Socjotechniczne cele przemówień Bolesława Bieruta (1 I - 22 VII 1952)

(1)

Małgorzata Gałęziowska

Socjotechniczne cele przemówień

Bolesława Bieruta (1 I - 22 VII 1952)

Echa Przeszłości 15, 185-206

(2)

ECHA PRZESZŁOŚCI XV, 2014 ISSN 1509-9873

M a łg o r z a ta G a łę zio w sk a

M u z e u m W a rm ii i M a z u r w O ls z ty n ie

W y ższa S z k o ła In f o r m a ty k i i E k o n o m ii T W P w O ls z ty n ie

SOCJOTECHNICZNE CELE PRZEMÓWIEŃ

BOLESŁAWA BIERUTA (1 I - 22 VII 1952)

Słowa kluczowe: przem ówienie, socjotechnika, ideologia, kom unikacja w erbalna

Key words: speech, social engineering, ideology, verbal com m unication

P rz e m ó w ie n ia s e k r e t a r z a g e n e ra ln e g o P Z P R , p r e m ie r a B o le s ła w a B ie r u t a , w y g ło szo n e p o d c z a s p ie rw s z y c h s ie d m iu m ie się c y 1952 r., z o s ta ły w y d a n e w z g ra b n y c h p u d e łk a c h p rz e z W a rs z a w s k ie Z a k ła d y F o n o g ra fic z n e „ M u z a ”1. M ow y d o ty czy ły n a jw a ż n ie js z y c h ó w c z e sn y c h w y d a r z e ń i ś w ią t, o d d a ją c y c h r y tm d z ia ła n ia p a ń s tw a . N a p ły ta c h z n a jd u ją się n a s tę p u ją c e n a g r a n i a 1) O rę d z ie n o w o ro c z n e , 1 s ty c z n ia 1952 r., 2) w y p o w ied z B. B ie r u t a z o k a z ji je g o 60. u ro d z in , 19 IV 1952 r., 3) p rz e m ó w ie n ie n a 1 m a ja , 4) w y p o w ied z n a V II p le n u m K C P Z P R , 14 V I 1952 r., 5) p rz e m ó w ie n ie z o k a z ji ś w ię ta O d ro d z e n ia P o ls k i i Z lo tu M ło d y c h B u d o w n ic z y c h w W a rs z a w ie , p o łą c z o n e z ogło s z e n ie m n o w ej k o n s ty tu c ji p a ń s tw a . W s z y s tk ie p r z e m ó w ie n ia z o s ta ły w y g ło s z o n e z o k a z ji ś w i ą t p a ń s tw o w y c h , k t ó r e P. O s ę k a n a z w a ł „ ś w ię ta m i p rz e m o c y ”2. Z a s ta n a w ia ją c y j e s t f a k t n a g r a n i a i r o z p o w s z e c h n ia n ia ty c h p rz e m ó w ie ń , sk o ro k u p n o o d tw a r z a c z a p ły t - g ra m o fo n u , a ta k ż e r a d ia , n ie b y ło ła tw e ,

1 Zestaw płyt z tymi przemówieniami znajduje się np. w zbiorach Muzeum Warmii Mazur w Olsztynie, sygn. DH 7610-7614 OMO; por. też. http://www.polskienagrania.com.pl/o_quot_pol- skich_nagraniach_quot/ (22 V 2012 r.).

2 P. Osęka, Rytuały stalinizmu. Oficjalne święta i uroczystości rocznicowe w Polsce 1944-1956, Trio, Warszawa 2007, s. 168: „Być może święta przemocy - takie, które raczej odpychają, niż pozyskują - były efektem nie przemyślanego działania, lecz bezwładu struktury partyjno-pań- stwowej, w której od urzędników oczekiwano przede wszystkim posłuszeństwa. Na przymus, nudę i sztuczność peerelowskich obchodów składa się suma lęków (konformizmów) funkcjona riuszy partyjnych niższego szczebla, bezpośrednio odpowiedzialnych za przebieg pochodu lub akademii, którzy wiedzieli, że jeśli uroczystość się nie uda, zostaną ukarani (lub nie otrzymają nagrody).”

(3)

n ie ty lk o ze w z g lę d u n a o g r a n ic z o n ą p o d a ż ty c h u r z ą d z e ń i ic h w y so k ie c e n y 3. P ra w d o p o d o b n e w y d a je się to , że p ły ty z p r z e m ó w ie n ia m i n ajc z ę śc iej w y k o rz y s ty w a n o w ś w ie tlic a c h , d o m a c h k u ltu r y , a ta k ż e w ra d io w ę z ła c h . Z a k ła d a m , że o p u b lik o w a n e p rz e z „M u zę ” p rz e m ó w ie n ia B o le s ła w a B ie r u ta s ta n o w iły e le m e n t s z k o le ń p o lity c z n y c h i m ia ły p o d trz y m y w a ć i u m a c n ia ć r o z m a ite s to s u n k i z a le ż n o śc i o ra z z a s a d y id e o lo g ii so c ja lis ty c z n e j4. N a to m i a s t p rz y p u s z c z a ln y c z ą s tk o w y cel p rz e m ó w ie ń B. B i e r u t a to z a k o rz e n ia n ie w a u d y to r iu m i in n y c h o d b io rc a c h p o ż ą d a n e g o p rz e z m ów cę p r z e k o n a n ia w n a s tę p u ją c y c h k w e s tia c h :

• s iły i z n a c z e n ia p a r tii, z z a ło ż e n ie m , że is tn ie je k o n ie c z n o ść p o d z ia łu n a ty c h , co „z n a m i” - z p a r t i ą - i „ p rz eciw n a m ”, b e z w z g lę d u n a p r z y n a le ż n o ść p a r ty jn ą ;

• re a liz a c ji p l a n u 6 -le tn ie g o - w k o n te k ś c ie w y s iłk u w p ra c y i p o n o s z e n ia o fiar;

• d o n io sło śc i k o n s ty tu c ji ja k o s ta b iliz u ją c e g o s y tu a c ję w p a ń s tw ie a k t u p ra w n e g o ;

• le g ity m iz a c ja s p rz e c z n o ś c i n o w eg o u s tr o ju sp o łeczn eg o - s y s te m u so c ja li s ty c z n e g o w ó w czesn e j o d sło n ie , a w ięc je d n o c z e ś n ie b u d o w a n ie p o k o ju i w a lk a z p rz e c iw n ik a m i p o lity c z n y m i, p a tr io ty z m i in te r n a c jo n a liz m , n i e p o d le g łe p a ń s tw o i s iln a z a le ż n o ść od ZSR R . W k a ż d y m z ty c h te m a tó w m o ż n a d o s z u k iw a ć się u k r y ty c h o s tr z e ż e ń d la w s z y s tk ic h p rz e c iw n ik ó w w ła d z y r e p r e z e n to w a n e j p rz e z B. B ie r u ta , a sz c ze g ó ln ie d la ty c h , k tó rz y p o te n c ja ln ie u t r u d n i a l i r e a liz a c ję z a m ie r z e ń z w ią z a n y c h z w p ro w a d z a n ie m n o w eg o ł a d u sp o łeczn eg o i e k o n o m ic z n e g o 5.

3 Por. A. Frużyński, Powstanie i rozwój socjalistycznego współzawodnictwa pracy w pol

skim przemyśle węglowym w latach 1947-1956, w: Współzawodnictwo pracy w życiu gospodar czym, społeczno-politycznym i propagandzie PRL, pod red. B. Tkacza, IPN KSZpNP, Katowice

2008, s. 29; por. też M.Tułodziecki, Polskie gramofony. Historia od początku do lat 70., za: http:// www.highfidelity.pl/@main-1977&lang= [data dostępu 30 VI 2014 r.] Wówczas polska produkcja sprzętów audio dopiero się rozwijała - w sumie Zakłady Wytwórcze Aparatów Telefonicznych w Łodzi (filia warszawskich Państwowych Zakładów Tele- i Radiotechnicznych, zorganizowa nych od razu po wojnie) produkowały adaptery na masową skalę od 1954 r.

4 Cz. Czapów, Style oddziaływania wychowawczego, w: Socjotechnika. Style działania, pod. red. A. Podgóreckiego, Warszawa 1970, s. 179-181, 184-185: jest to przykład wykształca nia zależności sytuacyjnej, czyli według autora jednocześnie zależności intencjonalnej oraz strukturalno-funkcjonalnej.

5 Por. też M. Mazur, O człowieku tendencyjnym. Obraz nowego człowieka w propagandzie

komunistycznej w okresie Polski Ludowej i PRL 1944-1956, wyd. UMCS. Lublin 2009, s. 210:

autor przywołuje obserwację M. Zaremby, który zwrócił uwagę na naruszające podstawy stalinizmu przemówienie B. Bieruta wygłoszone podczas VI Plenum, w 1951 r. Wniosek wycią gnięty przez M. Zarembę wskazuje, że już wtedy władze poważnie obawiały się o wykonanie planu.

