A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FO LIA O E C O N O M IC A 201, 2006
W itold Kasperkiewicz*
INNOW ACYJNOŚĆ GOSPODAREK UNII EUROPEJSKIEJ W KONTEKŚCIE STRATEGII LIZBOŃSKIEJ
1. W P R O W A D Z E N IE
S trategia L izbońsk a, przyjęta przez R ad ę E u ro p e jsk ą w m a rc u 2000 r. podczas szczytu w L izbonie, stanow i odpow iedź Unii E uropejskiej n a liczne wyzw ania w ynikające z globalizacji procesów gospodarczych i z dynam icznego rozw oju technologii inform acyjnych. C iężar gatun ko w y tych w yzw ań jest ta k duży, że niezbędne okazało się przygotow anie strategii m odernizacji europejskiej g o sp o d ark i, opartej na zasadzie zrów n ow ażon ego rozw oju. W praw dzie w dekadzie lat 90. ubiegłego stulecia pogłębieniu uległy procesy integracyjne g o sp o d arek W spólnoty, je d n a k nie p o trafiły one d o ró w n ać w wyścigu technologicznym gospodarce am erykańskiej. W sk u tek tego gos p o d ark i zachodnioeuropejskie stały się m niej k o n k urency jn e w po ró w n an iu z am erykańską. S trategia L izbońska jest najbardziej rozw iniętym program em p o p ra w y k o n k u re n cy jn o ści g osp odarczej urzeczyw istnianym przez k raje członkow skie U E . Z e względu na jej w yjątkow e znaczenie w unow ocześnianiu g o sp o d arek U E jest o n a p o rów nyw an a d o tak ich przedsięw zięć, ja k w pro w adzenie U nii G ospodarczo-W alutow ej.
Is to tn a rolę w osiąganiu celów Strategii L izbońskiej odg ry w a kw estia popraw y innow acyjności gospodarek U E 1. Z dolność tw orzenia i praktycznego w ykorzystyw ania innow acji m a k apitalne znaczenie d la zm niejszenia dystansu ekonom icznego m iędzy U E a U SA . P rzedm iotem a rty k u łu jest analiza inno w acy jn o ści g o sp o d a re k U E n a tle U S A i J a p o n ii, a tak że o cena u w a ru n k o w ań i dotychczasow ych efektów realizacji założeń Strategii Liz bońskiej.
* Prof. nadzw ., dr hab., Zakład M ikroekonom ii, Instytut E konom ii, U niw ersytet Łódzki. 1 Por. M . J. R ad ło, W yzw anie konkurencyjności. Strategia Lizbońska w poszerzonej Unii
Z. G O S P O D A R K A O PA R T A N A W IE D Z Y I IN N O W A C Y JN O Ś Ć S Y S T E M U
G O S P O D A R C Z E G O W STR A TEG U L IZ B O Ń SK IE J
Rysem charakterystycznym Strategii Lizbońskiej jest nakreślenie niezwykle am bitnego celu, k tórego sens sp row adza się d o przekształcenia Unii E u ro pejskiej w okresie d o ro k u 2010 w najbardziej k on ku rency jny i dynam iczny obszar gosp odarczy na świecie. Osiągnięciu tego celu służyć m a przede wszystkim b u d o w a gospodarki opartej na wiedzy (G O W ) poprzez zwiększenie efektyw ności p olityki badaw czo-rozw ojow ej i pobud zen ie innow acyjności2. Innym i d ziałan iam i, k tó re zapisano w Strategii Lizbońskiej, są: m odernizacja europejskiego m o d elu społecznego poprzez inwestycje w edukację i przeciw działanie alienacji społecznej, a także ujednolicenie europejskiego rynku, liberalizacja sfery usług bankow ych, sektora energetycznego i telekom unikacyj nego itp.
W S trategii Lizbońskiej najw ażniejsza jest zapow iedź w zm ocnienia p o tencjału badaw czego krajów U E i popraw y efektyw ności jego w ykorzystania, co pow inno spow odow ać istotne zdynam izow anie procesów innow acyjnych i ostateczne zlikw idow anie luki technologicznej m iędzy E u ro p ą a USA. In n o wacyjność gospodarki jest funkcją trzech podstaw ow ych czynników. Pierwszym z nich jest poszerzenie wiedzy w dziedzinie nau k ścisłych, techniki i zarząd za nia. W ym aga to istnienia now oczesnych ośro d k ó w badaw czo-rozw ojow ych (zarów no publicznych, jak i prywatnych), które tw orzą podstaw y innow acyjno ści g o spodarki. D rugim czynnikiem jest d ostępno ść w ysoko kw alifikow anej i elastycznej siły roboczej, k tó ra p o trafi w ykorzystać wiedzę d o w zrostu w ydajności pracy. W ielkość zasobów takiej siły roboczej u w a ru n k o w an a jest przede wszystkim stopniem rozwoju i sprawności systemu edukacyjnego. Trzeci czynnik to po staw y przedsiębiorców , których sk łon no ść d o podejm ow ania ryzykow nych przedsięwzięć decyduje o innow acyjności g o spo dark i. Znaczenie tego czynnika zależy po części od siły oddziaływania kultury przedsiębiorczości, a także od o tw artości instytucji społecznych n a przedsiębiorczość3.
Silnym w sparciem dla europejskiej idei budow y g o sp o d ark i opartej na w iedzy stały się p o sta n o w ie n ia R ad y E u ro p e jsk ie j, p o d jęte n a szczycie w L izbonie, dotyczące realizacji p rojektu „ e -E u ro p a ” , k tó ry został przyjęty n a analogicznym szczycie w H elsinkach w grudn iu 1999 r. G łów ne jego p o stan o w ien ia dotyczyły:
• szybkiego uchw alenia przez P arlam en t E uropejski, jeszcze w ro k u 2000, ak tó w p raw nych dotyczących h an d lu elektronicznego, p raw autorskich, e-pieniądza, sprzedaży usług finansow ych na odległość;
2 Patrz: E. H aliżak, R. Kuźniar, J. Sym onides, Globalizacja a stosunki m iędzynarodowe,
O ficyna W ydaw nicza Brania, Bydgoszcz-W arszaw a 2004, s. 119.
