Analiza poziomu rozwoju społecznego krajów kandydujących do Unii Europejskiej

Pełen tekst

(1)2004. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Artur Lipieta Katedra Statystyki. Analiza poziomu rozwoju społecznego krajów kandydujących do Unii Europejskiej* 1. Uwagi. wstępne. Pojęcie rozwoju społecznego dotyczy człowieka i jego działalności. Przymiotnik "społeczny" pochodzi bowiem od wyrazu "społeczeństwo". To podstawowe pojęcie socjologiczne jest różnie definiowane i rozumiane. Najczęściej określa "wszelkie formy życia zbiorowego, w ramach jednego narodu czy państwa, oparte na zasadzie odrębności, utrzymujące swój byt przez dłuższy okres" (por. IPopulama Encyklopedia ... , 1997, t. 17, s. 29]). Przez społeczeństwo rozumie się także "ogół instytucji i urządzeń zapewniających ludziom wspólne zaspokajanie potrzeb, zorganizowane współżycie i rozwój". Przez rozwój rozumie się zwykle zmiany zmierzające w pożądanym kierunku, przechodzenie do stanu "lepszego" (postęp), choć pojęcie to oznaczać może także oddalanie się od stanu pożądanego lub idealnego (regres) oraz stagnację (okres, w którym skutki zachodzących zmian kompens1uą się wzajemnie) (por. [Populama Encyklopedia ... , t. 15, s. 2731). Rozwój społeczny jest wieloetapowym i wielofazowym procesem przemian społecznych (m.in. zachowalI, postaw i potrzeb), którego prawidłowy przebieg powoduje m.in. wzbogacenie i zróżnicowanie struktur organizacyjnych i kulturowych danej zbiorowości. Oznacza systematyczną poprawę warunków bytu ludności, rozszerzenie możliwości zaspokajania potrzeb indywidualnych, wzrost świadczeń socjalnych i kulturalnych oparty na wszechstronnym postępie społecz nym (por. IPopularna Encyklopedia ... , t. 15, s. 273-2741 oraz IWydymus 1984,. • Artykuł zoslał złożony do publikacji w 2003 r., przed Europy Śl'odkowowschodnicj do Unii Eurol}cjskicj.. przysląpieniem. Polski i innych. państw.

(2) I. ArlttJ' Lipieta. s. 13J). Rozwój społeczny, także kulturalny, jest ściśle związany ze zmieniąjącymi się wraz z rozwojem gospodarczym potrzebami i stopniem ich zaspokojenia, aktywnością jednostki, celami, zadaniami i oczekiwaniami stawianymi przez społeczeństwo. Według definicji ONZI, rozwój społeczny jest procesem poszerzania zakresu wyborów, jakich można dokonywać w życiu, poprzez zwiększanie zdolności i możliwości (por. [SzcZllcka-Kubisz 19981). Ich pełna realizacja zależy od trzech podstawowych czynników: czy będziemy żyć długo i IV dobrym zdrowiu, czy jesteśmy wykształceni oraz czy mamy dostęp do dóbr i informacji, które zapewnią nam godny poziom życia. Jeśli warunki te nie są spełnione, to wiele możliwości, jakie niesie ze sobą życie, pozostąje poza naszym zasięgiem. Chodzi także o możliwość uczestniczenia IV życiu politycznym, perspektywy rozwoju ekonomicznego i społecznego, świadomość przynależności do społeczności, jak również o poczucie własnej wartości. Do zwiększania zakresu ludzkich wyborów przyczynia się wolność (pozwala kształtować własny los, wyrażać swoje przekonania), demokracja (zapobiega konfliktom i zapewnia zrównoważony rozwój), bezpieczeństwo, a także przestrzeganie praw człowieka i jego godności 2 • Z przytoczonych definicji wynika, że rozwój społeczny jest ściśle związany z poziomem zaspokojenia potrzeb, dostępnością urządzeń socjalnych i kulturalnych oraz świadczonych przez nie usług dla ludności, a więc z pojęciami takimi jak: warunki życia, standard życia, styl życia, dobrobyt, poziom życia, jakość życia 3 . W literaturze dotyczącej wymienionych pojęć wciąż brakuje jednolitej terminologii, a w badaniach ekonomicznych często nie daje się precyzyjnie uwzględnić rozróżnienia tych kategorii (i są one stosowane zamiennie). Coraz częściej zwraca się uwagę na rozróżnienie między kategoriami rozpatrywanymi obiektywnie, ilościowo (warunki życia, standard życia, dobrobyt, poziom życia) i subiektywnie, jakościowo (styl życia, jakość życia)4. Jest to także rozróżnienie między sposobami pomiaru tych zjawisk. Problemy rozwoju gospodarczego i społecznego ząjmują naukowców i polityków na całym świecie. Wszędzie jest podobnie: ludzie pragną pokoju, godnych warunków życia, pracy, żywności, opieki socjalnej i zdrowotnej, czystego środowiska naturalnego. Istnieją także dość istotne powiązania handlowe, finansowe, produkcyjne i technologiczne między. l. Światowy rozwój społeczny znajduje sił? \V centrum zainteresowania ONZ.. Por. Rapor' () rozwoju społecZ/lym 2002, hLlp:/Iwww.unic.un.org.pl/hdr2002/ aruz ISzczllcka~ -Kubisz 19981. 2. 3 Rozważania dotyczące. spotykanej w literaturze terminologii (definicji) wymienionych pojr;ć. oraz sposobów ich pomiaru można znaleźć np. \V monografii: [Taksollolllicwa analiza"., 2000,. s. 12-231.. " Por. np.: IBywalec 1991J, (Bywalec, Wydymus 19921. [U1man 19991, ITaksollomic2/UI (I/w/ha ... ,2000)..

