Waldemar Chrostowski
"A Tale of Two Cities Sodom and
Gomorrah in the Old Testament,
early Jewish and early Christian
Traditions", J. A. Loader, Kampen
1990 : [recenzja]
Collectanea Theologica 63/2, 203-205
g ie ls k im (s.. 155—158) i b ib lio g r a f ia (s. 159— 165). C e n n y m u z u p e łn ie n ie m c a ło ś c i je s t p o d a n y n a o k ła d c e ż y c io ry s a u to r a , z z a z n a c z e n ie m g łó w n y c h e ta p ó w je g o d ro g i ż y c io w e j i n a u k o w e j.
K s ią ż k a , n a p is a n a p rz y s tę p n y m ję z y k ie m , z a w ie ra sp o ro c e n n y c h p r z e m y ś le ń . J e j z a le tą je s t i to, że d a je d o b re ro z e z n a n ie o p u b lik a c ja c h , ja k ie n a t e m a t K się g i M ą d ro ś c i p o w s ta ły z a g ra n ic ą . N a p o c h w a łę z a s łu g u je u k a z a n ie W y jś c ia od s tro n y d y n a m ic z n e j. A u to r p rz e k o n u ją c o p o k a z u je , j a k s t a le r o z w ija n a i w z b o g a c a n a p a m ię ć o n a jw a ż n ie js z y m w y d a r z e n iu z d z ie jó w Iz r a e la o d d z ia ły w a ła n a a k tu a l n e z a p o tr z e b o w a n ia i w y z w a n ia , k tó r y m w k a ż d y m n o w y m p o k o le n iu m u s ie li s p ro s ta ć w ie rz ą c y w je d y n e g o B oga. D z ię k i te m u p e łn ie j s ą w id o c z n e n o w e e le m e n ty i a k c e n ty te o lo g ic z n e , k tó r e do szły do g ło su w w a r u n k a c h ż y c ia Ż y d ó w w d ia s p o rz e a l e k s a n d r y j s k ie j w E g ip c ie p o n a d ty s ią c l a t p o w y d a rz e n ia c h p rz y w o ły w a n y c h w w ie rz e re lig ijn e j i u p a m ię tn ia n y c h w św ię c ie P a s c h y . O d n o si się je d n a k w r a że n ie , że B. P o n iż y z b y t s iln ie p rz e c iw s ta w ia o rę d z ie K s ię g i M ą d ro śc i p o z o s ta ły m p is m o m S ta r e g o T e s ta m e n tu . W z a k o ń c z e n iu k s ią ż k i z n a la z ło się n p . z d a n ie , iż „ a u to r K się g i M ą d ro śc i p r z e ła m u je n a c jo n a liz m S ta r e g o T e s ta m e n t u ” (s. 154). T r u d n o się zg o d zić z ta k ą o p in ią , bo d o b rz e w ia d o m o , że p e r s p e k ty w a p a r ty k u la r y z m u .(je s t to c h y b a w ła ś c iw s z e o k re ś le n ie n iż „ n a c jo n a liz m ”) p r z e p la ta się w S T n ie u s ta n n ie z p e r s p e k ty w ą u n iw e rs a liz m u , k tó r e j p o d p o rz ą d k o w a n e z o sta ły ró w n ie ż tr a d y c je o W y jś c iu (por. n p . te o lo g ię A m o sa czy O zeasza).
k s. W a ld e m a r C h r o s to w s k i, W a r s z a w a
J a m e s A . L O A D E R , A T a le o f T w o C itie s S o d o m a n d G o m o r r a h in
th e O ld T e s ta m e n t, e a r ly J e w is h a n d e a r ly C h r is tia n T r a d itio n s , C o n tr i
b u tio n s to B ib lic a l E x e g e sis a n d T h e o lo g y 11, J. H. K o k P u b lis h in g H o u se, K a m p e n 1990, s. 150.