• zw iększenia konkurencji w dostępie d o sieci przed końcem 2000 r. i obniżenia kosztów k o rzy stan ia z Internetu;
• zapew nienia w szystkim szkołom n a obszarze U E d o stęp u d o Intern etu i zasobów m ultim edialnych d o koń ca 2000 r.;
• um ożliw ienia we wszystkich krajach członkow skich taniego i szybkiego dostępu d o Internetu, co w ym aga finansow ego w sparcia E uropejskiego Banku Inw estycyjnego4.
W ażnym doko n an iem tego szczytu było zatw ierdzenie p ro jektu utw orzenia E uropejskiego O b szaru Badaw czego (E R A - E u ro p e a n R esearch A rea), rozum ianego ja k o o b szar wolnej wym iany badaw czej, n a którym zasoby n au k o w e będ ą efektyw nie w ykorzystyw ane w celu tw o rzen ia m iejsc pracy i zw iększania konkurencyjności gospodarek krajów członkow skich. R ealizacja tego p ro jek tu w ym aga skoordynow anych, elastycznych i niebiurokratycznych d ziałań na szczeblu narodow ym i U nii. W zw iązku z tym R a d a E uro p ejsk a zaleciła K om isji E uropejskiej i krajo m członkow skim podjęcie przedsięwzięć polegających n a 5:
• rozwinięciu odpow iednich m echanizm ów tw orzenia narodow ych i wspól nych p ro g ram ó w w okół sw obodnie w ybranych tem atów badaw czych, aby osiągnąć większe korzyści z połączonych potencjałów B + R w krajach p artn ersk ich ;
• p o p ra w ie k lim a tu d la p ry w atn y ch inw estycji w b a d a n ia n au k o w e i zastosow ania zaaw ansow anych technologii - za pom ocą polityki podatkow ej, kap itałó w wysokiego ryzyka (venture capital) i w sparcia Europejskiego Banku Inw estycyjnego;
• utw orzeniu do k o ń ca 2001 r. bardzo szybkiej tran seurop ejskiej sieci dla elektronicznej naukow ej kom unikacji łączącej instytuty badaw cze i uni w ersytety, ja k rów nież naukow e biblioteki i ośrodki;
• zniesieniu przeszkód w m obilności n aukow ców w E u ro p ie i przyciąg nięciu wysokiej klasy talentów badaw czych d o k rajów U E ;
• w prow adzeniu d o k o ń ca 2001 r. unijnego p a te n tu łącznie z m odelem użytkow ym po to, aby o ch ro n a p aten tu na całą E u ro p ę była rów nież p ro sta i niezbyt koszto w n a, ja k w krajach głów nych k o n k u re n tó w (U S A i Jap on ia). E urop ejski O bszar Badaw czy został zatw ierdzony przez P arlam e n t E u ro pejski w czerw cu 2002 r., a jego p o d staw ą stał się 6. R am ow y P rogram B adań, przew idziany na la ta 2003-2006. G łów nym i celam i tego p ro g ram u są: um acnianie naukow ej i technicznej bazy europejskiego przem ysłu, w zrost k onkurencyjności tego przem ysłu i prom ow anie b a d a ń n au k ow y ch w takich dziedzinach, jak : g enom ika i biotechnologie, nano tech n o lo g ie i n an o n a u k a,
4 Patrz: W. M arliński, Inicjatywa ,,e-Europa" ja k o narzędzie przyspieszen ia transformacji
w kierunku społeczeństw a informacyjnego, „W spólnoty Europejskie” 2000, nr 4, s. 49.
5 U . Płow ieć, W yzwania dla Polski wynikające z przew idyw anego rozwoju Unii Europejskiej,
a e ro n a u ty k a i b a d a n ia kosm iczne, technologie społeczeństw a inform acyjnego itp. O gólny b u dżet tego p ro g ram u wynosi 17,5 m ld euro , czyli o 17% więcej niż budżet poprzedniego, 5. R am ow ego P ro g ram u .
W zm ocnienie potencjału badawczego gospodarek krajów U nii Europejskiej w ym aga zw iększenia w ydatków na działalność badaw czo-rozw ojow ą. Podczas szczytu R a d y E uropejskiej w m arcu 2003 r. w B rukseli u stalo n o , że U nia E u ro p e jsk a ja k o całość pow inna przeznaczać n a tę działalno ść 3% PK B do ro k u 2010 (w edług d anych z 2001 r. w skaźnik ten w ynosił 1,94% P K B )6. T a k znaczne podniesienie w ydatków n a działalność B + R przyniesie efekt w postaci przyspieszenia w zrostu gospodarczego o 0,5 p u n k tu procentow ego rocznie i utw o rzen ia 400 tys. m iejsc pracy rocznie7, n a przykład realizacja p ro g ra m u „G alile o ” (europejskiego system u naw igacji satelitarnej) pochłonie 2 m ld eu ro i stw orzy setki tysięcy now ych m iejsc pracy w now oczesnych sek to rach g o spodarki.
W ażn ą rolę w realizacji Strategii Lizbońskiej od gryw a innow acyjność m ałych i średnich przedsiębiorstw (M SP). N a szczycie w L izbonie przyjęto
Europejską K artę M ałych Przedsiębiorstw i I V W ieloletni Program na rzecz Przedsiębiorstw i Przedsiębiorczości na lata 2001-2005. D okum enty te akcentują
po trzeb ę w spierania b a d a ń naukow ych i działalności innow acyjnej sektora m ałych i średnich przedsiębiorstw w zakresie now ych technologii przem ys łow ych o ra z technologii inform acyjnych. D o p rio ry tetó w u stalo nych w tych d o k u m e n ta c h należą: p o p ra w a d o stęp u M S P do źród eł fin an so w an ia działal ności innow acyjnej, rozwój kształcenia zaw odow ego i ustaw icznego, prom ocja zastosow ań e-biznesu o raz koordynacja sieci w spierania biznesu, w szczególno ści polepszenie działania, w spółpracy i koord yn acji o śro d k ó w E u ro Info.