(3) Allaliza. gospodarkami poszczególnych krajów. Stąd współpraca międzynarodowa ma na celu ogólny wzrost gospodarczy i równomierny podział korzyści. Podejmowane są różne działania powodąjące zmniejszanie się różnic w społeczeństwach i między państwami, zmniejszanie się sfery ubóstwa, głodu, chorób i analfabetyzmu, a także mąjące wpływ na ochronę środowiska naturalnego. Te wspólne cele i ich realizacja prowadzą do nasilania się procesów integracyjnych. Bardzo duży wpływ odgrywa polityka, decyzje podejmowane przez jednostki będące u władzy. Do krajów Unii Europejskiej, które zaakceptowały daleko posuniętą integrację, otwarcie granic oraz stosowanie tych samych zasad i przepisów prawnych, do mąja 2004 I'. należało 15 państw. Z 13 państw kandydujących, w grudniu 2002 r. 10 zakończyło negocjacje członkowskie. Z dniem 1 V 2004 r. Cypr, Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Malta, Polska, Słowacja, Słowenia i Węgry zostały przyjęte do UE. Rumunia i Bułgaria mąją zostać przyjęte w 2007 r., a rozpoczęcie negocjacji z Turcją może nastąpić po spełnieniu przez nią politycznych kryteriów kopenhaskich5 . Kn\ie kandydujące do UE liczą na większe bezpieczelistwo, wyższą stabilność gospodarczą, stały wzrost gospodarczy, a także wyrównanie poziomu rozwoju gospodarczego i społecznego różnych części Europy. W świetle przedstawionych rozważań interesujące wydąją się odpowiedzi na pytania: jak ksztaltuje się poziom życia ludności krajów przystępujących do Unii Europejskiej, jakie jest miejsce Polski wśród tych państw.. 2. Sposoby pomiaru poziomu rozwoju. społecznego. Socjologów, ekonomistów, polityków i dziennikarzy od dawna interesuje stan rozwoju społecznego i gospodarczego poszczególnych krajów, regionów i całego świata. Jednak pomiar i ocena tak złożonego zjawiska, jakim jest rozwój społeczny (także rozwój gospodarczy), nastręcza wiele trudności. Chodzi tu zwłaszcza o zmierzenie wielu istotnych aspektów i zmian o charakterze jakościowym (niemierzalnym) - jak np. zmierzyć jakość życia, zdrowie obywateli, ich wykształcenie? Jakkolwiek w literaturze przedmiotu można znaleźć wiele rozważali na temat znaczenia cech jakościowych, to w międzynarodowych badaniach nąjczęściej nie są one brane pod uwagę (por. IWydymus 1984, s. 39\).. fi Kryteria kopenhaskie to kryteria, których spełnienie ullloż.liwia paJlstwu europejskiemu ubiegi.lnie siy o członkostwo w Unii Europejskiej. Można je podzielić na: polityczne (stabilność instytucji gwarantujących dell1okraej'r, rZ'ldy prawa, przestrzeganie praw człowieka i ochrona mniejszości), gospodarcze (gospodarka rynkowa, sproslanie konkurencji wspólnego rynku) arili'. kryterium zdolności do przyj1(cia dorobku prawnego Wspólnol i wypcłniania celów Unii Polityezncj, CillspOUarc7.ej i Walutowej. Por.: hltp://W\Vw.llcgocjacjc.gov.pl/glos/gloslk.html.

(4) Artur Lipieta. Nie jest możliwy bezpośredni pomiar poziomu rozwoju społecznego. W praktyce oceny mają charakter orientacyjny, przybliżony i opierają się na pomiarach aspektów ilościowych - zestawieniach i porównaniach różnego typu wskaźników ilustrujących wzrost szeroko pojmowanej stopy życiowej ludności. Wskaźniki te rozpatruje się osobno bądź tworzy jeden tzw. miernik syntetyczny, umożliwiąjący klasyfikację i porównanie badanych obiektów. W zależności od celu badania, jak również definicji używanych pojęć, wykorzystuje się zazwyczaj różne zestawy zmiennych opisujących badane zjawisko. Prowadzi to do nieporównywalności wielu opracowań. Zastosowanie do badań miernika syntetycznego, oprócz nicwątpliwych korzyści, powoduje wystąpienie wielu wad. Należy zdawać sobie sprawę, że taki wskaźnik nie uwzględnia wielu bardzo istotnych wartości niematerialnych, takich jak czas wolny, wolność wypowiedzi, a także subiektywnych odczuć dotyczących stopnia zaspokojenia potrzeb i ogólnego zadowolenia z życia. Analizę poziomu rozwoju społecznego można uzupełnić analizą odpowiednich danych jakościo wych (uzyskanych np. z badań ankietowych). Wśród wielu mierników służących do badania rozwoju społecznego do podstawowych należy stosowany przez ONZ wskaźnik rozwoju społecznego (Hul1lan Developl1lent Index - HOI)6. Jest on wskaźnikiem syntetycznym. Przy jego obliczaniu uwzględnia się, zgodnie z przytoczoną wcześniej definicją, przeciętną długość życia ludności odzwierciedląjącą stan ich zdrowia (zmienna: oczekiwana długość życia noworodka przy urodzeniu), poziom wykształcenia obywateli (w krajach rozwiniętych - procent osób uczących się we wszystkich rodzajach szkół: podstawowych, średnich oraz wyższych, a w krajach rozwijąjących się - stopie{, analfabetyzmu mierzony jako odsetek osób dorosłych umiejących pisać i czytać) oraz obrazującą stopę życiową - siłę nabywczą dochodów ludności, wyrażoną w przelicznikach pozwalających na porównania międzynarodowe (realny przeciętny dochód w dolarach na l mieszkańca, określony jako parytet siły nabywczej)".. fi Szczegółowe informacje o HDI, melodologii i wyni kach corocznych badait przeprowadzanych przez ONZ od 1990 r. można znaleźć na slronach htlp:llhdr.undp.orgl 7 Por. Raport () rozwoju społecZfl)'1lI 2002. hltp:l/www.unic.un.org.pl/hdr2002/ oraz ISzczucka-Kubi,z 1998J..