W śró d w ie lu s ta r o te s ta m e n to w y c h w ą tk ó w o p o w ieść o z a g ła d z ie S o d o m y i G o m o ry z a jm u je m ie js c e szczeg ó ln e. S ta n o w i te ż je d e n z e p iz o d ó w , k tó r e n a jż y w ie j o d d z ia łu ją n a w y o b ra ź n ię , co n ie p o z o sta ło b e z w p ły w u n a k u ltu r ę , s z tu k ę i s ło w n ic tw o . S o d o m a i G o m o ra f u n k c j o n u ją ja k o sy m b o le c a łk o w ite g o z ep su o ia, k tó r e z o sta ło su ro w o u k a r a n e . O p o w ieść o d w ó c h w y s tę p n y c h m ia s ta c h z a w ie r a się w R d z 18— 19, g d z ie w y s tę p u je w k o n te k ś c ie n a r r a c j i d o ty c z ą c y c h w y d a rz e ń z ż y c ia p a tr ia r c h y A b r a h a m a . T e k s t ty c h ro z d z ia łó w d o c z e k a ł się m n ó s tw a o b ja ś n ie ń i m o n o g ra fii. J e d n ą z n a jn o w s z y c h , k tó r a n o si t y t u ł T h e P a tr ia r c h s in H e b r o n a n d S o d o m (G e n e sis 18— 19), o p u b lik o w a n ą w 1982 r. w ję z y k u h e b r a j s k im w J e r o z o lim ie , n a p is a ł T. R u d i n - O ’B r a s k y . Z o s ta ła w y d a n a ja k o d r u g i to m s e rii w y d a w n ic z e j „ J e r u s a le m B ib lic a l S tu d ie s ” . S ta n o w i s tu d iu m s t r u k tu r y i k o m p o z y c ji o p o w ie śc i o S o d o m ie i G o m o rze. D o n io słe s p o s trz e ż e n ia n a je j te m a t z n a jd u je m y te ż w n a jle p s z y c h k o m e n ta r z a c h do K się g i R o d z a ju , z w ła sz c z a d w ó c h p o d s ta w o w y c h , k tó r e n a p is a li W . Z i m m e r l i (1969) i С . W e s t e r m a n (1981).
Z w y k ło się p rz y jm o w a ć , że w s z y s tk ie b ib lijn e a lu z je i w z m ia n k i o S o d o m ie i G o m o rz e m a ją za p u n k t o p a r c ia p e ry k o p ę z R d z 18— 19. N ie m n ie j p o w s z e c h n e je s t p rz e k o n a n ie , że te k s t z K się g i R o d z a ju o d z w ie rc ie d la je d n ą s p ó jn ą tr a d y c ję o z a g ła d z ie z d e p ra w o w a n y c h m ia s t. P o łu d n io w o a f r y k a ń s k i e g z e g e ta i teo lo g , m a ją c y za s o b ą d o ś w ia d c z e n ia u n iw e rs y te c k ie n a b y te w N ie m c z e c h i H o la n d ii, J a m e s A. L o a d e r (u r. 1945) p o d sz e d ł do s ta r y c h p ro b le m ó w w n o w y sp osób. T eza, k tó r a s ta n o w i tr z o n je g o k s ią ż k i, b rz m i: „O p o w ie śc i o S o d o m ie i G o m o rz e w R d z 18— 19 to całość, k tó r a z a in s p iro w a ła b o g a tą t r a d y c ję w li te r a tu r z e w c z e sn o ż y d o w s k ie j i w c z e s n o c h rz e ś c ija ń s k ie j, a le k tó r a , w e s p ó ł z in n y m i te k s ta m i S ta r e g o T e s ta m e n tu , s a m a te ż w y k a z u je o z n a k i is tn i e n ia w c z e ś n ie js z y c h t r a d y c ji o S o d o m ie i