W S trategii Lizbońskiej doceniono rów nież znaczenie edukacji i szkolenia w procesie budow y innow acyjnej i najwyżej technologicznie zaaw ansow anej go sp o d ark i św iata. E d u k ac ja i szkolenia m a ją c h a ra k te r h o ry zo n taln y w tym sensie, że w ystępują w m niejszym czy większym sto p n iu w pozostałych strateg iach europejskich szczegółowo odnoszących się d o spraw społecznych. W najw iększym sto p n iu dotyczy to E uropejskiej S trategii Z atru d n ien ia, przyjętej przez R adę E uropejską w 1997 r. W strategii tej edukacja i szkolenia są najw ażniejszym i sposobam i d ziałania w zakresie filara I (zwiększenie zdolności znalezienia zatrudnienia) i odgryw ają isto tn ą ro lę w realizacji filara II (rozw ój przedsiębiorczości) oraz filara III (po p raw a zdolności dostosow aw czych pracow ników ).
Zarysow any w Strategii Lizbońskiej program m odernizacji systemu edukacji i szkolenia postuluje dostosow anie tego system u do w ym agań społeczeństw a opartego n a wiedzy i potrzebę podniesienia poziom u oraz jakości zatrudnienia.
6 Zob.: E. H aliżak, R. Kuźniar, J. Sym onides, G lobalizacja..., s. 124.
W zw iązku z tym R a d a E u ro p ejsk a w Lizbonie zaleciła pań stw o m człon kow skim podjęcie działań polegających n a 8:
a) w yraźnym zw iększeniu inwestycji per capita w zasoby ludzkie, b) zm niejszeniu d o ro k u 2010 o połow ę liczby o só b w w ieku 18-24 lat posiadających niepełne wykształcenie średnie i n ieko ntyn uu jących nau ki,
c) upow szechnieniu edukacji i szkolenia z w ykorzystaniem technologii inform atycznych,
d) ustaleniu w ra m ach U nii Europejskiej um iejętności kluczow ych (ję zyki obce, k u ltu ra techniczna, p rzedsiębiorczość, um iejętności in fo rm a tyczne), k tó re pow inny być upow szechnione w to k u kształcenia ustaw i cznego,
e) określeniu d o k o ń ca 2000 r. sposobów zw iększenia m obilności stu d en tów , nauczycieli i badaczy,
f) ustaleniu jednolitego w całej U E form atu curriculum vitae, sprzyjającego m obilności przez ułatw ienie poró w ny w ania kw alifikacji.
R ozw inięciem zaleceń sform ułow anych w Strategii L izbońskiej jest za ak ceptow any przez R adę E uro p ejsk ą w S ztokholm ie w 2001 r. d o k u m en t pt. R aport o p rzyszłych konkretnych celach system ów kształcenia i szkolenia. Jest to niezw ykle w ażny d o k u m en t unijny, w k tó ry m p rzed staw ion o k o m pleksow e podejście U E do polityki kształcenia i szkolenia p aństw człon kow skich. D o k u m e n t ten określa trzy cele strategiczne owej polityki, po pierw sze - p o p raw ę jakości i efektyw ności edukacji i szkolenia, p o drugie - ułatw ienie pow szechnego dostęp u d o tych system ów edukacji i szkolenia, i po trzecie - otw arcie tych system ów n a świat, czyli lepsze ich dostosow anie d o po trzeb życia zaw odow ego i społecznego, p o praw ę n au c zan ia języków obcych, rozw ijanie d u ch a przedsiębiorczości itp .9
3. P O Z Y C JA U N II E U R O P E JSK IE J W D Z IE D Z IN IE IN N O W A C JI N A T L E ŚW IATA
Istnieje wiele czynników , k tó re w pływ ają n a poziom innow acyjności g o sp o d arek U nii E uropejskiej i jej pozycję w śród p o tęg gospodarczych w spółczesnego św iata. D o czynników tych należy zaliczyć: poziom i stru k tu rę w ydatków n a B + R , liczbę naukow ców zatru d n io n y ch w sferze badaw czo- -rozw ojow ej, liczbę zgłaszanych patentów , w ydatki n a 1CT (Info rm atio n and C om m unication Technologies) i rolę sektora zaaw ansow anych technologii w gospodarce.
* Lisbon European Council, Presidency Conclusions: [Lizbona] 23 and 24 M arch 2000, Paragraph 26.
* Patrz: J. Ciechański, O tw arta m etoda koordynacji w Unii Europejskiej, Instytut Stosunków M iędzynarodow ych Uniwersytetu W arszawskiego, W arszawa 2003, s. 64-65.
D o najczęściej analizow anych czynników należy poziom i stru k tu ra w ydat ków n a działalność B + R , k tó ra we współczesnym świecie stanow i główne źródło w zrostu gospodarczego i popraw y konkurencyjności gospodarki. R óżni ce w tem pie w zrostu gospodarczego i wydajności w państw ach Unii Europejs kiej i U SA (n a korzyść U SA ) m a ją sw oją p ierw o tn ą przyczynę w rozm iarach n ak ład ó w przeznaczonych n a B + R . W ielkość tych n ak ład ó w w relacji do P K B w k ra ja ch U nii E uropejskiej, U S A i Jap o n ii p rzed staw ion o w tab . 1.
T a b e l a 1
Relacja nakładów na działalność B + R d o PKB w krajach U E , U SA i Japonii w 2001 r. (w %)
Kraje N akłady na B + R w % PKB* Kraje N akłady na B + R w % PKB* Japonia 2,98 Belgia 1,96 U SA 2,70 Wielka Brytania 1,85 U E ogółem 1,94 Austria 1,80 Szwecja 3,78 Luksemburg 1,36 Finlandia 3,37 Irlandia 1,21 Niem cy 2,48 Włochy 1,04 Francja 2,13 Hiszpania 0,94 D an ia 2,07 Portugalia 0,76 H olandia 2,02 Grecja 0,67
* wskaźnik len obejmuje nakłady wewnętrzne na B + R, czyli nakłady z budżetu państwa i środków pod m iotów gospodarczych.
Ź r ó d ł o : S. Frank, R and D Expenditure and Personnel in Europe 1999-2001, „Eurostat” , 31 M arch 2003; „M ain Science and T echnology Indicators” , [OECD], 2002, N o 1.
Z przedstaw ionych d anych w ynika, że poziom nak ład ó w n a B + R w k ra jach U nii E uropejskiej jest istotnie niższy w p o ró w n a n iu z Ja p o n ią i U SA (1,94% w U E; 2,98% w Jap o n ii i 2,70% w U SA ). W cenach bieżących z ro ku 2001 od p o w iad ało to sum ie 171 m ld euro w U E, 154 m ld eu ro w Jap on ii i 287 m ld eu ro w U S A 10. E uropejskie k o rp o racje p ry w atn e i instytucje publiczne w ydają więc na działalność B + R w skali ro k u ok. 116 m ld euro m niej niż ich am erykańscy konkurenci. R óżnicę tę m o żn a p o tra k to w a ć ja k o sw oistą m iarę luki technologicznej występującej m iędzy o b u ko nty n en tam i.
