 1578 roku, w czasie w ielkiego pożaru m iasta, po którym teren ten przeszedł pod jurysdykcję kahału żydow skiego (S. R udnik 1996, s. 220).
Pow yższe fakty pozw alają przyjąć tezę, iż funkcjo now anie w średniow ieczu cm entarza należy połączyć z istnieniem najstarszej św iątyni łacińskiej w Chełm ie, której czas pow stania przypadałby jeszcze na okres przed lokacją m iejską w 1392 roku. W yznacza to rów nież jej lokalizację w tej części m iasta i sugeruje, że regulacja urbanistyczna w 1392 roku m usiała uw zględnić istnie nie starszej w łasności kościelnej (I. K utyłow ska 1999, s. 23-25).
Trudno określić zasięg cm entarza, którego fragm en taryczne uchw ycenie, sugeruje jeg o kontynuację na p ó ł noc i południe oraz w schód, z czym w iąże się odkrycie grobów na sąsiedniej posesji nr 19 (inform acja ustna W. R atajczyka). Jego granicę w schodnią w yznaczałaby ulica Szkolna, gdyż w w ykopie przebiegającym przez jej środek nie natrafiono na szczątki ludzkie. A nalogicz ne w nioski dotyczą zasięgu cm entarza w kierunku za chodnim, gdyż w w ykopie 2, w jeg o profilu W, nie stwier dzono w ystępow ania grobów. Fakty te w ym agają je d nak potw ierdzenia poprzez stacjonarne badania w yko paliskow e.
O dkryte pozostałości cm entarza grzebalnego, usy tuow anego w północnej części daw nego rynku, m ają ogrom ne znaczenie naukow e dla badania rozw oju histo- ry c zn o -u rb an isty czn eg o m iasta. W n o sz ą n ow e dane o przypuszczalnej lokalizacji i chronologii św iątyni ła cińskiej i c m en tarza oraz w czesn o śred n io w ieczn eg o osadnictw a, w skazując jednocześnie na ich w zajem ne relacje.
B adania prow adzone były w oparciu o konsultacje archeologiczne I. Kutyłow skiej i antropologiczne W. Ko- zak-Zychm an. W yniki tych prac staw iają szereg ważnych pytań z dziedziny historii, archeologii i antropologii, co w skazuje na konieczność badań o charakterze interdy scyplinarnym .
Wy n ik i b a d a ń c m e n t a r z y s k a s z k ie l e t o w e g o w Ch e ł m i e n a p l a c u E . Łu c z k o w s k ie g o 1 2 9
Lit e r a t u r a
B o r o w s k a B.
2000 Analiza antropologiczna szczątków kostnych z cmentarzyska XIV-XV-wiecznego przy PI. E. Łuczkowskiego 17 w Chełmie, w tym tomie. D z i e ń k o w s k i T., G o ł u b S.
1999 Dokumentacja z ratowniczych badań wykopa liskow ych oraz nadzorów archeologicznych przeprowadzonych na stanowisku 160 (1F/VIII) p rzy ul. K rzyw ej 37 w Chełm ie w sezonach 1997-1998,1.1, II, mps WOSOZ Del. Chełm. 1999a Dokumentacja z ratowniczych badań wykopa liskow ych przeprow adzonych na stanow isku 143. Chełm, pl. E. Łuczkow skiego 17, mps WOSOZ Del. Chełm.
G o ł u b S., R u s z k o w s k a U., D z i e ń k o w s k i T. 1998 Dokumentacja z badań wykopaliskowych ratow
niczych. Chełm pl.E.Łuczkowskiego 11, stan. 161, sezon 1998, mps WOSOZ Del. Chełm. H e n s e l W.
1987 Słowiańszczyzna wczesnośredniowieczna, War szawa
K o ć k a - K r e n z H., S i k o r s k i A.
1998 Grób „księżniczki” z Dębczyna koło Białogar du w woj. koszalińskim (stan. 53), [w:] Kraje słowiańskie w wiekach średnich. Profanum i sa crum, Poznań, s. 525-535.
K u t y ł o w s k a I.
1999 Dokumentacja z ratowniczych badań wykopa liskowych przeprow adzonych na stanow isku 143. Chełm, pł. E. Łuczkowskiego 17, s. 23-25, mps WOSOZ Del. Chełm.
R u d n i k S.
1996 Rozwój przestrzenny Chełma - tendencje histo ryczne i perspektywy [w:] Chełm i Chełmskie w dziejach, Chełm, s. 215-244.
R u s z k o w s k a U.
1996 Wyniki badań ratowniczych w Chełmie, ul. Lu belska 14-20, stanowisko 19 w 1993 i 1994 r., APŚ, t. 1, s. 133-140.
S z c z y g i e ł R.
1996 Miasto w późnym średniowieczu. Lokacja na prawie niemieckim, [w:] Chełm i Chełmskie w dziejach, Chełm, s. 27-50.
Z a h a j k i e w i c z M.
1996 Kościół łaciński w Chełmie w okresie przedro zbiorowym, [w:] Chełm i Chełmskie w dziejach,
Chełm, s. 265-276. Ż a k i A.
1974 Archeologia M ałopolski Wczesnośredniowiecz nej, Wrocław.
To m a s z Dz i e ń k o w s k i, St a n i s ł a w Go ł u b
Th e Re s u l t o fa n Ar c h a e o l o g i c a l St u d y o f a n In h u m a t i o n Ce m e t e r y Ca r r i e d Ou t in Ch e ł m, a t E . Łu c z k o w k i Sq u a r e 1 7 , Si t e 1 4 3
In April 1999, rescue excavations were carried out at site 143 situated within the limits of the Old Town. The trenches revealed 21 inhumation graves of varying foundation depth, pointing to three levels of burials. The individuals were laid in the supine position, along the east-west axis, with their skulls towards the west and the hands crossed at the pelvis. In the
process of the excavations 3 bronze rings were found as well as fragments of pottery from the 13th and 14lh-15,h centuries. On the basis o f these artefacts and the archaeological-histori cal analysis of the cemetery one may provisionally date it to the Middle Ages and connect it with the Latin church which functioned here at that time.