(5) A"aliza poziomu rozwoju społecwego kraj611'.... 3. Konstrukcia zmienne I syntetycznel Do badania poziomu rozwoju społecznego zastosowano miernik syntetyczny wzorowany na wskaźniku rozwoju społecznego HDI, oparty na na stępujących zmiennych (będących stymulanlami)s: - oczeki wana długość życia noworodka przy urodzeniu (X,), -li czba studentów uczelni wyższych przypadąjących na l tys. osób (X2), - produkl krąjowy brutto w dolarach na osobę, określony jako parytet siły nabywczej (X,). Badaniem objęlo osiem krąjów: Czechy (CZE), Esto nię (EST), Litwę (LTU), Łotwę (LYA), Polskę (POL), Słowację (SYK), Słowenię (SYN) i Węgry (HUN). Z powodu zbyt dużych braków odpowiednich danych slalyslycznych (dotyczą cych zmiennej X2 ), z analizy wyłączon o dwa pozostałe palisIwa, które zosta ły przyjęte cia Unii Europejskiej w 20041'., tzn. Cypr i Maltę. Badania dotyczyły lat 1992-2000. Źródłem wykorzystanych danych statystycznych były komputerowe bazy danych (na CD): War/d Data llldicatars 2002 (dla zmiennych X, i X,) oraz War/d Marketing Data and Stalistics 2001 (zmienna X2)". Dla dokonania porów nali między grupami wybranych osmiu krąjów kandydujących do Unii Europejskiej (CC) i krajów tworzących Unię Europejs ką (UE) zostały obl iczone średnie ważone wartości zmiennych, uwzg lędniąjące różną liczbę mieszkaoi ców dla tych dwóch grup krajów. W celu uzyskania porównywalności wybranych z miennych diagnostycznych, charakteryz1uących się różnym rzędem wielkości i róż nymi jednostkami, dokonano normali zacji za pomocą przekształce nia: Xjil Zji'=-:-'. j=1 ,2,3;. i= ., 2, ... ,8,UE,CC;. 1=1.2, ... ,9 ,. x}' gdzie: Xjil - wa rtość j-tej. zmiennej (X}) dla i-tego obiektu (dowolny z ośmiu badanych UE jako całość oraz krąje kandydąiące jako całość). krąjów kandydujących, IV. jednostce czasu t,. II SlymuJnnlilJni nazywamy zmiclllle, klórych większc wart ości świadczą o wyższ ym poziclll1ic rozwqju badanego i'JH\Viska (por. [Z clin ś 1997]). l) Braki dnnych stntystycznych (dotyezącc zmicnnych X'l i ~1 dla krajów Unii) llzllpełni o l1 o, k01'i'.yslając i'. obydw u baz danych, jak równici z publikacji "Eurostat Yearbook" 12001; 2002'[. W konicczn)'cll pri'.Y lladkach zastosowano metody uzupełnianiu brnkującyc h danych czasowych (inlntpolilcjn, ekstrapolacja, ś rednia s'lsicdnich wa rlości) . Por. np. I G rnhiń ski, Wydymus, Zelins. 19791·.

(6) ArlLlr Lipieltl. x.1 -. zmiennej X.J dla badanych krajów kandydujących do UE (średnia ważona) w jednostce czasu t = l, ~il - wartość znormalizowanej zmiennej Z} dla obiektu i IV jednostce czasu t. Aby możliwa była analiza dynamiczna w prezentowanej analizie poziomu rozwoju społecznego, do normalizacji wykorzystano wZOl'zec stały. Rolę tego wzorca pełnita średnia ważona (uwzględniając liczbę ludności) wartość zmiennej dla wszystkich badanych krajów kandydujących z początku badanego okresu (1992 r.; t = l). Tak przeprowadzona normalizacja pozwala zachować zmiany bezwzględne, co ułatwia interpretację uzyskanych wyników. Prognozy uzyskuje si\! poprzez ekstrapolację funkcji trendu. Zmienną syntetyczną opisującą poziom rozwoju społecznego badanych krajów l iI zbudowano jako średnią arytmetyczną wartości znormalizowanych zmiennych (dla danego obiektu i, w danej jednostce czasu t), a więc zgodnie z formułą: J. wartość. l Zj,=-. 3. L. 3 }~ l. Zijl'. i=l,2, ... ,8,UE,CC;. r=I,2,,,.,9.. 4. Charakterystyka zakresu danych Podstawowe charakterystyki opisowe zmiennych, na podstawie których zbudowano miernik syntetyczny w wybranych latach, zawiera tabela l. Dla badanych krajów kanclydluących do Unii Europejskiej w badanym okresie (1992-2000) wyznaczono: średnią ważoną ex,,), minimum (X"'h,)' maksimum (x",,,) oraz współ czynnik zmienności (VJ. Dla porównania IV tabeli zamieszczono także wartości odpowiednich zmiennych dla Polski (POL) i średnie ważone wartości dla Unii Europejskiej (UE). Warto zauważyć, że pod względem liczby ludności Polska jest największym z badanych krajów, które przystąpiły do Unii Europejskiej. Jej ludność stanowi nieco ponad połowę (ok. 51%) ludności wszystkich krajów przyjętych do Unii w 2004 l'. Stąd wartości zmiennych dla Polski mąją duży wpływ na wartości średnich ważonych (tabela I). Długość życi a zależy od warunków mieszkaniowych, jakości środowiska naturalnego, sposobu odżywiania, rodzaju i warunków pracy, a przede wszystkim od poziomu opieki zdrowotnej w danym krąju. Na długość życia mąją także wpływ czynniki klimatyczne, etniczne (np. rasa i kultura) (pOl'. IBywalec 1997]), jednak można przyjąć, że w badanych krajach występlUą podobne czynniki geograficzno-etniczne. Analiza zmiennej XI wskazuje, że we wszystkich tych krajach w latach 1993-2000 obserwlue się tendencję wydłużania si\! oczekiwanej długości życia (choć dla niektórych krąjów nastąpiło zachwianie tego .trendu, to jednak nie.