(4)

Socjotechniczne cele przemówień Bolesława Bieruta (1 I - 22 VII 1952) 1 8 7

K o n te k st p r z e m ó w ie ń i z n a c z e n ie słó w

P rz e m ó w ie n ia B o le s ła w a B i e r u t a b y ły je d n y m z w ie lu o p a r ty c h o słow o p ro p a g a n d o w y c h n a r z ę d z i ó w cz esn ej w ła d z y 6. S ło w a i ję z y k m ia ły k s z ta łto w a ć w s p ó ln o tę k o m u n ik a c y jn ą , p o d o b ie ń stw o z n a c z e ń i in te r p r e ta c ji , by ły w s p o m a g a n e p rz e z p r a k ty k i ś w ię to w a n ia i c o d z ie n n o śc i w o k re ś lo n y m celu: „ z a s to s o w a n e p r a k ty k i k u ltu r o w e m o g ły pow o d o w ać, iż część s p o łe c z e ń s tw a u le g a ła o b rzęd o w ej p e rs w a z ji i p rz y jm o w a ła id eo lo g ię s o c ja liz m u ja k o w ła- s n ą ”7. P r a k t y k i te m o ż n a n a z w a ć so c jo te c h n ic z n y m i8, g d y ż s ą to d z ia ła n ia d łu g o fa lo w e o ra z c e lo w o ra c jo n a ln e , k tó r e m ia ły d o p ro w a d z a ć do celów c z ą s t k o w y c h i o g ó ln y ch . S o c jo te c h n ik a j e s t n a u k ą p r a k ty c z n ą , k t ó r a k o r z y s ta z w ie d z y o p r a w id ła c h sp o łe c z n y c h , b y „z a p o m o c ą o k re ś lo n y c h śro d k ó w p rz y u w z g lę d n ie n iu s p ra w d z o n y c h p ra w id ło w o śc i i u z n a w a n y c h o cen o sią g a ć s k u t k i z a m ie rz o n e ”9. S ą to t a k ż e d z ia ła n ia w y ch o w aw c ze, z m ie rz a ją c e do „ p rz y s p o s o b ie n ia w sfe rz e d y sp o zy cji o p e ra c y jn y c h (w ia d o m o śc i i u m ie ję tn o ś c i) alb o te ż ja k o p rz y s p o s o b ie n ie w sfe rz e dyspozycji m o ty w a c y jn y c h ”10. P rz e m ó w ie n ia p rz y w ó d c y P o ls k i L u d o w ej b y ły ta k im n a r z ę d z ie m o d d z ia ły w a n ia , u z b ro jo n y m w d o b ra n e fa k ty i o d p o w ie d n ią in te r p r e ta c ję . Z o sta ły o n e ro zp o w sz e c h n io n e z a p o m o cą p ra sy , r a d i a i n a g r a ń p ły to w y ch , m ia ły w ięc ta k ż e s k u te c z n o ść c h a r a k te r y s ty c z n ą d la k o m u n ik a tó w m aso w y c h . Id e o lo g ia z kolei j e s t r o z u m ia n a ja k o „m niej czy b a rd z ie j sp ó jn y zb ió r id ei, sta n o w ią c y p o d sta w ę zo rg a n iz o w a n eg o d z ia ła n ia p o lity czn eg o , b ez w z g lę d u n a to, czy z m ie rz a ono do z a c h o w a n ia, p rz e k s z ta łc e n ia czy o b a le n ia istn iejąceg o s y s te m u s p ra w o w a n ia w ład zy ”11. A. H eyw ood dodaje, że t a k p o ję ta ideologia j e s t r a m ą in te le k tu a ln ą , w y z n a c z a ję z y k p o lity k i i w efek cie: „N ie p o tra fim y a lb o n ie c h c e m y u z n a ć f a k tu , że p a tr z y m y n a ś w ia t p rz e z s ia tk ę te o r ii i d o m y słó w i z a ło ż e ń , k tó re n a d a j ą k s z t a ł t te m u , co p o s trz e g a m y , a p rz e z to n a d a j ą ś w ia tu z n a c z e n ie ”12.

W s p ó łc z e śn i b a d a c z e siły sło w a w s k a z u ją , że: „ P ro ro c y i p olitycy, w ielcy p rz y w ó d c y i m is trz o w ie p r o p a g a n d y , n a u c z y c ie le i k a p ła n i p r o w a d z ą n a s s ło w a m i, a le ty lk o t a k m o g ą n a s p ro w a d z ić , j a k m y s a m i p o z w a la m y .

6 B. Olivier, Nauki o komunikacji, Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2010, s. 30-31: ,język nie jest wyłącznie środkiem komunikowania się, jest stawką władzy i narzędziem sprawowania władzy i poczucia prawomocności.”

7 J. Wrona, Ustanowienie systemu komunistycznego w Polsce, w: PRL od lipca 1944 do

grudnia 1970, pod red. K. Persaka i P. Machcewicza, Muzeum Historii Polski, Bellona, Warsza

wa 2010, s. 79.

8 Socjalistyczną socjotechniką nazwiemy tylko takie sterowanie społeczne, które korzysta

z dorobku nauki i odwołuje się do reguł wyznaczających realizację zadań zgodną z socjalistycznym systemem wartości. Patrz: Cz. Czapów, Elementy funkcjonalności instytucji, w: Socjotechnika. Funkcjonalność i dysfunkcjonalność instytucji, pod red. A. Podgóreckiego, Warszawa 1974, s. 23.

9 A. Podgórecki, Zasady socjotechniki, Wiedza Powszechna, Warszawa 1966, s. 135. 10 Cz. Czapów, Funkcjonalność instytucji socjalizujących, w: Socjotechnika. Funkcjonal

ność i dysfunkcjonalność instytucji, pod red. A. Podgóreckiego, Warszawa 1974, s. 159.

11 A. Heywood, Ideologie polityczne. Wprowadzenie, PWN, Warszawa 2007, s. 25, 26. 12 Ibidem, s. 26.

(5)

W sło w a c h z a n u r z e n i n ie je s te ś m y w s z a k b e z w o ln y m i n a r z ę d z ia m i, g d y ż to m y w y b ie ra m y i m y d e c y d u je m y s a m i z a sie b ie . Z a w sz e b ę d z ie m y p r o w a d z e n i sło w a m i i s a m i sło w a m i b ę d z ie m y p ro w a d z ić in n y c h ”13. C y ta t z a w ie ra o b s e rw a c ję p e w n e j sp rz e c z n o śc i - z je d n e j s tr o n y a u to r z y w s k a z u ją , że czło w ie k a u to n o m ic z n ie d e c y d u je o z a k r e s ie w p ły w u sło w a , a z d ru g ie j, że z a w s z e m u u le g a . O b s e r w a c ja t a o d z w ie rc ie d la m e c h a n iz m p r z y jm o w a n ia i o d r z u c a n ia p rz e k a z u , k tó r y d z ia ła p ra w d o p o d o b n ie z a w sz e , z m ie n ia się ty lk o je g o n a tę ż e n ie , z a k r e s : „ n a w e t g d y je d n o s tk a j e s t p r z e k o n a n a , że o d r z u c a p r z e k a z w cało ści, w rz e c z y w isto śc i z d a r z a się , że o d rz u c a je d y n ie je g o część — tę z w ią z a n ą z b e z p o ś r e d n im z n a c z e n ie m słó w p r z e k a z u . P rz y s w o jo n a n a to m ia s t, z re g u ły n ie ś w ia d o m ie , z o s ta je » s t r u k t u r a n a d r z ę d n a « , z a ło ż o n a w p r z e k a z ie ”14. Z a le ż y to od ilo ści i p o w sz e c h n o śc i słów , sp o so b u s łu c h a n ia , u c z e n ia się o d b io ru i u c z e n ia się u ż y w a n ia słów. I n n y m i sło w y — j e s t to k o re la c ja z n a c z e n ia i in te r p r e ta c ji . R ó żn ice d z ia ła n ia te g o m e c h a n iz m u b ę d ą t a k ż e w a r u n k o w a n e c z a s e m i p r z e s t r z e n i ą in f o r m a c y jn o - te c h n o lo g ic z n ą , a p rz e d e w s z y s tk im ś w ia d o m o ś c ią „ o b ie k ty w n y c h sp rz e c z n o śc i in te r e s ó w lu b w rę c z p rz e c iw s ta w n o ś c i in te r e s ó w w id e o lo g ic z n ie z a p ro je k to w a n y m m o d e lu s t r u k t u r y s p o łe c z n e j”15. W a rto ta k ż e p rz y p o m n ie ć , że w a r u n k i o d b io ru p r z e m ó w ie ń B. B ie r u t a ró ż n iły się ze w z g lę d u n a w y k o rz y s ty w a n y ś ro d e k p r z e k a z u — i s tn ie ją p rz e c ie ż ró ż n ic e w o d b io rz e sło w a m ó w io n eg o i p is a n e g o . E le m e n te m w s p ó ln y m b y ł g łó w n ie d y s ta n s - fizyczny, a w z n a c z n e j m ie rz e ta k ż e sp o łe c z n y i id e o lo g ic z n y — d z ie lą c y m ów cę i słu ch aczy . W e d łu g P. O sę k i w y ją t k ie m b y ły o b ch o d y 22 lip c a w 1952 r., g d y B. B ie r u t p o ja w ił się w śró d czło n k ó w Z w ią z k u M ło d zieży P o ls k ie j16.

R o k 1952 w y d a je się w a ż n ą c e z u r ą u m a c n ia n ia z m ia n , p o p rz e z c iąg łe z a o s tr z a n ie r e p r e s ji, s z a le ń c z e p o d p o rz ą d k o w y w a n ia p o trz e b c z ło w ie k a p o trz e b o m p r z e m y s łu i p ro d u k c ji17. W a ż n y m tłe m d la ty c h p rz e m ó w ie ń i ich celó w b y ł p ó łm e te k re a liz a c ji p l a n u 6 -le tn ie g o : „w ielk ieg o ro z w o ju s ił w y tw ó r czych, r o z k w itu k u ltu ry , p l a n u b u d o w y p o d s ta w s o c ja liz m u ”18. R e a liz a c ji p l a 13 J. Wasilewski, A. Skibiński, Prowadzeni słowami. Retoryka motywacji w komunikacji

publicznej, Difin, Warszawa 2008, s. 250-251.

14 M. Tabin, Funkcjonowanie przekazu odrzuconego, w: „Societas Communitas” nr 2 (10), R. 2010, s. 168.

15 W. Adamski, Dziedzictwo strukturalne socjalizmu a zmiany ustrojowe w Polsce, w: Polacy

95’. Aktorzy i klienci transformacji, pod red. W. Adamskiego, IFiS PAN, Warszawa 1998, s. 21.

16 Por. P.Osęka, Rytuały stalinizmu., s. 145, 152: Materiały filmowe nie zarejestrowały po 1949 r. ani jednej sytuacji, kiedy prezydent znajdowałby się - w przenośni i dosłownie - na jednej płaszczyźnie z ulicznym tłumem. Przestał się nawet pojawiać na centralnych akademiach z okazji Dnia Górnika. Jedynym wyjątkiem były uroczystości 22 lipca 1952 r., kiedy Bierut odwiedził miasteczko zlotowe ZMP. Jednak i wówczas wśród szpaleru młodzieży przejeżdżał w limuzynie, trudno zatem mówić o bezpośrednim kontakcie z uczestnikami święta”.