G o m o rz e ” (s. 13). R e fle k s ja a u to r a id z ie z a te m w d w ó c h k ie r u n k a c h . P o d e jm u ją c w n ik liw ą a n a liz ę e g z e g e ty c z n ą R d z 18— 19 c h c e ro z p o z n a ć d o p i sać tr a d y c je (n ie „ tr a d y c ję ” !), k tó r e zło ży ły się n a b ib lij n ą o p o w ie ść , o d k ry ć ic h z n a c z e n ie i tło re lig ijn e . Z d r u g ie j s tr o n y s ta r a się p rz e ś le d z ić w p ły w i o d d z ia ły w a n ie R d z 18— 19 r o z p o z n a w a ln e w S ta r y m T e s ta m e n c ie o ra z w l i te r a tu r z e d w ó c h sp o k re w n io n y c h w s p ó ln o t re lig ijn y c h , a m ia n o w ic ie w y z n a w c ó w ju d a iz m u i c h rz e ś c ija n , k tó r y c h w i a r a c z e rp ie so k i z B i b lii H e b r a js k ie j. C e le m a u to r a je s t w ię c o d tw o rz e n ie z a ró w n o T r a d itio n s
g e s c h ic h te ja k i W ir k u n g s g e s c h ic h te b ib lijn e g o w ą tk u S o d o m y i G o m o ry . N a j
w a ż n ie js z a ró ż n ic a w z g lę d e m d o ty c h c z a so w y c h u ję ć p o le g a n a ty m , ż e z a p is u z R d z 18— 19 n i e t r a k t u j e się ja k o je d n e j, j a k o b ra z o w o n a z y w a to a u to r , fo n ta n n y , z k tó r e j c z e rp ią p o z o sta łe p o to k i t r a d y c ji ż y d o w sk ie j i c h r z e ś c ija ń s k ie j. W sz y stk o p r z e m a w ia z a ty m , że n ie k t ó r e n a w ią z a n ia do S o d o m y i G o m o ry n ie z a le ż ą o d R d z 18— 19, lecz o d in n y c h n u r tó w tr a d y c ji u t r w a la n e j t a k d o b itn ie w o p o w ie śc ia c h o p a tr ia r s z e A b ra h a m ie . P o k r ó tk im d tr e ś c iw y m W p r o w a d z e n iu (s. 11— 14), tr a k to w a n y m w s t r u k tu r z e k s ią ż k i n a ró w n i z n a s tę p u ją c y m i p o te m ro z d z ia ła m i, m a m y c z te r y g łó w n e ro z d z ia ły , o z n a c z o n e c y fr a m i 2—5, po n ic h z aś a u to r s k ie P o s t s c r ip tu m (s. 139— 140), w y k a z b ib lio g r a f ii (s. 141— 148) i w y k a z s k ró tó w (s. 149— 150). W se d n o r o z w a ż a ń w p ro w a d z a ro z d z ia ł o p a tr z o n y c y fr ą 2 i z a ty tu ło w a n y O p o w ie ś ć z R d z 18— 19 (s. 15— 48). A u to r p r z e p r o w a d z a a n a liz ę s tr u k tu r y te k s tu b ib lijn e g o , p o d k r e ś la ją c je g o k o n c e n tr y c z n y i s y m e tr y c z n y u k ła d . N a te j p o d s ta w ie u s t a la z n a c z e n ie „ c y k lu so d o m sk ie g o ” i p rz e c h o d z i d o o k r e ś le n ia w c z e ś n ie js z y c h w a r s tw , k tó r e zło ży ły się n a o p o w ie ść , w y ró ż n ia ją c p o sz c z e g ó ln e n u r t y w ie lo w ą tk o w e j i b o g a te j tr a d y c ji p r z e d lite r a c k ie j (T r a d itio n s g e s c h ic h te ). L o a d e r b a r d z o s p r a w n ie p o s łu g u je się m e to d ą h is to ry c z n o - k ry ty c z n ą i w s k a z u je w te k ś c ie o p o w ie śc i p r z y n a jm n ie j p ię ć w a r s tw z n a c z n ie s ta rs z y c h tr a d y c ji : 1. p r a d a w n e re m in is c e n c je k a ta s tr o f y w p o b liż u M o rz a M a r tw e g o ; 2. ro z m a ite p rz e d iz ra e ls k ie t r a d y c je z o k re s u p re m o n a rc h ic z n e g o ; 3. iz r a e ls k ą tr a d y c ję o A b r a h a m ie i o s ie d le n iu się je g o b r a t a n k a w S o d o m ie ; 4. p e r s p e k ty w ę a u to r a b ib lijn e g o (V II w. p rz e d C h r.) ze sp e c y fic z n y m d la n ie g o s p o jrz e n ie m n a k w e s tię k a r y i s p r a w ie d liw o ś c i B o ż e j; 5. d o d a te k k a p ła ń s k i z o k re s u w y g n a n ia b a b ilo ń sk ieg o .