(7) Analiza Tabela I. Podstmvowe charakterystyki opisowe zmiennych Charakterystyki opisowe dla badanych 8 kraj 6w. Symbol. Rok. zmiennej. ."f. x. '". 1992 1995. rnin. .\"l\1lt '\. '-':\. (w %) 2,2. 70,91. 68,91. 73.30. 71,49. 66,80. 73,44. UE. 71,09. 76.40. 7 1,89 n,Oo _-_.- ..._-------_.__...._,------_.. 69,66. 3,3 --- .__._.... 74,77 2,6. 73,00. 77,68. _.,._._----_...._.. --_. __._- -_.. -,_.._ -"----- -_. __.,,--. X,. Polska. ,. 1998. 72,65. 2000. 73,08. 70,38. 75,26. 2,4. 73,28. 77,95. 1992. 14,27. 10,75. 17,30. 14,3. 15,47. 28,45. 1995. 18,61. 13,86. 23,09. 16,5. 20,59. 30,81. 1998. 28,08. 15,91. 32,95. 23,7. 32,95. --. -. --_.'-_.....- _._ ------_. _._. --- -- --- - -,,- --. ----- ..-.------ ;--- --'---- -. -_._- --- ._-_._----. X,. --- - - --. XJ. -. 31,99 - ---- ~. 2000. 32,03. 16,89. 37,77. 24,5. 37,n. 32,68. 1992. 7040. 5335. II 145. 27,2. 5512. 18 194. 1995 -1998. 8188. 5057. 9319. 6023. 2000. 10438. 7045. 17367. 29,9. 9051. 23 654. ----. -- - - ----13254 33,9 20199 6824 _._-- -- ---29,7 15055 8001 21405 ._- --. Źródło: oblic7.cnin własne_ nastąpiła. zmiana kierunku), Oczekiwana długość życia wydłużyła się w latach 1992-2000 o ok, 2 lata dla mieszkańców krajów kandydujących i ok, 1,5 roku dla mieszkańców U E, Porównując wartości zmiennej dla badanych krajów (tabela 1, rys, 1), można zauważyć, że w całym badanym okresie (1992-2000) maksymalne wartości dla krajów kandydujących są niższe od wartości dla Unii Europejskiej (o ok, 2,5-3 lat), W 1992 l". średnia długość życia w krajach Unii Europejskiej wynosiła 76,4 lat, a w krajach do niej kandydqiących 70,91 lat. W ciągu 8 kolej· nych lat nastąpiło wydłużenie długości życia ludzkiego przeciętnie do 77,95 lat w krajach UE i 73,08 lat w krajach kandydujących, Przeciętnie najkrócej będą i,yć mieszkmlcy Łotwy (oczekiwana długość życia: 70,38 lat dla osoby urodzonej w 2000 1".) i Estonii (70,6 lat), a najdłużej - Słowenii (75,26) i Czech (74,82), Ana· li za wspótczynl1ika zmienności wskazuje na bardzo małe zróżnicowanie badanej cechy (2,2-3,6%), Drugą zmienną wykorzystaną do budowy syntetycznego miernika rozwoju społecznego była liczba studentów uczelni wyższych przy padająca na I tys, osób (zmienna X2 ), Ze względu na brak dostępności danych statystycznych, do badali.

(8) Arlllr Lipieta. nie użyto zmiennej obrazującej odsetek osób uczących się we wszystkich rodzajach szkół: podstawowych, średnich oraz wyższych (zmienna uwzględniana przy obliczaniu HOI), Lepszą zmienną od wykorzystanej IV badaniach, uwzględniającą różni ce w strukturze wiekowej ludności badanych krajów, byłby np, odsetek studentów w odpowiadającej im grupie wiekowej (ws półczynnik skolaryzacji), jednak dostępne dane statystyczne obejmowały okres jedynie do 1998 r. Należy pamiętać, że wymienione zmienne nie informuj ą o jakości kształcenia, odzwierciedlająjedynie relacje ilościowe,. w,---------------------------------, 78 - --76. ",---- -- ---. ......i!to. ~. __..._.~ ...-~-_.~. ...A ... --a-UE. Rys. I. Porównanie. ~m axCC. warlości. --0-- CC -+-minCC ... -o- ... oczekiwanej długości życia noworodka PI-lY urodzeniu dla. Polski z wartością minimalną, średnią (ważoną) i maksymal ną clla kl'l\i61V do Unii. Europąjskiej. POL. kandydqi ących. oraz wartością średnią ważoną dla Unii Europejskiej. Źródto: opmcownnic wtnsnc.. Edukacja i wykształcenie są czynnikami mającymi duży wpływ nie tylko na i relacje społeczne, ale także na rozwój gospodarczy kraju, Osoby z odpowiednio wysokim poziomem wykształcenia i przygotowania zawodowego przyczyniają się do większej wydaj ności pracy, aktywizacji gospodarczej, do powstawania wiehl nowych pomysłów, projektów, które można opatentować, Znaczenie kapitału ludzkiego jest na tyle istotne, że niektóre wysoko rozwinięte kraje, poprzez odpowiednią politykę, starają się zainspirować do migracji osoby wysoko wykwalifikowane z pmlstw o niższym poziomie rozwoju gospodarczego (tzw, drenaż mózgów), Zjawisko to stało się powszechne IV Europie w latach 80, XX w" obecnie zaś występuje w mniejszym zakresie, osobowość człowieka.

(9) Analiza poziomu rozwoju. społecznego. 40,----------------------,. 35 ---.....,-...--.--.-.....-.-.----,-..-------,.---,----.-.--.----- .._ .--,-..._ -,.-_.-30 X, 25. ...._. . . . _._.,. ____._ . _____.__.______.__._, ,__.,_.__~~._,__. ,__. ;5?:::..=:__,__,.__. _. 111# 17", .... . ," ------~_1;··-U ;; ." ~; -Er"'-_.Jll..-"""''''-''--.... 20 ~ ..-. - - - •. 15 lO. ... . ". •• ___ 4---. _v. ---~=~-~-~---.---.----.- ---. .. - . -,-..-----.-..-.------,.----.--~.-.-. -l--:"==;:::::::'=--r-~-~-~~-~-~~ 1992. 1993. 1994. 1995. -IJr- UE ___ Max CC. 1996. 1997. 1998. 1999. --+- CC -+- Min CC. -. 2000 -Gl- -. I. POL. Rys, 2, Porównanie liczby studentów uczelni wyższych na J tys, osób dla Polski z wartością minimalną, średnią (ważoną) i maksymalną dla krąjów kandydtuących do Unii Europqjskiej oraz \VHl'tością średnią \vażoną dla Unii EUl'Opejskiej Źródło: opracowanie własne. Porównqiąc wartości. zmiennej X2 dla krajów UE i krajów do niej kandydują cych, można zauważyć, że następuje wyrównywanie początkowych dysproporcji (tabela l, rys. 2). W 19921'. średnia wartość analizowanego wskaźnika dla krąjów kandydujących byta dwukrotnie niższa niż dla krajów Unii. W badanym okresie (1992-2000) w krąjach kandydujących nastąpił duży (ponad 120%) wzrost liczby studentów na l tys. osób, podczas gdy w krajach Unii wskaźnik ten osiągnął już pewien poziom nasycenia (wzrost w badanym okresie zaledwie o 15%). Prawdopodobnie było to spowodowane zarówno sytuacją demograficzną, jak i przede wszystkim zmieniąjącą się sytuacją na rynkach pracy krajóww tym czasie kandydujących. Odbywąjące się w nich procesy transformacji gospodarczej powodują wzrost bezrobocia, a także konieczność kontynuowania liauki i ciągłego dokształ cania zarówno wśród osób młodych, które dopiero zaczną poszukiwać pracy, jak również wśród osób już praclUących. Powstanie wielu niepaństwowych wyższych uczelni umożliwiło podnoszenie kwalifikacji osobom po 25. roku życia. Osoby takie stanowią coraz większy odsetek wśród studentów. Taka sytuacja występuje np. w Polsce, w której w 2000 1'. liczba studentów na l tys. osób była nąjwyższa wśród badanych krąjów, wyższa niż średnio w krąjac11 Unii Europejskiej (odpowiednio: 37,77 dla Polski i 32,68 dla Unii). Dużą liczbę studentów zaobserwowano także w Estonii (37,11 studentów na l tys. osób w 2000 1'.), Słowenii (43,42) i na Łotwie (33,42). Nąjniższe wartości zmiennej zanotowano dla Słowacji (16,89), dla.