G w oli ścisłości należy dod ać, że poziom n ak ład ó w n a B + R w p o szczególnych k ra ja ch U E jest wysoce zróżnicow any. R elacja owych n akładów d o PK B przekracza średnią unijną w takich państw ach, jak Szwecja, Finlandia, N iem cy, F ra n c ja , D a n ia , H o lan d ia i Belgia. W Szwecji i F in lan d ii w skaźnik ten znacznie przewyższa nawet światowe standardy, kształtując się odpowiednio n a poziom ie 3,78 i 3,37% .
W analizie in now acyjności g o sp o d ark i d u że znaczenie m a zdolność system u g o sp o d arczeg o d o p rz ek ształca n ia w yników d ziałaln o ści B + R w now e technologie i p ro d u k ty . Sam e w ydatki n a B + R nie stanow ią w ystarczającej pod staw y do zwiększenia owej zdolności. Jednym z czynników d eterm in u jąc y ch tę cechę je st intensy w ność i ja k o ś ć p o w iązań se k to ra badaw czo-rozw ojow ego z przedsiębiorstw am i. D ecyduje o tym pośrednio s tru k tu ra fin an so w an ia w ydatków na działalność B + R , a przede wszystkim pro porcje m iędzy poziom em finansow ania tych w ydatków z budżetu państw a (rządow ych) a poziom em ich finansow ania ze śro d k ó w przedsiębiorstw . Zw iększenie udziału w ydatków rządow ych n a B + R nie przyczynia się au to m aty czn ie d o w zrostu innow acyjności g o sp o d a rk i" . R ozstrzygającym czynnikiem jest skłonność przedsiębiorstw d o w ykorzystyw ania w praktyce w yników działalności B + R. D an e zaw arte w tab. 2 przed staw iają udział n ak ład ó w n a działalność B + R w PK B w edług źródeł ich finansow ania w k rajach U nii E uropejskiej, Jap o n ii i U SA .
T a b e l a 2 U dział nakładów n a działalność B + R w PKB według źródeł ich finansow ania w krajach UE,
Japonii i U S A w 2001 r. (w %)
Krajeb
U dział nakładów na B + R w PKB finansow anych przez budżet przedsiębiorstwa zagranicę inne podmioty*
U E ogółem 35,0 55,5 7,3 2,2 Japonia 19,6 72,4 0,4 7,6 U S A 27,3 68,2 - 4,5 Portugalia 69,7 21,3 5,3 3,7 W łochy 50,8 43,0 6,2 0,0 Grecja 48,7 24,2 24,7 2,4 Austria 38,8 41,0 19,8 0,4 Hiszpania 38,6 49,7 4,9 6,8 Francja 36,9 54,1 7,0 2,0 H olandia 35,8 49,7 11,2 3,3 D an ia 32,6 58,0 5,3 4,1 Niem cy 31,4 66,1 2,1 1,4 W ielka Brytania 28,9 49,3 16,3 5,5 Finlandia 26,2 70,3 2,7 0,8 Szwecja 24,5 67,8 3,5 4,2 Belgia 23,2 66,2 7,3 2,3 Irlandia 21,8 64,1 12,4 1,7
* prywatne inwestycje niedochodow e (fundacje, stowarzyszenia naukow e); b w zestawieniu tym nie uw zględniono Luksemburga.
Ź r ó d ł o : obliczenia własne na podstaw ie „E urostal” 2003: Stru ctu ral indicators U sed in
Annual Synthesis R eport o f the Commission, internet: http://europa.eu.int/com m /eurostat
N a p odstaw ie analizy d anych przedstaw ionych w tab. 2 m o żn a sk on stato w ać, że U n ia E u ro p e jsk a ja k o całość m a n iek orzy stną w po ró w n an iu z U S A i J a p o n ią stru k tu rę n akładów na d ziałalność B + R w edług źródeł finanso w ania. Świadczy o tym relatyw nie w ysoki w k rajach U E udział śro d k ó w p ochod zących z budżetu w ogólnych n ak ła d a c h n a B + R , który wynosi 35% , podczas gdy w Jap o n ii udział ten kształtu je się n a poziom ie 19,6, a w U S A 27,3% . W niektórych krajach U E udział ten kształtuje się n a poziom ie przew yższającym średni w skaźnik dla U E (w P o rtug alii 69,7; we W łoszech 50,8; w G recji 48,7; w A ustrii 38,8; w H iszpanii 38,6; we F ran cji 36,9 i w H o lan d ii 35,8% ). Z kolei w kilku p ań stw ach U E (Irlan dia, Belgia, Szwecja, F in la n d ia ) w skaźnik ten zbliżony jest d o jego poziom u w U S A i Japonii.
K apitalne znaczenie dla p oten q ah i innowacyjnego gospodarki m a wysokość zatrudnienia pracow ników naukow ych w sektorze B + R. Czynnik ten decyduje o rozm iarach kapitału intelektualnego, który stanow i głów ną dźwignię rozwoju g ospodarczego. W sektorze badaw czo-rozw ojow ym U E za tru d n io n y ch było w ro k u 2001 ok. 960 tys. pracow ników naukow ych, a w U S A ok. 1,11 m ln n ow ych pracow n ików . W skaźnik pokazujący liczbę p racow nikó w nauk ow o- b a d a w c z y c h n a 1000 pracujących w sektorze B + R jest w kilku krajach U E porów nyw alny, a naw et wyższy od am erykańskiego i jap oń skiego . Z ilustrow ać to m o żn a kró tk im zestawieniem staty sty czn y m 13: U S A - 7,9; J a p o n ia - 9,7; F in la n d ia - 11,4; Szwecja - 9,6; Belgia - 7,8; F ra n c ja - 6,8; D a n ia - 6,7; N iem cy - 6,7.
Znacznie niższe od przedstawionych w tym zestawieniu wskaźniki występują w Portugalii - 3,3; Grecji - 3,8; A ustrii - 4,7; H iszpanii - 4,9; H olandii - 5,114.