A n a liz a s t r u k tu r y i eg zeg eza s ta n o w ią ró w n ie ż p u n k t w y jś c ia d la z b a d a n ia W ir k u n g s g e s c h ic h te R d z 18— 19. T e j p r o b le m a ty c e są p o św ię c o n e tr z y k o le jn e ro z d z ia ły . P ie r w s z y , a tr z e c i w k sią ż c e , n o si t y t u ł S o d o m a i G o m o ra w p o z o s ta ły c h k się g a c h S ta r e g o T e s ta m e n tu (s. 49—74). L o a d e r o m a
w ia in n e te k s ty z K się g i R o d z a ju (R dz 10,19; 13,10.12.13 ;14) o ra z te f r a g m e n ty B ib lii H e b r a js k ie j, w k tó r y c h z n a jd u je m y n a w ią z a n ia d o z a g ła d y d w ó c h w y s tę p n y c h m ia s t, czy li P w t 29,22; 32,32; Iz 1,9.10; 3,9; 13,19; J r 23,14; 49,18; 50,40; E z 16,44— 58; A m 4,11; So 2,9; O z 11,8 i L m 4,6, a ta k ż e p o z o s ta łe d r o b n e a lu z je do S o d o m y i G o m o ry . O g ó ln y w n io s e k z je g o b a d a ń b rz m i, że ju ż w o k re s ie p r e m o n a rc h ic z n y m is tn ia ł k o m p le k s tr a d y c ji, k tó r e m o ż n a o b ją ć n a z w ą „ tr a d y c ji s o d o m s k ic h ” . T o z n ic h c z e rp a ł a u to r „ c y k lu so d o m sk ie g o ” w R d z 18— 19 o ra z in n i a u to r z y b ib lijn i. B y ły o n e t a k z ró ż n ic o w a n e , ż e n ie sp o só b p o w ią z a ć ic h z ja k im ś je d n y m k rę g ie m „ s t r ó żó w ” tr a d y c ji, in s ty tu c ją , s z k o łą lu b o k re s e m . W p ra w d z ie t e m a t S o d o m y i G o m o ry m ia ł w s p ó ln e źró d ło , a le p o s łu g iw a n o się n im b a rd z o ro z m a ic ie . T rz e b a w ię c m ó w ić o is tn ie n iu tr a d y c ji so d o m sk ic h , b o ic h m o ty w y w y k o rz y s ty w a n o w ró ż n y c h o k re s a c h , sw o b o d n ie r o z k ła d a ją c a k c e n ty i o d w o łu ją c się d o ró ż n y c h g a tu n k ó w lite r a c k ic h .