(10) I. Arltlr Lipie/a. której wartości zmiennej były prawie dwukrotnie mniejsze niż średnio dla krajów kandydujących (32,03), a także dla Litwy (22,87) i Czech (22,76). Krąje te miały również w badanym okresie najniższy spośród krajów kandydujących ok. 50% wzrost wartości analizowanego wskaźnika. W analizowanym okresie znacznie wzrosło zróżnicowanie wartości zmiennej dla badanych krąjów kandydujących do UE (ok. trzykrotny wzrost rozpiętości wartości cechy oraz prawie dwukrotny współczynnika zmienności - do 24,5% IV 2000 r.). Trzecią zmienną użytą do budowy miernika poziomu rozwoju społecznego była wysokość PKB w dolarach na osobę według parytetu siły nabywczej. PKB w przeliczeniu na l mieszkallca jest najważniejszym i najczęściej stosowanym miernikiem poziomu dobrobytu społeczeństwa. Jest to "pieniężny wyraz bieżącej wartości rynkowej wszystkich dóbr i usług finalnych wytworzonych w gospodarce w danym okresie" (por. [Kamerschen, McKenzie, Nardinelli 1993, s. 1081). Jest zarazem miarą całkowitych dochodów osiąganych przez obywateli danego krąju (por. [Popularna Encyklopedia ... , 1996, t. 14, s. 2481). PKB obejmuje (z kilkoma wyjątkami) jedynie te dobra i usługi finalne, które są kupowane i sprzedawane na rynku. Nie uwzględnia m.in. działalności nierynkowej, niezarobkowej (np. działalności charytatywnej, prac wykonanych we własnym zakresie), dóbr i usług nie rejestrowanych, wytworzonych w tzw. szarej strefie, strat materialnych spowodowanych klęskami żywiołowymi, produkcji "antydóbr" - rzeczy, które mąją negatywny wpływ na jakość życia (np. hałas, zanieczyszczenie środowiska), zmian demograficznych, zmian ilości wolnego czasu. Nie odzwierciedla także struktury gospodarki ani podziału wytworzonych dóbr (por. ITaksonomiczna analiza ... , 2000, s. 2831). Ponieważ wielkości PKB danego krąju są wyrażone w walucie krajowej, więc do międzynarodowych porównań zwykle przelicza się je na walutę amerykallską (USD). Na wielkość tak przeliczoncgo PKB wpływ ma kurs walutowy, a ten nie zawsze właściwie odzwierciedla relację między walutami (np. gdy jest ustalany "odgórnie"). Stąd często do przeliczania wykorzystuje się tzw. parytet siły nabywczej, uwzględniający różnice IV sile nabywczej walut poszczególnych krajów. Tempo wzrostu PKB jest uznawane za miernik wzrostu gospodarczego, a wzrost gospodarczy za bardzo ważną determinantę poziomu życia. Decydqje bowiem o rozmiarze i dynamice zaspokojenia potrzebIO. Wysokiemu tempu wzrostu (i rozwoju) gospodarczego towarzyszy zazwyczaj poprawa poziomu życia, a stabilizacji lub spadkowi - stagnacja lub pogorszenie poziomu życia.. 10 Wyraźniej skorelowane 'l. tempem wzroslu gospouarczego są indeksy spożycia 7.ywI1ości, bezpiccze6stwa publicznego, komunikacji i niektóre mierniki uczestnictwa w kulturze, por.. I U1man 1999. s. 79J..

(11) Analiza. 250[)[) - , - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -------~-. 2UU()(). JA. X,. ... = .. 15 U[)U. ---:.-=--=--=--=....:--=-=-= . :. --:- -=..-~.. -;---=--=.....=.-;::--::-.:;;:-"' .. . . .=__--"'---:--~--. - - - --.-. - - -. I[)UUU. ....-------.. -----.. ------.---------------------........... -- ..-- - - ..-<7" - - § --"'-_--c)----Q- - -. o- __ -<>-__ -,,---_--vr - .. _ -o .. 5 [)U[). ~n~,.,". __.,.. ... '<f. I. .$ - .. --I. -<>--:- <>1.04.... <D. .€) .... <) ... I. I. [)+--~-~--~--~--~--~--~--~~. 1992 --ś-. 1993. UE. 1994. 1995. 1996. ----*- max CC -....o- -. 1997. 199H. 1999. CC --r--Illin CC ... 2[)()() -O< ... I. POL. Rys. 3. Porównanie wmtości produklll krąjowego brutto w dolarach na osobę określonej jako parytet siły nabywczej dla Polski z wartością minimalną, średnicl (ważoną) i maksymalną dla kl'ąj6w kandydqjących do Unii Europejskiej oraz wartości,! średnią ważoną dla Unii Europejskiej Źródło: opracowanie własne. Analizqiąc wartości. PKB w dolarach na osobę według parytetu siły nabywczej (zmienna x,), okazuje się, że najniższy wskaźnik wśród badanych krąjów posiada Łotwa (7045 USD w 2000 r.), a następnie Litwa (7106) i Polska (9051), natomiast najwyższy Słowenia (17 367) i Czechy (13 991) - tabela l. Można zauważyć, że zmienna IV analizowanym okresie 1992-2000 prawie dla wszystkich krąjów kandydujących do Unii wykazywała tendencję wzrostową. Jedynie w 1993 r. obserwowano obniżenie wartości tego wskaźnika, jednak nie wpłynęło to na ogólny kierunek trendu, gdyż IV latach kolejnych następował systematyczny wzrost. Na rys. 3 przedstawiono trendy wartości minimalnych, średnich i maksymalnych analizowanej zmiennej dla krajów kandydujących do Unii oraz poziom tego wskaźnika dla Polski i Unii Europejskiej. Można zauważyć, że wraz z upływem lat wzrasta zarówno średnia (prawie !,S-krotnie w ciągu 9 lat), jak i rozpiętość wartości zmiennej. W badanym okresie nąjmniejszy, gdyż zaledwie 6% wzrost wartości cechy zaobserwowano dla Litwy, największy zaś (64%) dla Polski. Mimo lego wzrostu można zaobserwować duże różnice w wartościach zmiennej X, między badanymi krąjami kandydującymi Ci w szczególności Polską) a UE na korzyść tej ostatniej (tabcIa I, rys. 3). Analizowana zmienna charakteryzuje się umiarkowaną zmiennością (ok. 30% w 2000 r.)..