W ażnym aspektem analizy porów naw czej w zakresie p otencjału k a drow ego sek to ra B + R jest stru k tu ra zatru d n ien ia p raco w n ik ów naukow o- -badaw czych w układzie: przedsiębiorstw a p ryw atne, instytucje i przed siębiorstw a państw ow e o raz szkolnictw o wyższe. W k ra ja ch U E zaledwie 50% owych pracow ników zatru d n io n y ch jest w p rzedsiębiorstw ach p ry w atnych, 15% w sektorze państw ow ym i aż 35% w szkolnictw ie wyż szym , podczas gdy w U S A jest to odpow iednio: 84, 4 i 12 % 15. Znacznie wyższy w U SA w p o ró w n an iu z U E udział praco w n ikó w n au k o w o -b a daw czych z a tru d n io n y c h w p rzed siębiorstw ach p ry w a tn y ch sugeruje, że d ziałaln ość B + R realizow ana w am erykańskiej g o sp od arce jest w wię kszym sto p n iu niż w europejskiej zo rien to w an a n a kom ercjalizację p ro
12 Patrz: E. H aliżak, R. K uźniar, J. Sym onides, G lobalizacja..., s. 116. 13 „R ocznik Statystyczny 2002” [G U S, Warszawa], s. 660.
14 Tam że, s. 660.
15 Patrz: A. Bielska, M . K w asow ski, P. Serafin, Analiza p ropozycji reform w raporcie „An
Agenda f o r a Growing Europe" - ocena z p ersp ek tyw y S trategii L izbońskiej i rozszerzenia UE,
jektów innowacyjnych. W niosek ten znajduje potw ierdzenie w danych statysty cznych ilustrujących stopień kom ercjalizacji w ynalazków w U E i w USA.
W sp osó b p ośredni o efektyw ności potencjału innow acyjnego g ospodarki świadczy rów nież liczba zgłaszanych p aten tó w n a w ynalazki. W tab. 3 za prezen to w an o w skaźniki liczby paten tó w zgłaszanych d o E uropejskiego U rzęd u P aten to w eg o (E U P ) i A m erykańskiego B iura P aten tó w i Z naków T ow arow ych (A B P iZ T ) w przeliczeniu n a m ilion m ieszkańców (w Jap on ii, U SA i w k ra ja ch U E).
T a b e l a 3
Liczba patentów zgłaszanych d o E U P i ABPiZT przez podm ioty z U E , Japonii i U S A w roku 2001 (w przeliczeniu na milion mieszkańców)
Kraje
Liczba patentów zgłaszanych do:
E U P A BPiZT Japonia 174,7 322,5 U S A 169,8 265,2 U E ogółem 161,1 80,1 Szwecja 366,6 213,7 Finlandia 337,8 156,1 Niem cy 309,9 147,4 H olandia 242,7 115,6 Luksemburg 211,3 106,0 D an ia 211,0 98,5 A ustria 174,2 93,3 Belgia 151,8 82,6 Francja 145,3 77,2 W ielka Brytania 133,5 76,5 Irlandia 85,6 49,1 W łochy 74,7 32,7 Hiszpania 24,1 8,7 Grecja 7,7 3,4 Portugalia 5,5 1,9 Ź r ó d ł o : jak w tab. 2.
A n aliza d an y ch zaw artych w tabeli 3 skłania d o sfo rm u ło w an ia dw óch w niosków :
- p o pierwsze, w przypadku wskaźnika uwzględniającego patenty zgłaszane d o E U P U nię E u ro p e jsk ą dzieli niewielki dystans d o Jap o n ii i U S A (U nia E u ro p e jsk a ogółem - 161,1; U SA - 169,8; J a p o n ia - 174,7); w niektórych krajach U E (Szwecja, F in lan d ia, N iem cy, H o lan d ia, L u k sem b u rg i D an ia) w skaźnik ten przew yższa jego poziom w ystępujący w Jap o n ii i w U SA ;
- p o drugie, dy stan s ten ulega zw iększeniu, gdy p o d staw ą po ró w n ań je st w skaźnik dotyczący p aten tó w zgłaszanych d o A B P iZ T (U E ogółem - 80,1; U S A - 265,2; J a p o n ia - 322,5).
N ależy zaznaczyć, że najw ażniejszym n a świecie „ryn kiem p aten to w y m ” są S tany Z jednoczone A m eryki Północnej. Liczba w ynalazków zgłaszanych rocznie do o patentow ania w ABPiZT wynosiła w ostatnich latach ok. 200 tys., podczas gdy w E U P - ok. 80 tys. Najwięcej p aten tó w spośród nicrezydentów uzyskują w U S A w ynalazcy z Japonii i N iem iec16.
R ysem charakterystyczn ym postępu technologicznego w latach 90. ubieg łego stulecia był w zrost w ykorzystania technologii inform acyjnych i teleko m unikacyjnych (ICT). Ich odzwierciedleniem były rosnące nakłady inwestycyjne w tę now oczesną dziedzinę. W edług szacunków eksp ertów w drugiej połowie lat 90. inw estycje w IC T spow odow ały przyspieszenie średniorocznego tem pa w zrostu g ospodarczego, przykładow o o 0,87 p u n k tu procen to w eg o w USA, 0,67 w F in la n d ii, 0,48 w W ielkiej B rytanii, 0,38 w N iem czech i 0,38 p u n k tu procentow eg o w J a p o n ii17.
W zw iązku z ro sn ą c ą ro lą IC T w stym ulow aniu procesów innow acyjnych c o raz w iększego znaczen ia w ch a rak tery sty c e p o ziom u innow acyjności g o sp o d ark i n ab iera w skaźnik udziału w ydatków n a IC T w PK B . W tab. 4 przedstaw iono poziom tego w skaźnika w krajach Unii Europejskiej, w Japonii i w USA.
J a k m o ż n a odczytać z tab. 4, średni poziom w yd atk ów n a IC T w relacji d o P K B w krajach U E jest o 2,16 p u n k tu procentow ego niższy niż w Japonii i o 1,40 p u n k tu procento w ego niższy w p o ró w n a n iu z U SA . Najwyższy poziom tego w skaźnika w U E występuje w Szwecji (9,85% ), a następnie w W ielkiej B rytanii (8,62% ) i w H oland ii (8,30% ).