17 Por. A. Skrzypek, Mechanizmy uzależnienia: stosunki polsko-radzieckie 1944-1957, WSH im. A. Gieysztora, Pułtusk 2002, s. 300-304.

18 Ustawa z dnia 21 lipca 1950 r. o 6-letnim planie rozwoju gospodarczego i budowie podstaw socjalizmu, w: Dz.U. 1950 nr 37 poz. 344, za: http://isap.sejm.gov.pl/DetailsSe- rvlet?id=WDU19500370344 (dostęp 2 X 2013 r.).

(6)

n u p o d p o rz ą d k o w a n o w ó w cza s p r z e k a z p ro p a g a n d o w y , d z ia ła n ia w r o d z a ju „czynów p ro d u k c y jn y c h ”. W y k o rz y sty w a n o ś w ię ta , ju b ile u s z e , ro c z n ic e - co z r e s z tą o d z w ie rc ie d la d o b ó r p r z e m ó w ie ń 19. W a rto d o d ać, że p la n 6 - le tn i b y ł s w o is tą k o n ty n u a c ją i p o s z e rz e n ie m p ro c e só w z a p o c z ą tk o w a n y c h p rz e z p la n 3 -le tn i. P o m ija ją c g o sp o d a rc z e z n a c z e n ie ty c h d z ia ła ń - M. H e lle r p o d k re ś lił ic h z a s a d n ic z ą fu n k c ję : „ p la n o w a n ie ty p u so w ieck ieg o n ie j e s t te c h n ik ą p r o g n o z o w a n ia ro z w o ju ek o n o m ic z n e g o , lecz p o tę ż n y m in s t r u m e n t e m s łu ż ą c y m p rz e ró b c e św ia d o m o śc i c z ło w ie k a ”20.

K o le jn y w a ż n y e le m e n t t ł a p rz e m ó w ie ń s ta n o w iła K o n s ty tu c ja , k tó r a w p ro w a d z iła z m ia n y w n a z w ie p a ń s tw a , fu n k c ja c h w ładzy, a ta k ż e s a n k c jo n o w a ła z m ia n y sp o łe c z n o -p o lity c zn e , k tó re k r y s ta liz o w a ły się od z a k o ń c z e n ia II w o jn y ś w ia to w e j21. B ył to d r u g i a k t p r a w n y o ty m z n a c z e n iu - p o p rz e d z iła go M a ła K o n s ty tu c ja z 1947 r., k tó re j o g ło sz e n ie w y m u s iły n ie ja k o „ w y g a s a ją ce z d n ie m w yborów , a w ię c ju ż 19 s ty c z n ia 1947 r., k o m p e te n c je K rajo w ej R a d y N a ro d o w e j” o ra z B. B ie r u ta , p rz e w o d n ic z ą c e g o K R N 22. N ie je s te m p e w n a , k tó re z ty c h d w ó c h w y d a r z e ń - K o n s ty tu c ja czy p la n 6 -le tn i - b y ło w a ż n ie js z y m m o ty w e m w s z y s tk ic h n a g r a n y c h p rz e m ó w ie ń B. B ie r u ta . K o n s ty tu c ja ja k o a k t p r a w n y u g r u n to w y w a ła p e w ie n k o n s t r u o w a n y w ó w c z a s s t a n p a ń s tw a , m ia ła le g ity m iz o w a ć d o ty c h c z a so w e p ra w o , s t r u k t u r ę fo rm a ln ą . J e d n a k p l a n 6 - le tn i t a k ż e p o g łę b ia ł ju ż is tn ie ją c e p ro c e sy g o s p o d a rc z e i sp o łe c z n e . W o b lic z u d o ść p o w a ż n e g o z a g a d n ie n ia is t o t n o ści o b u z d a r z e ń w s fe rz e p r a w n e j i s p o łe c z n o -g o s p o d a rc z e j - w olę p o d d a ć t e n p r o b le m d a ls z e j d y s k u s ji, n ie r o z s tr z y g a ją c go n a p o tr z e b y t e k s t u o so cjo te c h n ic e p rz e m ó w ie ń B. B ie r u ta , k tó re g o z a d a n ie m j e s t ra c z e j p o k a z a n ie m e c h a n iz m u p r z e k o n y w a n ia , d o k o n y w a n e g o w o k re ślo n y c h w a r u n k a c h h isto ry c z n y c h . B ył to c z a s u g r u n to w y w a n ia się i je d n o c z e ś n ie p o g łę b ia n ia te r r o r u , s t a b i liz o w a n ia s y s te m u m o n o p a rty jn e g o , p r z e k s z ta łc a n ia g o s p o d a rk i ro ln e j, ro z b u d o w y p r z e m y s łu i p o w o ln eg o n iw e lo w a n ia p o w o je n n y c h z n isz c z e ń . W s z y s t k ie w y m ie n io n e d z ia ła n ia b y ły w ie lo to ro w e , o z n a c z a ły ta k ż e lik w id o w a n ie

19 R. Skobelski, Propaganda planu 6-letniego w Polsce Zachodniej i Północnej, w: Ziemie

Zachodnie i Północne w okresie stalinowskim, pod red. Cz. Sękowskiego, WSP, Zielona Góra

1999, s. 126-130.

20 M. Heller, Maszyna i śrubki. Jak kształtował się człowiek sowiecki, Instytut Literacki, Paryż 1988, s. 48-49; por. też A. Skrzypek, op. cit., przypis 155, s. 278: „Ówczesna anegdota głosiła: pytanie: W jakim czasie odmienia się ja planuję, ty planujesz, on planuje? Odpowiedź:

W straconym”.

21 Dz.U. 1952 nr 33 poz. 232, Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej uchwalona przez Sejm Ustawodawczy w dniu 22 lipca 1952 r., za: http://isap.sejm.gov.pl/DetailsSe- rvlet?id=WDU19520330232 [dostęp 10 II 2014 r.].

22 W. Skrzydło, W. Zakrzewski, Mała Konstytucja z dnia 19 lutego 1947 r. - geneza

i znaczenie, w: „Przegląd Konstytucyjny” nr 3 R. 2012, s. 19; Dz.U. 1947 nr 18 poz. 71, Ustawa

Konstytucyjna z dnia 19 lutego 1947 r. o ustroju i zakresie działania najwyższych organów Rzeczypospolitej Polskiej, za: http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19470180071 [do stęp 17 VII 2014 r.].

(7)

p rz e c iw n ik ó w , z m ia n y w p ra w ie i s y s te m ie r z ą d z e n ia 23. Z k o le i p r z e k s z ta łc e n ie g o s p o d a r k i ro ln e j w ią z a ło się z n ie s z c z ę ś c ia m i k o le k ty w iz a c ji, o rg a n iz o w a n ie m s p ó łd z ie ln i i d o s ta w a m i o b o w ią z k o w y m i24. R o z b u d o w a p rz e m y s łu w s k a z y w a ła , że p r io r y te te m było w y d o b y cie i p r z e tw ó r s tw o surow ców , p o zy s k iw a n ie e n e r g ii i w s z y s tk ie teg o k o n s e k w e n c je , czyli ro z b u d o w a z a k ła d ó w p rz e m y s ło w y c h o ra z w ie lk i w y s iłe k lu d z k i w p o s ta c i re a liz a c ji n o r m p r o d u k c y jn y c h i p o d e jm o w a n ia w s p ó łz a w o d n ic tw a p r a c y 25. N ie b y ły to d z ia ła n ia ro z łą c z n e - r a z e m s łu ż y ły celo m ó w c z e sn y c h p la n ó w w ie lo le tn ic h . O s ią g a n ie n o r m m ia ło g w a r a n to w a ć w y k o n a n ie z a ło ż o n y c h z a d a ń , a w sp ó łz a w o d n ic tw o z m u s z a ło do w ię k sz e g o w y s iłk u w im ię ry w a liz a c ji, o z n a c z ało ta k ż e , że p r z y j ę t ą n o rm ę o s ią g a ły i p rz e k r a c z a ły p rz y n a jm n ie j d w a z e sp o ły ro b o tn ik ó w , p ra c o w n ik ó w u m y sło w y c h , w ię ź n ió w 26.

P rz e m ó w ie n ia z p ły t w in y lo w y c h p o c h o d z ą z p ie rw s z y c h s ie d m iu m ie s ię cy 1952 r., czyli z sa m e g o ś r o d k a „ep o k i s ta lin iz m u ”27. D o k u m e n tu ją n ie ja k o r y tm ś w ią t n a d a ją c y c h z n a c z e n ie ó w c z e s n e m u p o rz ą d k o w i p o lity c z n e m u , a p rz e d e w s z y s tk im p r z y p o m in a ją o z n a c z e n iu w ła d z y : „ A n a liz a ś w ią t k o m u n is ty c z n y c h w P o lsc e w s k a z u je , iż w y k re o w a n e p rz e z rz ą d z ą c y c h r y tu a ły m a j ą n ie ty le s ta n o w ić n a r z ę d z ie in d o k tr y n a c ji - n a k ła n ia ć o b y w a te li do in te r n a liz a c ji s ta lin o w s k ie g o k a te c h iz m u - ile p rz e d e w s z y s tk im s u b o rd y n a - cji: z m u s ić lu d n o ś ć k r a j u do o d e g r a n ia ro li w p ro p a g a n d o w y m s p e k ta k lu ”28. W p r z y p a d k u ty c h p rz e m ó w ie ń n a jc ie k a w s z e w y d a je się ic h p rz e s ła n ie , f u n k c ja p e rs w a z y jn a , a po c zęści ta k ż e ic h k o n s tru k c ja .