(12) Artur Lipiera. S. Przestrzenna I dynamiczna analiza poziomu rozwoju społecznego. W tabeli 2 zamieszczono wartości zmiennej syntetycznej opisującej poziom rozwoju społecznego badanych krąjów kandydujących do Unii Europejskiej dla lat 1992-2000. Szczegółowa analiza wartości wskaźnika wskazuje, że poziom rozwoju społecznego krąjów kandydujących do Unii Europejskiej jest dużo niższy niż przeciętnie w krajach Unii. Dla Unii wskaźnik rozwoju społecznego osiągnął wartość 2,250 w 2000 r., podczas gdy przeciętnie dla krąjów kandydujących jedynie 1,586. Najlepiej rozwiniętym krajem kandydującym w badanym okresie była Słowenia (dla której wyznaczony wskaźnik osiągnął wartość 1,980 dla 2000 r.), a nąjsłabiej Litwa (1,217) i Słowacja (1,212), rys. 4 i 5. Wymienione dwa ostatnie krąje oraz Czechy charakteryzują się także najpowolniejszym tempem zmian poziomu rozwoju społecznego (wzrost wartości wyznaczonego wskaźnika w latach 1992-2000 odpowiednio o 22%, 34% i 36%). Nąjszybciej spośród badanych krąjów rozwijały się Estonia (80%) i Polska (73%). Tabela 2. Wartości zmiennej synletycznej opisującej pozioJ11l'ozwąju krąjów kandydluących do Unii Ellropejski~i dla lat 1992-2000. społecznego. badanych. Krąj. 1992. 1993. 1994. 1995. 1996. 1997. 1998. 1999. 2000. CZE. 1,135. 1,173. 1,218. 1,298. 1,366. 1,405. 1,430. 1,468. 1,546. 'EST ----. --- - -. 0,933 0,939 0,999 1,060 1,144 1,278 1,400 1,522 1,675 -----HUN 1,027 1,060 1,144 1,193 1,251 1,355 1,439 1,517 1,611 --------- -_._----_. - - - - ---- - - - ---_._- --------- ------ ----- ,--"---_._--_._LVA 0,941 0,878 0,893 0,987 1,104 1,217 1,344 1,394 1,445 --------- ---- -_._------ ----_.- ----- --_.__._--- ---_._-_.- . ._---0,992 0,926 LTU 0,896 0,933 0,988 1,067 1,130 1,165 1,212. --.---. __. _ _ _o. POL. 0,956. 0,985. 1,084. 1,142. 1,243. 1,366. 1,492. SYK. 0,950. 0,963. 1,019. 1,075. 1,123. 1,168. 1,197. UE. 1,885. 1,906. 1,971. 2,038. 2,070. 2,103. 2,126. --1,655 --1,233 1,270 ---_._--1,612. SYN 1,276 1,333 1,436 1,512 1,602 1,803 1,819 1,899 1,980 -_.---------- --':---- - - - - ------_.- -------- ------- ._------- ._--------- .._-_.----_....--- -._.--_._--_..... 1,000 CC 1,021 1,098 1,159 1,243 1,346 1,439 _. ....1,528 -------_._._-_. ---_._.- _._-_.-._._----_. ----.._.- -----_._---- ------- .._-----_._-- _._-_.__..- -----1,586 ...... _. __....... Zródło:. obliczenia. 2,177. 2,250. własne.. Kolejny etap rozważatl dotyczących rozwoju społecznego krajów kandydują cych do Unii Europejskiej to oszacowanie funkcji trendu zmiennej syntetycznej, pozwaląjące następnie na wyznaczenie prognoz, Dla każdego z badanych obiektów wyznaczono funkcje trendu, jak również miary dopasowania otrzymanych modeli. Wartości współczynników determinacji określają, w jakim stopniu zmiany wartości zmiennych syntetycznych zostały wyjaśnione zmianami czasu, a wartości współczynników zmienności składnika resztowego - jaką część.

(13) Analiza. 2,JUO 2.050. .-----~-------------_r_,. ---------:--::::=J...--.J.c.=--łt..=_=__ :::!~:::::=. 1,800. Z, 1,550. "". '--.. __. . ~-'._ ._ ._-_ . -.' _._-_._~-' .'-' ._- ----'--- -" - -_. .•... _,.............. ,-'-;-. ... ,.0'" - .(9 " .. ..--"" ..-. -". l S~~~~~~~~ - •• -. - -- - - - - -1. 1,30U 1,0501"1 II,HIJO. -I---~-~--~-~-~--~-~-~---l. 1992 -łr-. Rys. 4. Cypru,. Wartości Słowacji. 1993. 1994. 1995. UE • o®o • POL. 1996. ~. CC. 1997. 1998. 1999. 2000. --t- SYK -er-- LTU. zm iennej synlclyczncj opisując~j poziom rozwoju społecznego Polski, i Lilwyoraz Unii ElIrop~jskicj. Źródło: opracowanie własne.. 2,JOO - , - - - - - - - - - - - - - - - - - . - - , 2,050. -. ------.------.. =-__-~--=-:::--~---===---~-::-:::.-:::--=-------. 1,800. Z,. 1,550 UOO 1,05U O,HeKI. ---~~~:::~;;,~~~~~~~ !iI______. --. ----. =-:-:-~~-~~~~~-~-~;7-:.c--..:-- ----------- ------. +---r----,--~~-.__-.--_,_-___,_-~---l. 1992199J --.k--- UE. 1994. 1995. ~SYN -Q-. 19%. 1997. 1998. 1999. 200U I. CZE -li<-- /-lUN ___ EST --><---- LYA. Rys. 5. \Vnrlości zmicnnąj syntelyczncj opisqjącqj poziom rozwąju społeczncgo Stowcnii,. Czech,. Węgier,. Eslonii i Lolwy OI'az Unii Europcjskiqj. Źródło: (lpr;ICOW<lnie wł"sne..