C z w a r ty ro z d z ia ł n o si ty t u ł S o d o m a i G o m o ra w lite r a tu r z e w c z e s n o -
ż y d o w s k ie j (s. 75— 117). L o a d e r u ż y w a p r o te s ta n c k ie j te r m in o lo g ii, o m a
w ia ją c a p o k ry fy , czyM d e u te r o k a n o n ic z n e k s ią g i S T (S y r 16,7— 10; M d r 10,6—9; 19,13— 17) o r a z 3 M ch 2,5, n a s tę p n ie p s e u d o e p ig ra fy , czy li w n a z e w n ic t w ie k a to lic k im k się g i a p o k ry f ic z n e (T e s ta m e n ty : L e w ie g o 14,6; N e fta
-leg o 3,4 i 4,1; A s z e ra 7,1; B e n ia m in a 9,1; A b r a h a m a 6,13; K się g ę J u b i le u sz y 16,5—9; 20,5—6; 22,22; 36, 10.84; slow . H e n o c h a 10,4—6 i A p o k a lip s ę E z d ra s z a 2,19; 7,12) o r a z p o n a d 20 fr a g m e n tó w z p is m F ilo n a A le k s a n d r y j sk ieg o , sześć z tw ó rc z o ś c i J ó z e f a F la w iu s z a i p ię ć c y ta tó w z li t e r a t u r y r a - b in ic z n e j ( B e rR a b b a h 41,3— 10; 42—43; 48—49; 50— 51; t r a k t . S a n h e d r y n 109a— b). I w ty c h p rz y p a d k a c h n ie je s t m o ż liw e w y o d rę b n ie n ie ja k ie g o ś o d rę b n e g o k rę g u , w k tó r y m tr a d y c ja ( e ) b y ły b y p rz e c h o w y w a n e i w y k o rz y s ty w a n e . G łó w n e m o ty w y e p iz o d u z S o d o m ą d G o m o rą p o ja w ia j ą się w r o z m a ity c h śro d o w is k a c h . L it e r a tu r a w c z e sn o ż y d o w s k a z n a w p r a w d z ie s e k s u a ln y a s p e k t w y s tę p k ó w m ie s z k a ń c ó w o b u m ia s t, a le e k s p o n u je ta k ż e ic h c h a r a k t e r sp o łeczn y , k tó r y s to p n io w o sc h o d z ił je d n a k n a d a ls z y p la n .
O s ta tn i ro z d z ia ł k s ią ż k i j e s t z a ty tu ło w a n y S o d o m a i G o m o ra w lite r a
tu r z e w c z e s n o c h r z e ś c ija ń s k ie j (s. 118— 138). L o a d e r o m a w ia n a jp ie r w w z m ia n k i z N T (M t 10,15 à p a r .; Ł k 9,51—56; H b r 13,2; M t 11,23.24; Ł k 17,22— 37; R z 9,29; J u d 7,2; 2 P t 2,6), a po e k s k u r s ie na· t e m a t S o d o m y i G o m o r y w p iś m ie n n ic tw ie z Q u m r a n i w li te r a tu r z e s a m a r y ta ń s k ie j u m ie sz c z a te k s t A p 11,8. P o te m n a s t ę p u j ą r o z w a ż a n ia o d n o ś n ie do li t e r a t u r y p a tr y s ty c z n e j, d o ty c z ą c e w y p o w ie d z i K le m e n s a R z y m sk ie g o , J u s t y n a M ę c z e n n i k a , Ir e n e u s z a z L y o n u , K le m e n s a A le k s a n d r y js k ie g o , T e r tu lia n a , P s e u d o - - T e r tu lia n a , B a z y le g o W ie lk ie g o , M a k a r iu s z a z E g ip tu , H ie ro n im a , E u z e b iu s z a i A u g u s ty n a o ra z n o ta p o ś w ię c o n a c h rz e ś c ija ń s k ie j in t e r p r e t a c j i a n io łó w w R d z 18. N o w o te s ta m e n to w i a u to r z y p o d ję li z a sa d n ic z e lin ie p o d e jś c ia ty p o w e g o d la ST , p r z e d s ta w ia ją c j e w p e rs p e k ty w ie c h ry s to c e n try c z n e j. O j c o w ie K o śc io ła d o k o n a li r e i n te r p r e ta c j i ty c h ż e tr a d y c ji p o d k ą te m p r o b le m ó w i w y z w a ń , ja k i m m u s ie li s p r o s ta ć w sw o im o to c z e n iu . Z c z a se m p u n k t c ięż k o ści w n a w ią z a n ia c h d o S o d o m y i G o m o ry — p o d w p ły w e m M a k a r iu s z a z E g ip tu o ra z A u g u s ty n a — p rz e n ió s ł się n a p o d k r e ś la n ie s e k s u a ln e j n a tu r y w y s tę p k ó w , w szczeg ó ln o ści n a p o tę p ie n ie h o m o s e k su a liz m u .