T a b e l a 4
W ydatki na ICT w relacji do PKB w krajach U E , Japonii i U S A w 2001 r. (w %)
Kraje U d ział wydatków na
ICT w PKB (% ) Kraje U d ział wydatków na ICT w PKB (%) U E ogółem 6,82 N iem cy 6,89 Japonia 8,98 Finlandia 6,74 U SA 8,22 Austria 6,30 Szwecja 9,85 Portugalia 5,44
W ielka Brytania 8,62 Irlandia 5,23
H olandia 8,30 W łochy 5,17
Luksemburg 8,10 Grecja 5,09
D an ia 7,42 Hiszpania 4,41
Francja 7,35
Ź r ó d ł o : jak w tab. 2.
16 Patrz: Nauka i technika tv 2001 r., G U S , Warszawa 2003, s. 157. 17 M . J. R ad ło, W yzw anie konkurencyjności..., s. 84.
Interesujące wnioski wynikają z porów nania m ierników tzw. potęgi sektora zaaw ansow anych technologii w gosp o d ark ach Unii E uropejskiej i w USA. M iern ik i te p o k a z u ją ro lę now oczesnych tech n o lo g ii w w ym ienionych g ospodarkach , a porów nanie oparte jest na rangach w skali od 1 (najm niejsza ro la) d o 5 (najw iększa rola). K ry te ria rang, o p ra c o w a n e przez firm ę Pricew aterhouse C oopers, powstały nie n a podstaw ie sform alizow anej formuły, lecz ocen eksp ertó w dotyczących dw óch zm iennych: a) p otencjału p ro d u k cyjnego w sektorze zaaw ansow anych technologii (prod uk cji w k ategoriach wartości dodanej) i b) wielkości inwestycji w tym sektorze (nakłady kapitałowe, prace badaw czo-rozw ojow e). T abela 5 przedstaw ia zestawienie tych m ierników d la krajów U E (z w yjątkiem L uksem burg a) i USA.
Z analizy dan y ch zaw artych w tab. 5 w ynika, że najw iększe gospo darki U nii E uropejskiej, czyli N iem cy, F ran c ja , W ielka B rytania i W łochy, nie zn a jd u ją się w ścisłej czołów ce p ań stw stosujących najnow ocześniejsze technologie, które są cechą charakterystyczną „nowej gospodarki” . G ospodarki te, ze względu n a ro zm iary potencjału w ytw órczego, są odpow iedzialne za relatyw ne opóźnienie technologiczne całej U E w sto su n k u do USA. D o unijnej czołówki gospodarek zaaw ansow anych technologicznie należą: Szwecja, Irla n d ia i F in la n d ia . G dyby poziom technologiczny tych trzech g osp od arek upow szechnił się w całej U E, z pew nością d o ró w n a łab y o n a am erykańskiej.
T a b e l a 5 M ierniki potęgi sektora zaawansowanych technologii w U E i U S A
w roku 2000 (skala ocen od 1 d o 5)
M iejsce Państw o Potencjał
produkcyjny
W ielkość inwestycji nakłady kapitałow e prace B + R
1. U S A 5 4 5 2. Szwecja 4 5 4 3. Irlandia 5 4 3 Finlandia 4 4 4 4. W ielka Brytania 4 4 2 5. H olandia 3 3 2 D an ia 3 3 2 N orw egia 2 4 2 Francja 2 3 3 6. Niem cy 2 2 3 7. Belgia 2 2 2 H iszpania 2 2 2 Portugalia 2 2 2 8. W łochy 2 1 2 9. Austria 2 2
-Ź r ó d ł o : E. H aliżak, R. Kuźniar, J. Sym onides, G lobalizacja a stosunki m iędzynarodowe, B ydgoszcz-W arszaw a 2004, s. 118.
4. O C E N A S T A N U REA LIZA C JI STR A T E G II L IZ B O Ń SK IE J
C ztery la ta , ja k ie upłynęły od p ro k la m o w a n ia S trateg ii L izbońskiej w m arcu 2000 r., to okres zbyt krótki, aby d o k o n ać jednoznacznej i w iarygod nej oceny postępów w realizacji jej założeń. N iem niej n a po dstaw ie analizy dotychczasow ych efektów działań podejm ow anych w ram ach tej strategii m o ż n a sform ułow ać k ilk a ocen w stępnych i zasygnalizow ać najw ażniejsze dylem aty doty czące procesów w drożeniow ych.
W ocenie realizacji strategii należy uwzględnić obiektyw ne uw arunkow ania m akroekonom iczne, które zakłóciły pom yślny przebieg tego procesu. W m arcu 2000 r., gdy w ładze U nii Europejskiej zaakceptow ały S trategię L izbońską, g o sp o d a rk a eu ro p ejsk a znajdow ała się w dobrej kondycji, w śród inw estorów panow ały optym istyczne nastroje, spodziew ano się w ysokich zysków , wyni kających głów nie z upow szechniania się najnow szych technologii w zakresie info rm aty k i i telekom unikacji, a na giełdach k ursy akcji spółek reprezen tujących tzw. now ą gospodarkę osiągały rek ord ow e poziom y. Średnie tem po w zrostu P K B w U E osiągnęło w ro k u 2000 poziom 3,5% . R o k później w skaźnik ten wyniósł zaledwie 0,9% , a w ro k u 2002 ok. 0 ,8 % l8. Z ałam anie k o n iu n k tu ry gospodarczej w okresie 2001-2004, a tak że podziały polityczne w U E , zw iązane z w ojną w Ira k u , spow odow ały op óźn ien ia w realizacji S trategii Lizbońskiej.
P om im o istnienia w m inionych latach licznych przeszkód n a drodze w iodącej d o urzeczyw istnienia strategii, k raje U nii E uropejskiej odnotow ały kilk a sukcesów .
P o pierw sze, n astąp iła w yraźna p o p raw a w dostępie europejskich gos p o d arstw dom ow ych do In tern etu ; w skaźnik tego d o stęp u w zrósł z 18% g ospod arstw dom ow ych w 2000 r. d o 4 3% n a p o czątk u 2003 r.; 90% szkół je st p o d łączony ch d o sieci19.