(14) ArlLlr. Tabela 3. Funkcje trendu dla zmi enn ąj syntetycznej o pi s ującej l"Ozwqj spoteezny badanych krąj6w ka n dydl!jących do Unii Europej skiej dla lat 1992-2000 Współczynnik. Obiekl. Ró\vnanic funkcji trendu. Współczynnik. determi -. zlnicnllości składnikn. nacji. resztowego (w%). CZE. Żil)=O,051' 1+ 1,083. 0,986. 1,3. EST. Ż,(t) = 0,096 . 1+ 0,738. 0,953. 5,1. --.---I --------I--------~--·_·_-_. .._ ...._----. HU N. Ż,(I) = 0,074' 1+0.917. 0,988. 1,8. LYA. Ż,(I) = 0,097' 1+ 0.8t t". 0,981. 2,7. LTU. Ż,(t) = 0,056 . t + t ,833". 0,989. 1'01.. Ż,,(t) = 0,095 . 1+ 0,806. 0,983. SYK. Ż,(t) = 0,042 . 1+0,900. 0,990. SYN. Z,(I) = 0,093 . 1+ 1,165. 0,983. CC. Żcc(t) = 0,044 ' I + 1,838. 0,987. UE. Ż"E(I) = 0,044' I + t ,838. 0,983. ----.-.- ---- -. ..- - - -- - --1--- ----- -.._----. 1- - - - -1- - - - - --. -1- - - --- - · - - · - -. 1.3. ·- --- -------2,8. 1-- - -- -- - - - - - -- . - -- -- - - - - - -- - - - - .- - ---... a. przy .szacowaniu modelulrendu. pomini ę to. dwie. początk owe warlości. t,l 2,2 J-- - - -- . --.--2,1 0,8 odstnjqce. Źródło: obl iczenia własne. średniej wielkości rozważanej zmiennej syntetycznej stanow i odchylenie standardowe skład nika resztowego, Okazało się, że bardzo dobre wyni ki dało oszacowanie war tości zmiennej syntetycznej opisującej poziom rozwoju społecz nego za pomocą modeli liniowych (tabela 3), Dla wszystkich badanych obiektów wartości współczyn n ika determinacji są bardzo wysokie, większe ocl 0,95 (przy szacowaniu modelu trendu clla Litwy i Łotw y pominięto dwie początlcowe wartości odstające, co pozwoliło znacznie poprawi ć dopasowanie modeli), wartości zaś współczynnika zmienności resztowej bardzo niskie, nie przekraczające 2,8% (poza Estonią, dla której V, = 5,1%). Wszystkie dopasowane proste mają współ czynn ik i kierunkowe większe od zera (na poziomie i stotności a = 0,00005), co świadczy o systematycznej poprawie pozionllt rozwoju społecznego względem poziomu z 1992 r, (tabela 3, rys, 4 i 5),.

(15) Analiza poziomu rozwoju. społecZflego. I. krajów.... 6. Prognozy na kolelne lata Na podstawie wcześniejszych wyników, poprzez ekstrapolację oszacowanych funkcji trendu, wyznaczono prognozy badanych zmiennych syntetycznych. Wyniki zamieszczono w tabeli 4 i na rys. 6. O jakości uzyskanych prognoz informuj ą obliczone oceny ex allle błędów prognoz. Wyznaczone prognozy można uznać za dopuszczalne, o czym świadczą niskie wartości ocen ex allle błędów nie przekraczające 2,8% wartości prognozy (poza prognozami dla Estonii, dla których ocena ex allle względnego błędu jest nieco większa i wynosi ok. 4,6%). Prognozowane wartości zmiennej syntetycznej na 2003 r. wskazują na dalszą poprawę poziomu rozwoju społecznego we wszystkich badanych krajach. Na podstaw ie oszacowanych liniowych funkcji trendu zm iennej sy ntetycznej można spodziewać się zmniejszania różnic między poziomem rozwoju społecznego Unii Europejskiej i krajów do niej aspirujących. Świadczą o tym wartości oszacowalI współczynników kierunkowych tych funkc:ji, które dla krajów kandydujących do Unii (poza Słowacją) są wyższe niż dla Unii (tabela 3). Tabela. 4. Wartości prognoz ekstropolacyjnych zmiennej syntetycznej opisluącej rozwqj spoteczny badanych krąjów kandydujących do Unii Europejskiej na lala 2001-2003 Ocella ex (lilIe. Prognoza. Kraj. CZE. błędu. pro-. Occno ex (lIlie btędu. gnozy. wlględncgo. progn07.y (w %). 2001. 2002. 2003. 2001. 2002. 2003. 2001. 2002. 2003. 1,592. 1,643. 1,694. 0,022. 0.024. 0,025. 1,4. 1,4. 1,5. - 4,6 -ES"r - 1.695. 1,791 1,886 0,077 0,081 0,086 4,5 4,5 1--- - - - - ._--- ------1------0-- ------1,660 HUN 1,735 1,809 0,031 0,033 1,8 1,8 1,8 ---_.LYA 1,585 1,682 1,778 0,042 0,046 0,0.10 2,7 2,7 2,8 -_.-._ ..- - ---- - - -----.__. ---- _.._---------- -----------,.. -LTU 0,018 0,Q20 1,4 1,5 1,5 1.278 1,333 1,389 0,021 .1,758 2,6 POL 1,853 1.948-- 0,04.1 0,047 0,050 2,6 2,6 .._,_.. _---_... .._-----.-.-.,- . .._._-_.,-- .__..-.... _.. _ ---_.-.-- ------------------ -_.... _.__. .._-,--- ".- --- --SYK 1,322 1,2 1,365 1,407 0,016 0,016 0,017 1,2 1.2 --- - - '"---- -- .._-- ---- ._- --- -2,2 2,2 SYN 2,093 2,186 2,278 0,044 0,047 2,1 0.0.10 --,':----- .._ -- -'1;74z - -'-- 2,0 - - 2,0 1,663 1,9 CC 1,821 0,032 0,034 0,OJ6. r--om9. ,,-,. ". _. -. UE. Zródło:. 2,279 obliczenia. 2,323. 2,367. 0,021. 0,022. 0,023. 0,9. 0,9. _ _ _o. 1,0. własne.. Zakładając, że. w przyszłości rozwój społeczny badanych krajów będzie chajak w analizowanym okresie, na podstawie oszacowanych modeli trendu można wyznaczyć rok hipotetyczny, w którym nastąpiłoby zrównanie poziomów rozwoj u społecznego krajów kandydujących i krajów Unii Europejskiej. Według przeprowadzonych obliczeń, dla Slowenii rakteryzował się podobną dynamiką.