K s ią ż k ę c z y ta się z n a jw ię k s z ą p rz y je m n o ś c ią i p ra w d z iw y m p o ż y tk ie m . N a p is a n a p ię k n y m i o b ra z o w y m ję z y k ie m stanow ii f a s c y n u ją c ą le k tu r ę i w y d a tn ie w z b o g a c a r o z e z n a n ie o e p iz o d z ie z S o d o m ą i G o m o rą o ra z o i n n y c h tr a d y c ja c h w łą c z a n y c h d o k s ią g b ib lijn y c h . P r o f e s o r J . A . L o a d e r j e s t k ie r o w n ik ie m K a te d r y S ta r e g o T e s ta m e n tu n a W y d z ia le T e o lo g ic z n y m U n iw e r s y te tu P o łu d n io w o a f ry k a ń s k ie g o w P r e to r ii. J e g o k s ią ż k a u z y s k a ła n a g r o d ę D u tc h T e y le r F o u n d a tio n i o tw ie r a n o w ą s e r ię w y d a w n ic z ą „ P r z y c z y n k i do eg zeg ezy i te o lo g ii b ib l ij n e j”, k tó r ą r e d a g u j ą T. J . B a a r d a i A . S. v a n d e r W o u d e . J e j c e le m je s t d a ls z e s ty m u lo w a n ie b a d a ń w d z ie d z in ie o b ja ś n ia n ia p is m S T i N T o ra z s tu d iu m w ą tk ó w te o lo g ic z n y c h r o z w ija n y c h w ju d a iz m ie d w c z e s n y m c h rz e ś c ija ń s tw ie n a b a z ie B ib lii. K s ią ż k a o S o d o m ie i G o m o rz e z a p o w ia d a w y so k i p o z io m m e r y to ry c z n y i n ie p o s p o litą p rz y d a tn o ś ć n o w e j s e rii. P r z e k o n u ją c o d o w o d zi, że b a d a n ia eg z e - g e ty c z n e p o m a g a ją w p e łn ie js z y m z ro z u m ie n iu z ło żo n y c h p ro c e s ó w te o lo g iczn y c h i n a o d w ró t.
k s. W a ld e m a r C h r o s to w s k i, W a r s z a w a
M a r g u e r ite H A R L , G ille s D O R IV A L , O liv ie r M U N N IC H , L a B ib le g re c
q u e d es S e p ta n te . D u ju d a ïs m e h e llé n is tiq u e a u c h r is tia n is m e a n c ie n , I n i - ti a to n s a u c h r is tia n is m e a n c ie n , C e rf/C N R S [P a ris] 1988, s. 370. W p ro w a d z e n ia d o s tu d ió w n a d S e p tu a g in tą są m im o w a ż n o ś c i te m a tu s to s u n k o w o r z a d k ie (H. B . S w e t e 1902 i S. J e l l i c o e 1968 p o a n g ., N . F e r n a n d e z M a r c o s 1979 p o h is z p a ń s k u ). P r a c a t u p r z e d s ta w ia n a j e s t n a jn o w s z ą i n a jk o m p le tn ie js z ą a p rz y ty m je d y n ą w ję z y k u f r a n c u s k im . J e j a u to r a m i s ą p ro f. H a r 1, k ie r u ją c a p r a c a m i n a d f r a n c u s k im p r z e k ła d e m L X X (s e ria „ L a B ib le d ’A le x a n d r ie ”), o ra z je j d w ó c h w s p ó łp r a c o w n ik ó w . Z f o r m a c ji s ą o n i p a tr o lo g a m i.