P o d ru g ie, u tw o rz o n o now ą sieć i now y ad res .eu. T o po sunięcie umożliwiło pow stanie ogólnoeuropejskiej nazwy dla adresów w itryn i skrzynek m ailow ych. D o m e n a .eu stanow i uzupełnienie d la istniejącej rod ziny dom en krajow ych, a tak że ogólnych dom en rodzajow ych, tak ich ja k .com lub .org. M o g ą jej używ ać przedsiębiorstw a działające n a terenie E u ro p y . Wcześniej w itryny instytucji U E m iały dom enę .int, k tó ra po ch o d ziła z Los Angeles i jest zarezerw ow ana dla m iędzyrządow ych ciał w ro dzaju O N Z i N A TO . P o trzecie, w ażną rolę w integrow aniu działalności badaw czo-rozw ojow ej k rajó w U E odgryw a realizow any od 2002 r. 6. R am ow y P ro g ram Badaw czy,
11 Patrz: B. Otachel, R ezu ltaty spotkania R ady Europejskiej w Brukseli w dniach 20-21
m arca 2003 r. - ocena dotychczasow ej realizacji S trategii Lizbońskiej, w w w .biuletyn.ukie.gov.pl,
2003, s. 8.
n a p odstaw ie k tó reg o k o o rd y n o w an e są b a d a n ia nau ko w e, najważniejsze z p u n k tu w idzenia rozw oju najnow ocześniejszych technologii i b u do w ania go sp o d ark i o partej n a wiedzy.
Po czw arte, w k rajach członkow skich UE utw orzo no w okresie 2000-2002 ok. 5 m in now ych m iejsc pracy pom im o spow olnienia, począw szy od ro k u 2001, tem p a w zrostu gospodarczego 20.
P o piąte, osiągnięto p o stęp w procesie liberalizacji sek to ró w energety ki, tra n s p o rtu i telekom unikacji. N a przykład w odniesieniu d o rynku energii przyjęto rozw iązanie, zgodnie z k tórym od p o cz ątk u 2004 r. o d biorcy przem ysłow i, a od 2005 r. wszystkie p odm ioty g ospo darcze w Unii E u ro p e jsk ie j b ęd ą m iały w olny w y b ó r d o sta w c ó w en erg ii elektry cznej i gazu.
W m in ionych latach ujaw niły się też liczne słabości i bariery w procesie realizacji założeń S trategii Lizbońskiej, k tó re m o g ą opóźnić osiągnięcie strategicznych celów całego przedsięwzięcia.
K a p ita ln e znaczenie d la zw iększenia potencjału ko nk urencyjności gos p o d a rk i U nii E urop ejskiej m a isto tn y w zrost n a k ła d ó w n a działaln o ść b adaw czo-rozw ojow ą. T ym czasem nakłady te ro sn ą w tem pie 1,3% rocznie, czyli dalece niew ystarczającym , by zlikw idow ać lukę technologiczną m iędzy U E a U S A . W o statn ich latach w państw ach U E w ydaw ano n a działalność B + R o ok. 120 m ld euro rocznie m niej niż w U S A 21.
N e gatyw ny wpływ n a p o ten cja ł ek on om iczn y U E w yw iera „d re n a ż m ózgów ” z obszaru W spólnoty do U SA . Spośród m ło dych naukow ców z U E , którzy m a ją d o k to ra t z am erykańskich uczelni, aż 70% opuszcza E u ro p ę i podejm uje pracę w U S A 22. O znacza to pow ażne osłabienie kapitału intelektualn ego U E i źle rokuje procesow i w d rażan ia założeń Strategii Lizbońskiej.
A nalogiczne zjaw isko w ystępuje w odniesieniu d o niektórych europejskich przedsiębiorstw przenoszących swoje siedziby d o U SA . Pow odem tych decyzji są przede wszystkim niższe p o d atk i obow iązujące w U S A , łatwiejszy d ostęp d o k ad ry naukow ej i ogólnie korzystniejsze niż w U E w arun ki prow adzenia działalności gospodarczej. W ym ow nym przykładem ilustrującym to zjaw isko jest przeniesienie siedziby jednego z najw iększych europejskich koncernów
farm aceutycznych G laxoS m ithK line do U SA .
D otkliw ym utrudnieniem dla przedsiębiorstw i w ynalazców jest b rak jed n o lite g o p ra w a p atentow ego dla całej U nii E uropejskiej i w ysokie koszty o ch ro n y paten to w ej. Z godnie z zaleceniam i R ad y E uropejskiej przyjętym i n a szczycie w L izbonie w 2000 r. K o m isja E u ro p e jsk a p o w in n a d o końca
20 Patrz: B. O tachel, R ezultaty..., s. 1.
21 Patrz: W . G adom ski, M iędzy Wschodem..., s. 26.
22 Patrz: Ch. Saint-Étienne, La puissance ou la m ort. Ľ Europe fa c e - ľem pire americain, Paris-Seuil 2003, s. 86.
2001 r. w prow adzić unijny p aten t, któ ry gw aran to w ałb y sku teczną ochronę p a te n tu w k rajach U E. O późnienia w realizacji tego w ażnego zad an ia po dw ażają w iarygodność Strategii Lizbońskiej, w ram ach której wprow adzenie w życie unijnego p a te n tu u znano za kluczow y in stru m en t zachęcania do w ynalazczości i w zm acniania europejskiej k o n ku rency jności23.
A naliza problem ów zw iązanych z realizacją S trategii Lizbońskiej skłania d o w niosku, że u ich p odstaw leżą przyczyny n a tu ry politycznej. Istotę owych p roblem ów m o żn a sprow adzić do w spólnego m ian o w n ik a, k tórym jest n ied o statek reform stru k tu raln y c h w najw iększych k ra ja ch U E w za
kresie system ów em erytalnych, rynku pracy i p o lity ki fiskalnej. N adm ierne koszty ubezpieczeń społecznych, wysokie p o d atk i i n a d m ia r regulacji d o ty czących ry n k u pracy stano w ią główne bariery ham u jące p o stęp w realizacji celów S trategii L izbońskiej. „P iętą A chillesow ą” g o sp o d arek U nii E u ro p e j skiej są ro z b u d o w a n e regulacje, k tó re p o w o d u ją n iesp raw n e d ziałan ie ryn ków (zw łaszcza rynku pracy), sztucznie zw iększają koszty prow adzenia przedsiębiorstw , ograniczają k onkurencję i aktyw ność in n ow acyjn ą przedsię bio rstw 24.