W ó w cz as te c h n o lo g ia p r z e k a z u i s ło w o te c h n ik a b y ły o d m ie n n e n iż d ziś, choć w y d a je się, że p rz e m ó w ie n ia p rz y w ó d c ó w z a w sz e m a ją p o d o b n e z a d a n ie - w z b u d z ić w s łu c h a c z u tę s k n o tę , p o k a z a ć m u n a d z ie ję i cel29. Z a s a d n ic z ą

23 Por. np. A. Paczkowski, Trzy twarze Józefa Światły. Przyczynek do historii komunizmu

w Polsce, Prószyński i S-ka, Warszawa 2009, s. 110-118, 129; K. Kwiak, Zasady gwarancyjne prawa karnego na tle rozwiązań komunistycznego prawa karnego Polski Ludowej, w: Komuni styczne prawo karne Polski Ludowej, pod. red. A. Grześkowiak, KUL, Lublin 2007, s. 76-79.

24 Por. część „zakończenie”, w: D. Jarosz, Polityka władz komunistycznych w Polsce

w latach 1948-1956 a chłopi, DiG, Warszawa 1998, s. 500-515.

25 Por. np. H. Wilk, Kto wyrąbie więcej ode mnie? Współzawodnictwo pracy robotników

w Polsce w latach 1947-1955, IH PAN TRIO, Warszawa 2011, rozdział II, ss. 85-175.

26 Zob. A. Frużyński, op. cit., s. 11-12.

27 H. Swida-Ziemba, Człowiek wewnętrznie zniewolony. Mechanizmy i konsekwencje minio

nej formacji-analiza psychosocjologiczna, Zakład Socjologii Moralności i Aksjologii Ogólnej ISNS

UW, Warszawa 1997, s. 99-101: autorka określiła zakres czasowy epoki stalinizmu na lata 1949-1955, wskazała też na to, że stalinizm „stał się właściwe epitetem negatywnie zabarwio nym emocjonalnie, a wobec tego pełni dobrze funkcje perswazyjne.”

28 P. Osęka, Rytuały stalinizmu, s. 17.

29 K. Mannheim, Człowiek i społeczeństwo w dobie przebudowy, PWN, Warszawa 1974, s. 189-190: „Człowiek pozbawiony pierwotnego celu znajduje wyjście w tworzeniu celów symbolicz nych i w symbolicznej działalności. Człowiek jest bowiem istotą żyjącą w społeczności, której reakcje nie opierają się po prostu na instynktach, lecz na symbolach tworzonych przez niego samego, słowach, obrazach i ideach, stanowiących podstawowe środki porozumiewania się”; D. Jarosz,

Polacy a stalinizm 1948-1956, IH PAN, Warszawa 2000, s. 230-231; B. Cichocki, K. Jóźwiak, Najważniejsze są kadry. Centralna Szkoła Partyjna PPR /PZPR, Trio, Warszawa 2006, s. 15 i 39-40.

(8)

ro lę w k o m u n ik a c ji sp o łe c z n e j o d g ry w a ła p e rs w a z ja , r e a liz o w a n a w ró ż n y m n a tę ż e n iu m .in . w tr a k c ie s z k o le ń id e o lo g iczn y ch , re a liz o w a n y c h w r o z m a ity c h fo rm a c h - p o g a d a n k i, p r a s ó w k i, s z k o le n ia , w y k ład y . S z k o le n io m to w a rz y s z y ła s iln a k o n tr o la d y s k u r s u p u b lic z n e g o , a n a w e t p ry w a tn e g o , c h a r a k t e ry s ty c z n a d la s p o łe c z e ń s tw to t a l i t a r n y c h 30. T re śc i u p o w s z e c h n ia n e p o d c z a s s z k o le ń s łu ż y ły ro z p o w s z e c h n ia n iu id eo lo g ii s o c ja listy c z n e j i s ta lin o w s k ie j31, a p o ś re d n io - p o z w a la ły n a d z o ro w a ć p r y w a tn y c z a s i d y s k u r s , w y z n a c z a ły k ie r u n k i d z ia ła n ia i d o s ta rc z a ły n ie p o d w a ż a ln y c h a rg u m e n tó w n a rz e c z g ło sz o n y c h id ei. M . M a z u r p o d s u m o w a ł te k w e s tie n a s tę p u ją c o : „ A n a liz u ją c z a p is y p ro p a g a n d y , m o ż n a p o z n a ć z n a c z n ą część celów u s tr o ju , a n a w e t m e to d ic h re a liz a c ji. N ie u k ry w a n o s u p r e m a c ji id e o lo g ii i d o b ra p a ń s tw a n a d in te r e s e m je d n o s tk i, w id o c z n a b y ła s a k r a liz a c ja p rz y w ó d có w i f e u d a ln a h ie - ra rc h ic z n o ś ć . D y s o n a n s p o ja w ia ł się g łó w n ie w p r z e d s ta w ia n iu rzeczy w isto ści, k tó re j n a d a w a n o cech y id e a ln e j p rzy szło ści. P o d sta w o w y m śro d k ie m m a n ip u lacji n ie było k ła m s tw o , a le r e o r ie n ta c ja d e s y g n a tó w pojęć od d a w n a u ż y w a n y c h i z n a n y c h ”32. O d d z ia ły w a n ie ty c h sz k o le ń - j a k się w y d a je - by ło w p ro s t p ro p o rc jo n a ln e do s to p n ia t e r r o r u w p a ń s tw ie , licz b y k o n tro lo w a n y c h p rz e z p a ń s tw o o rg a n iz a c ji o ra z u m ie ję tn o ś c i i a u t o r y t e t u m ówców.

W a rto zw rócić u w a g ę n a c e c h y p rz e m ó w ie ń w ó w c z e sn y m p r z e k a z ie m e d ia ln y m - w l a ta c h 50. XX b y ł to p r z e k a z r a d i a i p ra s y , k tó r e p rz e d e w s z y s t k im p o s łu g iw a ły się sło w em , p r z e k a z e m w e rb a ln y m , je d n o k ie ru n k o w y m , p o z b a w io n y m m o ż liw o ś c i n a ty c h m ia s to w e g o k o m e n to w a n ia , o p in io w a n ia . M o ż n a p rz y p u s z c z a ć , że w ó w czas p r z e k a z t e n m ia ł w ię k s z e z n a c z e n ie n iż ob ec n ie, a le z a to o c e n a je g o w ia ry g o d n o śc i b y ła w p r o s t p r o p o rc jo n a ln a do z a u f a n ia , ja k im o b d a rz a n o n a d a w c ę , czyli w ła d z e p a ń s tw a . O c e n a t a n ie b y ła n a jw y ż s z a - w 1949 r. ze w z g lę d u n a n is k ie c z y te ln ic tw o d o fin a n so w y w a n o g a z e ty p a r ty jn e o ra z w p ro w a d z a n o o b o w ią z k o w ą p r e n u m e r a t ę 33.

Z eby u ś c iś lić s ło w o te c h n ik ę p rz e m ó w ie ń B. B ie r u ta , w a r to p r z e d s ta w ić s ty l p o r o z u m ie w a n ia się , k tó r y p ó ź n ie j n a z w a n o „ d re w n ia n y m ję z y k ie m ” w efe k c ie a n a liz w y p o w ie d z i p u b lic z n y c h w Z S R R 34. P o d s ta w o w ą fu n k c ją

30 Por. J. Wasilewski, A. Skibiński, op. cit., s. 64-65; J. Habermas, Strukturalne przeobra

żenia sfery publicznej, PWN, Warszawa 2008, s. 46-47; M. Czyżniewski, Propaganda polityczna władzy ludowej w Polsce 1944-1956, Wyd. Nauk. Grado, Toruń 2006, s. 87-88.

31 Por. L. Kołakowski, Główne nurty marksizmu. Powstanie-rozwój-upadek, Aneks, Lon dyn 1988, s. 804-809, 904-910; Socjalistyczna ideologia w wersji stalinowskiej miała wiele cech szczególnych. Tu będzie jednak musiała wystarczyć ta ich wersja, która wyłania się z treści przemówień B. Bieruta, wygłoszonych w 1952 r.

32 M. Mazur, O człowieku tendencyjnym., s. 602. 33 M. Czyżniewski, op. cit., s. 114-115.

34 Por. F. Thom, Drewniany język, CDN, Warszawa 1990, s. 132-138. Por. też J. Wasilew ski, J. Skibiński, op. cit., s. 62: autorzy przywołują badania E. Sapira i B.L. Whorfa: „zgodnie z zasadą względności językowej język naturalny nie jest kodem neutralnym, nie jest przezroczy sty wobec treści lub obojętny wobec kultury czy sytuacji społecznej, w której się porozumiewa my. Odwrotnie: język jest aktywnym czynnikiem kreatywnym, zintegrowanym z kulturą i sam implikuje pewną poznawczą wersję rzeczywistości”.