(16) I. Artur Lipieta. 2,41---:======:;:=======~--l 2,1. Zi I,S. _.--=--=:::::==-<>-.::.----.-:-.--.-..-. 0········· !i -=•••••--- •• - •. t - .- .. -----c~ ".. _u_. __. 1,5 .-.------. j;. 2002. 1,2-!-------,--------,-------,-j 2001 2003 -.k- UE -O-CC. -O- SYN. • -O • POL. ~LYA. --+-CZE. --<ll- EST --ł---SYK. -lIE- HUN. -e--LTU. Rys. 6. Prognozy zmiennej syntctyczJ1~i Opisluącej poziom rozwoju społ"eczncgo kn~ ów kandydluących. do Unii Europejskicj na lala 2001-2003. Źródło: opracow.l l1ic własne. byłby to 2006 r., dla Łotwy, Polski i Estonii lata 2011-2013, dla Węgier 2023 r., dla Lilwy 2076 r., a dla Czech 2100 I'. Należy jednak mieć na uwadze możliwe znaczne błędy takich prognoz wynikające m.in. z ograniczonego zak resu badałl i małej liczby badanych lat (szczególnie IV stosunku do horyzontu prognoz).. Literatura żydll ludIlOści. Spoleczll e lIspek/y gospO{!orOlvall;o, "Ruch Prawniczy, Ekonomiczny j Społeczny", z. 4. Bywalec C. 11997], Ocella s/Op)' życiowej II' krajach EIII'opy ,~rodkoll'ej i Wschodlliej 110. Bywalec C. [19911, Rozwój gospodorcZ)' o pozio/ll pot/sławie przecięlI/ego. trwania. życia. Bywalec C., Wydyll1uS S.11992], Pozio/ll. ludzkiego. "Gospodarka NnrodO\va", nr 7-H. życia ludll ości. Polski w !,onlwllalliu Z krajallli Europejskiej WspólllOly Gospodarczej, "Ekonomista", nr 5-6. Grabi {lSki T., Wydymus S., Zcliaś A. 11979], Z bodm' IImllllelOt/wlli ill/erpolacji bl'llkuj'l-. cych inforlllacji. Zeszyty Naukowe AE \V Krnkowic, Kl'aków, nr 114. Kamcrschen D.R., McKenzic R.B., Nnrdinclli C. 11993\, Ekollolllia, wyd. 3, Fundacja Gospodarcza NSZZ "Sol iclarność", Gda6sk. Popularlla Ellcyklopedia Powszechlla [1995-1997], Oficyna Wydawnicza Fogra, Kraków. Szczucka-Kubisz N. 119981, Zmierzy!' dobrobyt, "Wiedza i Życic", Prószyński i Spółka, nr II..

(17) Analiza pozioJłw rozwoju. społecznego. krajów.... Taksonomiczna analiza przestrzenIlego zróŻllicowania poziomu życia HI Polsce w ujęciu dY/lamicznym [2000J, red. A. Zeliaś, Wydawnictwo AE IV Krakowie, Kraków. Ulman P. [1999], Nier6w/lo.ici dochod6w a wzrost gospodarczy IV krajach El/ropy Środ kowo-Wschodniej, praca doktorska, maszynopis, AE w Krakowie, Kraków. Wydymus S. 11984l, Metody lvielmvymiarowe.i analizy rozwoju społecZllo-gospodw'czego,. Zeszyty Naukowe AE \V Krakowie, Seria speqjalna: Monografie, Kraków, nr 62. A. [1997], Teoria prognozy, wyd. 3 zmienione, PWE, Warszawa.. Zcliaś. An Analysis of Ihe Level of Soclal Developmenl in European Union Candidale Counlries People throughout the world desire peace, proper living conditions, jobs, [ood, social and health care, and a clean environment. These com mon goals give rise to international co-opcralion and joint activities aimed at reducing poverty, famine, illness and illitcracy, as well as protecting the environmcnt. The intensification of integration processes taking place in the modern wartd is aimed at global economic growth and Illore even distribution ofthe resulting benefits. The most advanced form of integration in the world is the European Union. Presently, thirteen countries are applying for Illelllbel'ship in tl1is organization. In Decelllber 2002, ten of them completed membership negotiations and these countries will most probably join the European Union in a few yems' time; theil' level of social (and economic) development will make an even stronger impact on the status of the entil'e Union. Therefol'e, it is important to define the social situation of the calldidate countries on the eve of their accession to the European Union as well as opportllnities to improve ił. Poland's place among the candidate countries is of particular intercst. The article presents an analysis ar social deveiopment levels in eight candidatc countl'ies: the Czech Republic, Estonia, Lithuania, Latvia, Poland, Slovakia, Slovenia and Hungary as well as in the Union itself. The analysis, which was based on a composite measllrement l110delled on the human development index HDl, covers the period from 1992 to 2000. Based on the value of the composite measure for each country, trend models for that index were estimated. By extrapolating the trend functions, fOl'ecasts for the composite variabies researched were prepared for the 2001-2003 period..

(18)