O grom nym w yzw aniem dla dalszych losów Strategii Lizbońskiej jest rozszerzenie U nii E uropejskiej o dziesięć now ych pań stw , k tó re cechuje niższy w p o ró w n an iu z „ p ię tn a stk ą ” poziom innow acyjności gospodarki, a tak że niedostateczny stopień w ykorzystania now oczesnych technologii inform atycznych. W skutek tego lu k a technologiczna m iędzy U E a USA p ra w d o p o d o b n ie będzie w iększa niż w okresie p o p rz ed za ją cy m akcesję now ych państw .
T ru d n y m p ro blem em , któ ry w yłania się z całą o stro ścią p o rozszerzeniu U nii E u ro p e jsk ie j, je st kw estia różnic w p rio ry te ta c h dotych czaso w ych i now ych członków . D la krajów „p iętn a stk i” najw ażniejszym celem jest stw orzenie z U E n ajb ard ziej k o n k u re n cy jn eg o i d y n am iczn eg o o bszaru gospodarczego na świecie. N a to m iast d la „dziesiątk i” ważniejsze jest w yrów n an ie poziom u bogactw a m iędzy starym i a now ym i k ra ja m i U E. Cele te nie m u szą się całkow icie wykluczać. Z jednej stro n y podniesienie poziom u b ogactw a krajów „dziesiątki” będzie korzystne rów nież dla „ p ię tn a stk i” , gdyż pow iększy się w spólny rynek. Z drugiej stro n y zw iększenie inwestycji w now oczesne technologie i działalność badaw czo-rozw ojow ą w krajach „d z iesiątk i” przyczyni się rów nież do rozw oju pozostałych p artn eró w . Nowi
23 Prace nad europejskim patentem trwają już ponad ćwierć wieku. W obecnej ich fazie przedm iotem sporu są problem y językow e. Spór dotyczy zakresu kar w przypadku, gdy przedsiębiorstwo złamie europejski patent należący do innej firmy na skutek błędu w tłumaczeniu opisu wynalazku.
24 Por. J. Szom burg, Europa obywatelska i przedsiębiorcza, „G azeta W yborcza” , 16.02.2004. Przykładem przeregulow ania w zakresie ustaw odaw stw a jest p raw o w sp óln otow e (acquis
uczestnicy Unii E uropejskiej będą partycypow ać w inw estycjach przeznaczo nych n a budow ę europejskiej sieci kom unikacyjnej (T E N -T ) i w środkach n a b a d a n ia n au k o w e w ra m a ch E uropejskiego O bszaru B adaw czego.
N a po d staw ie analizy dyskusji dotyczącej ustalen ia budżetu Unii E u ro pejskiej n a la ta 2007-2013 m o żn a w nioskow ać, że k ra je reprezentujące b o g a tą część E u ro p y zam ierzają przeznaczyć więcej śro d k ó w na b ad a n ia n aukow e i unow ocześnienie gospod arki, co odbędzie się kosztem ogranicze nia w ydatk ów n a w yrów nyw anie poziom u rozw oju g ospodarczego regionów i w a ru n k ó w życia. K om isja E uro p ejsk a w lipcu 2003 r. zatw ierdziła p ro gram finansow y i instrum enty regulacyjne, k tó ry ch celem jest zwiększenie w y d a tk ó w n a e u ro p e js k ą sieć k o m u n ik a c y jn ą i p ro je k ty b ad a w cz o - -rozw ojow e. P rogram ow i tem u n a d a n o nazw ę „inicjaty w a d la w zro stu ” , a przew idyw ana k w o ta w ydatków n a jego realizację d o 2020 r. wynosi 220 m ld eu ro , z czego 75% środków zostanie w ydatk o w an y ch ju ż d o ro k u 201025. Z n a c z n a część tych środk ów będzie p o chodziła z różnych instytucji finansow ych, przede wszystkim z E uropejskiego B an k u Inw estycyjnego. R ealizacja tego p ro g ram u stw orzy silny im puls d la rozw oju gosp od arek U nii E u ro p ejsk iej. S p raw ą niero zstrzy g n iętą je st p o d ział ty ch śro d k ó w m iędzy poszczególne p a ń stw a U E . N ależy oczekiw ać, że w przyszłości tradycyjne form y w yrów nyw ania poziom u rozw oju w U E (przede wszystkim fundusze stru k tu ra ln e ) będą traciły obecne znaczenie n a rzecz funduszu w zrostu i k onku ren cy jn o ści26.
W ito ld K a s p e r k ie w ic z
IN N O V A T IV E N E S S O F E U R O P E A N U N IO N ’S E C O N O M IE S IN T H E C O N TEX T OF T H E L IS B O N STR A TEG Y
(Summary)
T he Lisbon Strategy was accepted by the European Council in M arch 2000 during the Lisbon summit. T he Strategy is European U n io n ’s answer to m any challenges resulting from the econ om ic globalisation process and the dynam ic developm ent o f inform ation technologies. T he im portance o f these challenges is paramount. H ence, it has turned out that the new strategies based on the principle o f balanced developm ent which would modernise the European econom y are indispensable.
Even though in the last decade o f the 20й1 century integration processes o f U n io n ’s econom ies underwent considerable intensification, they still could not outw eigh the American
25 Patrz: W. G adom ski, M ięd zy Wschodem..., s. 26.
26 W projekcie budżetu U E na lata 2007-2013 przewidziano na wydatki prawie 1 bilion euro, z czego ok. 133 mld euro na fundusz wzrostu i konkurencyjności, który w większości przypadnie „piętnastce” .
econ om y in the technological race. A s a result western European econom ies became less com petitive in com parison with the American counterpart. The Lisbon Strategy is the best - developed programme o f the im provem ent in econ om ic com petitiveness which has been im plemented by the E U ’s member countries.
The rise in innovativeness o f the E U econom ies plays a key role in the im plem entation o f the major aim s o f the Lisbon Strategy. The ability to facilitate those innovations and to put them into practice both have crucial importance for m inim ising the econ om ic distance between EU and the U S A . The aim o f this paper is to analyse the innovativeness against those o f the U S A and Japan. The essay also evaluates the conditions and effects o f the im plem entation o f the assum ptions behind the Lisbon Strategy.