(9)

ow ego s ty lu b y ł p r z e k a z i u m a c n ia n ie id eo lo g ii w ła d z y 35. J e g o c e c h ą b y ło to, że u n ic e s tw ia „m ow ę ja k o s y s te m sym boliczny, a w c is k a p o zb aw io n y z n a c z e n ia d y s k u r s . N a m ie jsc e ję z y k a n a tu r a ln e g o , k tó r y j e s t w y r a z e m b y c ia , p o d s ta w ia ła ń c u c h g ło se k , k tó r e s y g n a liz u ją to -co -p o w in n o -b y ć [sic]”36. P o d sta w o w e z a s a d y d r e w n ia n e g o ję z y k a to z a p r z e c z a n ie o c z y w isto śc i, je d n o s tr o n n o ś ć i b r a k p o le m ik i o ra z s t a ł a in te n c jo n a ln o ś ć p r z e k a z u . S ą to ta k ż e e u fe m iz m y i n ie d o m ó w ie n ia czy n ie d o o k r e ś le n ia , k tó r e b a rd z o p o w a ż n ie z a c ie r a ją i f a ł s z u ją rz e c z y w is to ś ć . B . B ie r u t m ó w ił n a p r z y k ła d o w ie lk ic h o s ią g n ię c ia c h ro b o tn ik ó w ra d z ie c k ic h , k tó rz y o d d a li k a n a ł W o łg a -D o n d w a l a t a p r z e d t e r m in e m . N ie n a p o m k n ą ł ty lk o , k to i j a k p ra c o w a ł p r z y ty c h in w e s ty c ja c h i ja k im k o s z te m o s ią g n ię to ta k ie sk ró c e n ie c z a s u p ra c y . N ie m a w p ra w d z ie w ia ry g o d n y c h d a n y c h o liczb ie w ięźn ió w , k tó rz y z g in ę li p r z y te j b u d o w ie , a le s z a c u n k i m ó w ią o w ie lu ty s ią c a c h 37. P o d o b n ie e n ig m a ty c z n y o p is to w a r z y sz y ł r a d z ie c k im „n o w y m m e to d o m p r a c y ”, w p ro w a d z o n y m w o b lic z u „p ew n y c h tr u d n o ś c i” p rz e z J . S t a l i n a w 1931 r., k tó r e c e c h o w a ła „ n ie z m ie rn a d o n io sło ść i p a lą c a a k tu a ln o ś ć ”38. O w e m e to d y p ra c y p rz y n io s ły g łó d w w ie lu r e p u b lik a c h Z SR R . T a k ie z a s a d y ję z y k a tw o rz y ły s p e c y fic z n ą r a m ę k o m u n i k a c y jn ą , k t ó r a n ie g e n e ro w a ła d y s k u r s u p o ro z u m ie w a n ia się , a je d y n ie u r u c h a m ia ła s w o is ty m o d e l g ry k o m u n ik a c y jn e j. W te j g rz e m ó w c a i o d b io rcy „ p o d e jm u ją r a c jo n a ln e d z ia ła n ia , a b y p rz e fo rso w a ć d la sie b ie o k re ś lo n y r o d z a j z y s k u czy w y p ła ty a k c e p tu ją c z a r a z e m b a rd z o szc z e g ó ln e w a r u n k i ty c h d z ia ła ń ”39. M o ż n a p rz y p u s z c z a ć , że i B o le sła w B ie r u t, i o d b io rc y je g o p rz e m ó w ie ń r e a liz o w a li w ła s n e i z ró ż n ic o w a n e k r ó tk o - lu b d łu g o te rm in o w e cele, sto s o w n ie do t e m a t u p r z e m ó w ie n ia i je g o in te r p r e ta c ji.

M im o d a le k o p o s u n ię ty c h p r z e k s z ta łc e ń k o m u n ik a c y jn e j s fe ry p u b lic z n e j, ja k ie ju ż is tn ia ły w 1952 r., B. B ie r u t n ie m ó g ł m ie ć p e w n o śc i, że jeg o p rz e m ó w ie n ie m ie śc iło się w r a m ie k o m u n ik a c y jn e j w s z y s tk ic h o d b io rcó w 40. M ó w c a u ż y w a ł a rg u m e n tó w , o d n ie s ie ń , n azw , i n te r p r e ta c ji i p r z e k a z u em ocji, k tó r e fu n k c jo n o w a ły w P o lsc e , je d n a k n ie tw o rz y ły p o w sz e c h n e j r a m y p o ro z u m ie w a n ia się - b y ły c h a r a k te r y s ty c z n e d la p u b lic z n e j k o m u n ik a c ji w ś r o d o w is k u w ładzy, czyli d la ś ro d o w is k a p a r tii, k o m u n ik a c ji fo rm a ln e j części ś ro d o w is k zaw o d o w y ch , ó w c z e sn y c h m ed ió w : „ K o n tro la o b ra z u rz e c z y w isto śc i

35 M. Mazur, Propagandowy obraz świata. Polityczne kampanie prasowe w PRL 1956—1980.

Model analityczno-koncepcyjny, Trio, Warszawa 2003, s. 240-245; J. Leociak, Język, myśl, rze czywistość, w: „Zwrot. Pismo społeczno-kulturalne” nr 1, 14 XII 1980, Warszawa (II obieg),

sygn. DH 15765 OMO; V.Klemperer, LTI. Notatnik filologa, Wyd. Literackie, Kraków-Wrocław, 1983, s. 17-23; M. Głowiński, Nowomowa i ciągi dalsze. Szkice dawne i nowe, Universitas, Kraków 2007, s. 40-41, 53.

36 F. Thom, op. cit., s. 86.

37 „Nowe Drogi. Organ teoretyczny i polityczny KC PZPR” nr 6 (36) R. VI, czerwiec 1952, s. 15; Por. też M. Smoleń, Stracone dekady. Historia ZSRR 1917-1991, PWN, Warszawa -Kraków 1994, s. 193; F. Westerman, Inżynierowie dusz, Iskry, Warszawa 2007, s. 91, 195-196.

38 „Nowe Drogi...” nr 6 (36) R. VI, czerwiec 1952, s. 20-21.

39 E. Goffman, Spotkania. Dwa studia z socjologii interakcji, Nomos, Kraków 2010, s. 26. 40 Por. M. Mazur, Propagandowy obraz świata, s. 606.

(10)

p o p rz e z w ła s n e kody, sy m b o le i sp o só b m ó w ie n ia , in a c z e j m ó w ią c p o p rz e z ró ż n e fo rm y d y s k u r s u w u ję c iu s ły n n e g o fra n c u s k ie g o filo zo fa M. F o u c a u lta , j e s t g łó w n y m n a r z ę d z ie m s p r a w o w a n ia w ła d z y p rz e z ró ż n e in s ty tu c je sp o łe c z n e , z in s ty tu c ją w sp ó łc z e sn e g o p a ń s t w a n a ro d o w e g o n a cz e le ”41. P o ż ą d a n ą s k u te c z n o ś ć k o m u n ik a c y jn ą n a le ż a ło w y tw a rz a ć p rz y pom o cy m ediów , w y żej o p is a n y c h s z k o le ń id e o lo g ic z n y c h (n ie w s p o m in a m t u szczegółow o 0 te r r o r z e i z m ia n a c h s t r u k t u r a l n y c h ) 4 2 . S łu ż y ły te m u ta k ż e je d n o ra z o w e p rz e m ó w ie n ia w y g ła s z a n e p rz e z a u to r y te ty ró ż n e g o r o d z a ju p o d c z a s o fic ja l n y c h u ro c z y sto śc i, g dyż ic h tr e ś c i w y z n a c z a ły r e a ln e d z ia ła n ia sp o łe c z n e 1 p o lity c z n e .

P rz e m ó w ie n ia n a g r a n e n a p ły ta c h b y ły w y g ła s z a n e p u b lic z n ie - do w ię k szego b ą d ź m n ie js z e g o a u d y to r iu m , b y ły te ż t r a n s m ito w a n e p r z e z ra d io i d ru k o w a n e , m . in . w „ T ry b u n ie L u d u ” i „N ow ych D ro g a c h ”. P u b lic z n e w y g ła s z a n ie by ło r y tu a łe m k o m u n ik a c y jn y m , s ta n o w ią c y m część „ s p o tk a n ia z o k a z ji”43. P rz e m ó w ie n ia z p ły t w y d a w n ic tw a „ M u z a ” tr z e b a p o d z ie lić n a te, k tó r e z o s ta ły w y g ło szo n e „do n a r o d u ” o ra z to je d n o , k tó r e B. B ie r u t p r z e d s t a w ił n a V II p le n u m K C P Z P R . M owy, k tó r e b y ły u m ie sz c z o n e w c o d z ien n ej p r a s ie z n a c z n ie r ó ż n ią się b u d o w ą i z a w a r to ś c ią od w y p o w ied zi, k t ó r a z o s ta ła p r z e d s ta w io n a n a p le n u m p a r tii. R ó żn ice d o ty c z ą n ie ty lk o ro z m ia ró w te k s t u - j e s t to b a rd z o d łu g ie , w d r u k u 77 s tr o n - p rz e m ó w ie n ie , k tó r e z o sta ło s k ie ro w a n e do „T o w arzy sz y ”. W y d aje się ono n ieco b a rd z ie j s u ro w e i k o n k r e t n e n iż p o z o s ta łe m ow y, z a w ie r a n iec o w y ra ź n ie js z e fo rm y w s k a z a ń , o s trz e ż e ń i s fo rm u ło w a n y c h celów. D o ty czy ono p ię c iu p ro b le m ó w : po p ie rw s z e , s y tu a c ji m ię d z y n a ro d o w e j, k t ó r a w y m u s z a k o n ie c z n o ść w z m a c n ia n ia p a ń s tw a , po d ru g ie , w y n ik ó w w y k o n a n ia p l a n u 6 -le tn ie g o , tr z e c ia s p r a w a to „ z a g a d n ie n ie sp ó jn i g o sp o d a rc z e j m ię d z y m ia s te m i w s ią ”44. C z w a r ta k w e s tia o b e jm u je „ w z m a c n ia n ie p a r tii, s p r a w a p o d n ie s ie n ia n a w y ż sz y p o zio m m e to d k ie r o w a n i a p rz e z p a r t i ę w a lk ą m a s p r a c u ją c y c h m ia s t i w s i”45, a p i ą t a - k a m p a n ie p o lity c z n e z w ią z a n e z n o w ą k o n s ty tu c ją . P rz e m ó w ie n ie z V II p le n u m , z o sta ło n a p o d s ta w ie u c h w a ły te g o p le n u m z a k w a lifik o w a n e ja k o „ w y ty czn e do d a l szej d z ia ła ln o ś c i p a r t i i ”46. B yło ono n a p r z y k ła d r o z p a tr y w a n e p o d k ą te m w y ty c z n y c h d la w si - p o w sta ło n a te n t e m a t o p ra c o w a n ie R o m a n a Z am b ro w - sk ieg o 47.

41 J. Wasilewski, A. Skibiński, op. cit., s. 65.

42 M. Mazur, Propagandowy obraz świata, s. 236-237; Por też J.Wasilewski, A. Skibiński, op. cit., s. 36-37.

43 W. Rothenbuhler, Komunikacja rytualna. Od rozmowy codziennej do ceremonii medial

nej, WUJ, Kraków 2003, s. 30-31.

44 „Nowe Drogi”..., nr 6 (36) R. VI, czerwiec 1952, s. 1. 45 Ibidem.

46 Ibidem, s. 5.

47 R. Zambrowski, Aktualne zadania partii na wsi w świetle wytycznych VII plenum: (wykład na kursie sekretarzy KP i instruktorów propagandy wygłoszony w dniu 24 czerwca 1952 r.), wyd. KC PZPR, [bmw] 1952.

(11)

B a rd z o i s t o t n a j e s t ta k ż e o so b a m ó w cy i jeg o fu n k c ja p o lity c z n a o ra z r o la sp o łe c z n a , ze w z g lę d u n a z n a c z e n ie ty c h e le m e n tó w d la s u g e s ty w n o ś c i p rz e - k a z u 48. B o le sła w B ie r u t m o ż e b y ć c h a r a k te ry z o w a n y ja k o u r z ę d n ik p a ń s tw o wy, c z ło n e k p a r t i i , w y ra z ic ie l id e o lo g ii i m ó w ca , a le p rz e d e w s z y s tk im ja k o p rz y w ó d c a o b d a rz o n y w ła d z ą 49. P rz e d w o je n n y ż y c io ry s B. B i e r u t a n ie j e s t z b a d a n y do k o ń c a - w ą tp liw o ś c i b u d z ą n p . o k o liczn o ści i k o n s e k w e n c je zw ol n ie n ia go z w ię z ie n ia w 1938 r. o ra z d z ia ła ln o ś ć w c z a sie II w o jn y św ia to w e j. W e d łu g o ficjaln eg o ż y c io ry su w c z a s ie w o jn y p ra c o w a ł fiz y c z n ie p o d K ijow em , a w e d łu g d o m n ie m a ń J a n a N o w a k a J e z io r a ń s k ie g o b y ł z a tr u d n io n y ja k o z a s tę p c a n a c z e ln ik a w y d z ia łu g o sp o d a rc z e g o w n ie m ie c k ie j a d m in is tr a c ji w M iń s k u 5 0 . P e w n e j e s t w ła śc iw ie ty lk o to , że p rz e z c a ły c z a s u trz y m y w a ł j a k i ś k o n t a k t z ro s y js k im i k o m u n is ta m i, a p o d k o n ie c w o jn y ta k ż e z p o ls k i m i. P o w o jn ie B. B ie r u t p e łn ił w ie le fu n k c ji - b y ł je d n o c z e ś n ie p r e z y d e n te m p a ń s t w a i p rz e w o d n ic z ą c y m R a d y P a ń s t w a - do 1952 r., p rz e w o d n ic z ą c y m i p o te m s e k r e ta r z e m g e n e r a ln y m K C P Z P R , c z ło n k ie m B iu r a P o lity c z n e g o , a ta k ż e p o s łe m n a S e jm U s ta w o d a w c z y z lis ty p a ń s tw o w e j51. W ią z a ły się z ty m o b o w ią z k i z w ie rz c h n ik a s ił zb ro jn y c h , p rz e w o d n ic z ąc e g o s ta łe j k o m isji o b ro n y o ra z k o m isji b e z p ie c z e ń s tw a B iu r a P o lity c z n e g o 52. F u n k c je te o b e jm o w a ły fo rm a ln ie i z a d a n ia re p r e z e n ta c y jn e , i d ecy zje w a g i p a ń s tw o w e j czy p ra w o ła s k i w obec s k a z a n y c h n a ś m ie rć . J e d n a k n ie w ia d o m o , ja k ie z n a c z e n ie B. B ie r u t n a d a w a ł te m u , co w y g ła s z a ł w 1952 r.53 M o ż n a z n a le ź ć dow ody n a to , j a k j e re a liz o w a ł, sk o ro n a w e t po ś m ie rc i J ó z e fa S t a l i n a B o le sła w B ie r u t n ie k o r z y s ta ł z p r a w a ła s k i i te r r o r się n a s ila ł54.

48 Por. J. Ziółkowski, Socjotechnika autorytetu politycznego, INP UW, Warszawa 2007, s. 67-70, 166-168; P. Pawełczyk, D. Piontek, Socjotechnika w komunikowaniu politycznym, UAM, Poznań 1999, s. 61-62, 69-70; Cz. Czapów, Socjotechnika w zakładzie pracy, Instytut Wydawniczy CRZZ, Warszawa 1977, s. 47-54.

49 M. Zaremba, Komunizm, legitymizacja, nacjonalizm. Nacjonalistyczna legitymizacja

władzy komunistycznej w Polsce, TRIO, ISP PAN, Warszawa 2001, s. 111, 144: autor wskazuje

na cechy „kultu Bieruta” oraz narzędzia kształtowania tego kultu.

50 Jan Nowak [Jan Nowak-Jeziorański], O proces Bolesława Bieruta i wspólników, Wyd. Grup Oporu „Solidarni”, Warszawa 1989, s. 6-8.

51 Cz. Kozłowski, Namiestnik Stalina, BGW, Warszawa 1993, s. 38-39, 58-59.

52 Ibidem, s. 63-66: komisja bezpieczeństwa nadzorowała aparat bezpieki, kierowała Gru pą Specjalną (potem Biurem Specjalnym) i pracami X Departamentu MBP

53 Por. S. Łukasiewicz, Byłem sekretarzem Bieruta, KAW, Kraków 1987, s. 72-74: przyta czane przez autora sensy wypowiedzi B. Bieruta każą przypuszczać, że wierzył on w głoszone idee.

54 Jan Nowak [Jan Nowak-Jeziorański], op. cit., s. 17-18; Skazani na karę śmierci przez

Wojskowe Sądy Rejonowe w Bydgoszczy, Gdańsku i Koszalinie (1946-1955), p. red. D. Burczyka,

I. Hałagidy, A. Paczoskiej-Hauke, IPN, Gdańsk 2009, s. 17: „Do kancelarii cywilnej Prezydenta RP i Kancelarii Rady Państwa w latach 1947-1955 ogółem wpłynęły 2034 wnioski o zastosowa nie prawa łaski wobec skazanych przez sądy wojskowe na karę śmierci. Najwięcej złożono ich w 1947 - 657, a najmniej w 1951 - 167. W latach 1953-1955 Rada Państwa rozpatrzyła 221 wniosków. W 121 przypadkach skorzystała z prawa łaski.”

(12)

S tru k tu r a i tr e ść p r z e m ó w ie ń

P o d s ta w o w e fu n k c je k a ż d e g o k o m u n ik a tu to „ ra p o rt, p y ta n ie i a p e l”. W y s tę p u ją o ne w ró ż n y c h p ro p o rc ja c h , co d e c y d u je o c h a r a k te r z e k o m u n ik a - t u 55. W p rz e m ó w ie n ia c h B. B ie r u t a p r z e w a ż a fu n k c ja a p e la ty w n a . U w id a c z n i a się w w e z w a n ia c h do k o n k r e tn y c h d z ia ła ń , w „ s p ra w c z e j” fo rm u le w y p o w ie d z i - „ n ie c h się s t a n i e ” o ra z p o p rz e z fo rm ę „w y” i „m y”, j e s t to te ż b r a k e le m e n tó w in d y w id u a ln y c h w p r z e k a z ie , ty lk o w p rz e m ó w ie n iu z o k a z ji j u b i le u s z u w ła s n e g o 6 0 -le c ia B. B ie r u t z a z n a c z y ł in d y w id u a ln e em ocje, m ó w iąc, że się w z ru s z y ł. E le m e n ty r a p o r to w a n ia w n a jw ię k s z y m s to p n iu w y s tę p u ją w p rz e m ó w ie n iu w y g ło sz o n y m n a V II P le n u m K C P Z P R .

A n a liz a p rz e m ó w ie ń j e s t d w u to ro w a , dotyczy, po p ie rw s z e , s t r u k t u r y t e k s tu , po d ru g ie , ic h z a w a rto ś c i. We w s z y s tk ic h p rz e m ó w ie n ia c h B. B ie r u t p o s łu g iw a ł się z a d a w a n ie m p y t a ń o ra z a p e la m i. W a ż n e ta k ż e w y d a ją się dość ró ż n o ro d n e p o w ita n ia o ra z z a k o ń c z e n ia m ów , g d y ż n a le ż ą do p e w n e g o r y t u a łu s p o tk a n ia , w k tó r y m u c z e s tn ic y z y s k u ją p o tw ie rd z e n ie p rz y n a le ż n o ś c i o ra z św ia d o m o ść celów do o s ią g n ię c ia . Te w y ró ż n ia ją c e się s k ła d o w e p rz e m ó w ie ń w y z n a c z a ją d r u g i to r a n a liz y , w k tó re j z a s a d n ic z ą tr e ś ć s ta n o w i p a r tia , p la n 6 -le tn i o ra z so c ja liz m ja k o u s tr ó j p a ń s tw a , p rz e d s ta w io n e w d a lsz e j części te k s tu .

1.

„ O b y w a te le R odacy, T o w arzy sze, P rz o d o w n ic y p ra c y z m ia s t i w si - tw ó rc y i b u d o w n ic z o w ie P o ls k i L u d o w ej. R o b o tn ic y i c h ło p i, P ra c o w n ic y u m y sło w i, Ż o łn ie rz e , m ło d z ie ż y P o ls k a ”56. W k a ż d y m p r z e m ó w ie n iu m ó w c a o k re ś lił m y ś l p rz e w o d n ią , a n a s tę p n ie ro z w ija ł t e n w ą te k s to s u ją c ró ż n e z a b ie g i re to ry c z n e - n a p o c z ą te k b y ły to p o w ita n ia , s k ie ro w a n e do r ó ż n y c h g r u p , k la s i k a te g o r ii sp o łe c z n y c h . M a ją o n e c h a r a k t e r z a w o ła ń , a w a r s tw y z a w o d o w e i s p o łe c z n e , w y m ie n ia n e w p o w ita n ia c h , s ą p e w n y m w s k a ź n ik ie m t e m a t y k i i c e lu d a n e j m ow y. Z o k a z ji 1 m a ja B. B i e r u t z w r a c a ł się do całeg o s p o łe c z e ń s tw a : „T ow arzysze! O b y w a te le ! L u d u p r a c u ją c y b o h a te r s k ie j W a rszaw y ! L u d u p r a c u ją c y całej P o lsk i!”57 Z a w o ła n ia ró ż n ic o w a ły s łu c h a c z y i w s k a z y w a ły n a w a ż n o ść d a n e j części s p o łe c z e ń s tw a . N a jb a rd z ie j ro z b u d o w a n e j e s t p rz y w o ła n e w yżej p o w i ta n i e z p rz e m ó w ie n ia n o w o ro cz n eg o - o b e jm u je ono s z e ro k ie k rę g i sp o łeczn e. W a rto z a u w a ż y ć , że B. B ie r u t w p rz e m ó w ie n ia c h z 1952 r. ra c z e j n ie z w ra c a ! się do s łu c h a c z y o k r e ś le n ie m „ b ra c ie ” i „ sio stro ”, co s u g e ro w a ło b y z n a c z n ie b liż s z e i b a rd z ie j b e z p o ś re d n ie re la c je . Z w ro t „ b ra c ia ” z o s ta ł u ż y ty p rz e z B. B ie r u t a w O rę d z iu n o w o ro c z n y m , g d y d z ię k o w a ł: „b ra c io m ch ło p o m , k tó rz y w y k o n a li w te r m in ie sw e o b o w ią z k i w z g lę d e m p a ń s tw a ”58.

55 J. Wasilewski, A. Skibiński, op. cit., s. 44-45.

56 „Trybuna Ludu” nr 1 (1063) 1 I 1952, R. V, B. Bierut, Orędzie noworoczne, s. 1. 57 Ibidem, nr 122 (1184) 2 V 1952, R V, B. Bierut, [przemówienie z okazji 1 maja], s. 1. 58 Ibidem, nr 1 (1063) 1 I 1952, R. V, B. Bierut, Orędzie Noworoczne, s. 1; Por. też S. Ossowski, Więź społeczna i dziedzictwo krwi, PWN, Warszawa 1966, s. 110-111.

(13)

N a z a k o ń c z e n ia m ó w s k ła d a ją się ż y c z e n ia i z a c h ę ty do d a ls z e j pracy, a ta k ż e do w a lk i, p r z e s tr o g i p r z e d z a g r o ż e n ia m i - j a k w O rę d z iu n o w o ro c z n y m . Z o k a z ji 1 m a ja o ra z 22 lip c a n a z a k o ń c z e n ie p rz e m ó w ie ń p o ja w iły się o d p o w ie d n ie do s y tu a c ji w iecow ej h a s ła : „ N iech żyje pokój i p r z y ja ź ń m ię d z y n a r o d a m i”; „ N iech żyje w ie lk i W ódz i c h o rą ż y p o k o ju J ó z e f S ta lin ”59 czy „ n ie c h żyje d z ie ln a m ło d z ie ż ” i „ n ie c h żyje n a s z a u k o c h a n a o jc z y z n a - P o ls k a R z e c z p o s p o lita L u d o w a ”60. Z k o le i w p rz e m ó w ie n iu n a V II p le n u m B. B ie r u t n a k o n ie c d o d a ł je s z c z e w s k a z a n ia co do p r a c y n a d o rg a n iz a c ją w y b o ró w do s e jm u - p la n o w a n y c h n a je s ie ń 1952 r. o ra z z a z n a c z y ł w ą te k ideologiczny, p o d k r e ś la ją c w k ła d Z S R R w b u d o w ę so c ja liz m u .

2.

„K tóż m o ż e z a p rz e c z y ć te m u , że ś w ia to w y obóz s o c ja liz m u o g a r n ia ju ż d z iś tr z e c ią część lu d n o ś c i ś w ia ta i c z w a r tą część o b s z a r u całej k u li ziem - sk ie j? ”61.

D ru g im dość tr w a ły m e le m e n te m s t r u k t u r y p rz e m ó w ie ń j e s t z a d a w a n ie p y t a ń - n ie g e n e ro w a ły o n e j e d n a k fo rm y d ia lo g u ze s łu c h a c z a m i, ra c z e j s łu ż y ły po p r o s tu u tr z y m a n iu w ą tk u i k i e r u n k u p rz e m ó w ie n ia . B. B ie r u t p rz y w o ły w a ł p rz y ty m ty lk o te m ię d z y n a ro d o w e w y d a rz e n ia , k tó r e p a s o w a ły do k o n te k s tu w y d a rz e ń w P o lsce . N a w ią z y w a ł do p o d z ia łu ó w cze sn eg o ś w ia ta n a d w a obozy, k tó ry c h s y m b o la m i b y ły Z S R R i U SA . P o d z ia ł ś w ia ta był p rz y w o ły w a n y w o b ec u t r w a l a n i a się b y tu d w ó ch p a ń s tw n ie m ie c k ic h , w a lk w K o re i i p a ń s tw a c h s ą s ie d n ic h , p ro c e só w w o ln o ścio w y ch w k o lo n ia c h a f r y k a ń s k ic h . K o n te k s t m ię d z y n a ro d o w y słu ż y ł w g ru n c ie rz e c z y u w y p u k la n ia te m a tó w w a ż n y c h w k r a ju . B. B ie r u t z a d a w a ł p y t a n i a ta k , b y m óc u d z ie lić n a n ie o czy w iste j - d la sie b ie - o d p o w ie d zi, a le n ie j e s te m p e w n a , czy m o ż n a t e p y t a n i a n a z w a ć re to ry c z n y m i, ze w z g lę d u n a ró ż n ic ę r a m y k o m u n ik a c y j n e j n a d a w c y i odbiorców : „ J a k z ro z u m ie ć i p rz e b u d o w a ć życie o so b iste , a b y s ta ć się z d o ln y m i p rz y g o to w a n y m do te g o w z n io słe g o z a d a n ia [b u d o w a n ie s o c ja liz m u - M .G .], w e d łu g k tó re g o b ę d ą o c e n ia ć n a s z e c z y n y p rz y s z łe p o k o le n ia ? ”62; „ ja k p rz y g o to w a ć się, j a k u z b ro ić do te j w a lk i? ”63. W e d łu g B. B ie r u t a j e d y n ą m o ż liw ą d r o g ą by ło p ie lę g n o w a n ie p a tr io ty z m u , co o z n a c z a ło „ u m a c n ia n ie w n a s z y c h s e rc a c h m iło śc i do k r a j u o jczy steg o , g o rą c y p r o le ta r ia c k i p a tr io ty z m , k tó r y łą c z y ł się n ie r o z e r w a ln ie z p o c z u c ie m s o lid a rn o ś c i m ię d z y n a ro d o w e j, z w ie lk ą in te r n a c jo n a lis ty c z n ą id e ą w a lk i o s o c ja liz m ”64. P rz y w o ły w a n ie p a tr io ty z m u ja k o p o s ta w y ó w czesn eg o c z ło w ie k a by ło sw o

59 „Trybuna Ludu” nr 122 (1184) 2 V 1952, R V, B. Bierut, [przemówienie z okazji 1 maja], s. 1.

60 Ibidem, nr 204 (1266) 23 VII 1952, R. V, B. Bierut, [przemówienie z okazji 22 lipca], s. 1. 61 „ Nowe Drogi” nr 6 (36) R. VI, czerwiec 1952, s. 15.

62 „Trybuna Ludu” nr 204 (1266) 23 VII 1952, R. V, B. Bierut [przemówienie z okazji 22 lipca], s. 1.

63 Ibidem.

64 Ibidem, nr 109 (1171) 19 kwietnia 1952, B. Bierut [przemówienie z okazji 60. rocznicy urodzin], s. 1.

(14)

is ty m o d s tę p s tw e m od p ro g ra m o w e g o o d n ie s ie n ia do n a r o d u , n a w e t je ś li o w a p a tr io ty c z n a p o s ta w a m ia ła d o ty czy ć b liżej n ie o k re ś lo n e g o a d r e s a ta . P a t r i o ty z m i o fia rn o ś ć m ia ły b y ć n a r z ę d z ia m i do w y p e łn ie n ia p la n u 6 -le tn ie g o 65.

D ro g ę w a lk i w y z n a c z a ło te ż b r a n ie p r z y k ła d u z w ie lk ic h - t u B ie r u t w y m ie n ił w k o le jn o śc i „ T a d e u s z a K o śc iu sz k ę , A d a m a M ic k ie w ic z a , J a r o s ła w a D ą b ro w s k ie g o , L u d w ik a W a ry ń s k ie g o , F e lik s a D z ie rż y ń s k ie g o , M a rc e le g o N o w o tk ę , K a r o la Ś w ie rc z e w sk ie g o ”66. D o b ó r ty c h w zo ró w o so b o w y ch j e s t z a d z iw ia ją c y - B. B ie r u t u w z g lę d n ił ty c h , k tó r z y m o rd o w a li, tw o rz y li poezję, w a lc z y li o w olność. W y d aje się, że B. B ie r u t n ie d o c e n ia ł w ie d z y s łu c h a c z y i ic h z n a jo m o śc i h is to r ii b liż sz e j i d a ls z e j, a je d y n y m c e le m ta k ie g o z e s ta w ie n i a m ogło b yć d ą ż e n ie do ró w n o w a g i z a s łu g , d e p re c jo n o w a n ie a u to r y te tó w i p r z e k s z ta łc a n ie ro li z b ro d n ia rz y . Z d ru g ie j s tr o n y t e n sp o só b r e in te r p r e ta c ji b o h a te r ó w j e s t c h a r a k te r y s ty c z n y d la s ty lu p e rs w a z ji, w k tó re j d o k o n u je się - z n a c z n ie o d b ie g a ją c y c h od u tr w a lo n y c h - p rz e s u n ię ć z n a c z e ń , p u n k t u c ię ż k o ści sy m b o li i cech.

W p r z e m ó w ie n iu z o k a z ji sw o ich u ro d z in B. B ie r u t p y ta ł o to , co j e s t „ź ró d łe m sił u m y s ło w y c h i m o r a ln y c h p o je d y n czeg o c z ło w ie k a , ź ró d łe m je g o w z r o s tu i ro z w o ju (...) o ra z t a k im ź ró d łe m d la r o b o tn ik a c h ło p a i in te lig e n ta ? ”67. O tóż w e d łu g m ó w cy t a k i m ź ró d łe m j e s t p a r t i a i je j id e e . P o w ią z a n e z ty m i id e a m i cele m o ż n a o d n a le ź ć w p rz e m ó w ie n iu z V II P le n u m , w k tó r y m B. B ie r u t p y ta ł: „Cóż j e s t t r e ś c ią n a s z e g o a p e lu ” i o d p o w ia d a ł, że c e le m j e s t z je d n o c z e n ie sił, „ ab y z k r a j u n a w p ó ł ro ln ic z e g o , w k tó r y m z ie m ia d a w a ła - i je s z c z e d a je n ie s te ty - b a r d z o n is k ie u ro d z a je (n ie d la te g o , że j e s t z ła, ale d la te g o , że j e s t u p r a w i a n a w sp o só b b a rd z o p r z e s ta r z a ły ) , u c z y n ić k r a j w y so ko u p rz e m y sło w io n y , k r a j ż e la z a , b e to n u i s ta li, k r a j m a s z y n i e le k try c z n o ś c i, k r a j w y so k ie j te c h n ik i z a ró w n o w p rz e m y ś le , j a k i w ro ln ic tw ie , k r a j k o r z y s ta ją c y w p e łn i ze sw y c h u k r y ty c h d o tą d i sła b o w y k o r z y s ty w a n y c h , a le b e z s p o rn ie w ie lk ic h b o g a c tw n a tu r a ln y c h , k r a j je d n o lity g o sp o d a rc z o i k u l t u r a ln ie , k r a j w ie lk ie j m e ta lu r g ii i w ie lk ie j c h e m ii, k r a j ż e g lu g i m o rs k ie j i p o rtó w św ia to w y c h , k r a j w y so k ic h u ro d z a jó w i w y so k iej k u l t u r y ”68. P y t a n i a n ie p o ja w ia ją się w e w s z y s tk ic h p rz e m ó w ie n ia c h - p ra w ie n ie m a ic h w ty c h , k tó r e s ą w n a jw ię k s z y m s to p n iu a p e la ty w n e , o d n o s z ą się do w y d a r z e ń z 1 m a ja i 22 lip c a . Te p rz e m ó w ie n ia z a w ie r a ją w ięcej w e z w a ń , p o z d ro w ie ń , w s k a z a ń i o s tr z e ż e ń o ra z a n a liz s t a n u g o s p o d a rk i, s t a n u b e z p ie c z e ń s tw a , ro li p a r t i i itp .

65 Ibidem, nr 204 (1266) 23 VII 1952, R. V, B. Bierut, [przemówienie z okazji 22 lipca], s. 1: „piastowanie w sercach i umysłach najpiękniejszych odczuć patriotyzmu i ofiarności, wielkiego pragnienia poznawania prawdy, kształcenia umysłu, oddania i poświęcenia sprawie ludu pracującego”.

66 Ibidem.

(15)

3. „Proletariusze wszystkich krajów - łączcie się dla walki o pokój,

0 demokrację, o socjalizm”69.

Kolejnym istotnym elementem przemówień B. Bieruta są apele i wezwa

nia, najogólniej rzecz biorąc, do budowy socjalizmu, walki o pokój - i plan

sześcioletni. Dzielą się one tematycznie oraz ze względu na adresata. Apele

te są skierowane o tych, którzy chcą współdziałać i wyraźnie zaznaczają

obecność przeciwników tych idei. Elementem wspólnym jest ciągła zachęta

do walki70. Najdobitniej mówca wyraził to w Orędziu noworocznym: „zbudo

wanie nowego ustroju społecznego, urzeczywistnienie najszlachetniejszych

ideałów socjalizmu, wydźwignięcie narodu polskiego na nową drogę wspania

łego rozwoju, zabezpieczenie jego całkowitej i nieprzemijającej niepodległości,

utrwalenie na wieki pokoju i współpracy braterskiej między narodami”71.

Cele zawarte w tym fragmencie stanowią jednocześnie treść szczegółowych

wezwań i apeli do słuchaczy. W kwestiach gospodarczych B. Bierut nawoły

wał do „ofiarności i pracy”; „abyśmy gospodarzyli coraz lepiej”; „tępmy szkod

ników, sabotażystów, dywersantów, marnotrawców mienia ogólnokrajowego”,

wzywał do „zabezpieczania terminowego wykonania obowiązkowych dostaw”.

Bierut zaklinał przy tym rzeczywistość, wygłaszając życzenia: „niech więc

rosną coraz liczniej szeregi przodowników pracy”, „niech żyje pokój i przyjaźń

między narodami”. Chłopów prosił: „pomagajcie państwu ludowemu w zaopa

trzeniu ludności miast w produkty rolne, a wsi w towary przemysłowe”. Dal

się też poznać jako znawca: „już dziś czyńcie energiczne przygotowania do

wiosennego siewu”72. Młodzież nawoływał do walki z „szerzycielami nieuc

twa, lenistwa, zacofania i demoralizacji”73. Całe społeczeństwo uczulał:

„bądźmy ofiarnymi bojownikami o pokój, o rozkwit, o dobrobyt i potęgę na

szej ojczyzny”; „bądźmy czujni”74.

Apele i wezwania, pytania, na które nie oczekiwał odpowiedzi oraz cała

struktura przemówień służyły przekazowi ideologii i współtworzyły przekaz

szkolenia ideologicznego, jakich częścią były przemówienia przywódcy pań

stwa i partii. Cele tego szkolenia były dość spójne i dotyczyły przebudowy

więzi społecznych przy pomocy partii i poprzez zmianę ładu państwowego

1 społecznego.

69 „Trybuna Ludu” nr 122 (1184) 2 V 1952, R V, B. Bierut [przemówienie z okazji 1 maja], s. 1.

70 Ibidem, nr 122 (1184) 2 V 1952, R V, B. Bierut [przemówienie z okazji 1 maja], s. 1: „Walczmy ze spekulantami, kułakami, darmozjadami, szerzycielami niepokoju, pijaństwa, plot ki lub chuligańskich wybryków. (...) Walczmy z biurokratycznym i bezdusznym traktowaniem potrzeb człowieka pracującego.” Por. też ibidem, nr 204 (1266) 23 VII 1952, R. V, B. Bierut [przemówienie z okazji 22 lipca], s. 1: walka o „wzrost sił naszego państwa, walka o jedność narodu i jego rozkwit, walka o niepodległość i dobrobyt kraju”.

71 Ibidem, nr 1 (1063) 1 I 1952, R. V, B. Bierut, Orędzie noworoczne, s. 1. 72 Ibidem

73 Ibidem

(16)

A. „Partia to niezastąpiona i nieprzerwana szkoła życia, szkoła hartu

bojowego, szkoła myśli i uzdolnień osobistych (...), wychowawczyni, przewod

niczka, źródło siły i otuchy w najtrudniejszych nawet chwilach w życiu”

75

.

Stałym elementem przemówień było wyjaśnianie ideologii socjalistycznej

i nauka o partii - partia stanowiła mityczne podłoże dla wspólnoty pochodze

nia wszystkich, którzy mieli cele podobne do partyjnych

76

. B. Bierut poświę

cił tej tematyce przemówienie z okazji swoich urodzin, które przypadały

19 kwietnia, ale te zagadnienia znajdują się także w przemówieniu na

V II Plenum KC PZPR. Od razu warto zastrzec, że w przemówieniach nie ma

szczegółów idei socjalistycznej. Ich podstawowym motywem było znaczenie

partii w życiu jednostki oraz zaufanie, jakie jednostka pokłada w partii:

ufność miała wynikać ze zgodności „uczuć, potrzeb i poczucia słuszności”

dążeń i partii, i jednostki, bez względu na jej przynależność polityczną

77

.

Partia w oczach B. Bieruta pełniła także funkcję pomostu między działania

mi narodu polskiego a „walką klasy robotniczej”, pozwalała łączyć idee pa

triotyczne z ideami internacjonalistycznymi, ułatwiała współpracę ze Związ

kiem Radzieckim: naród polski od ośmiu lat „jest na nowej drodze dziejowej”,

stał się „narodem robotników i chłopów”, a „naszą ambicją” jest zapewnić

„pełne napięcia i twórczych poszukiwań bogate życie w warunkach pracy poko

jowej, opartej na nowych stosunkach między narodami, których wzór daje nam

Wielki Związek Radziecki”

78

. Zastanawiające wydaje się podkreślanie roli na

rodu - mimo wyraźnej zwierzchności partii. Wprawdzie już w 1951 r., podczas

VI Plenum KC PZPR, B. Bierut wskazywał na znaczenie narodowości, jednak

i wtedy i w 1952 r. było to znaczne naruszenie „stereotypu stalinizmu”

79

.

Według B. Bieruta partia, PZPR, była także organem nadrzędnym wobec

państwa - instytucji, która potencjalnie hamowała jej działania

80

. Dlatego

zadaniem partii było „nadanie aparatowi państwowemu charakteru socjali

76 Por. S. Ossowski, op. cit., s. 114: „czyniąc zadość poczuciu łączności grupowej mit genealogiczny pełni zwykle inną jeszcze funkcję: ma uzasadnić przekonanie o wyższości tej grupy społecznej w stosunku do innych; służy wtedy megalomanii narodowej lub stanowej”.

77 „Trybuna Ludu” nr 109 (1171) 19 kwietnia 1952, B. Bierut [przemówienie z okazji 60. rocznicy urodzin], s. 1: siła partii to „ufność mas, ich wiara w słuszność wskazań partii, poparcie mas dla haseł partii (...)”; o sile partii „stanowi także jej wewnętrzna organizacja, jej zwartość wewnętrzna oraz jej najściślejsza więź codzienna z wielomilionowymi masami bezpar tyjnych ludzi pracy, jej wczucie się w tętno życia tych mas, w ich potrzeby i troski w tym celu, by umiejętnie pokierować walką o interesy mas pracujących, o ich całkowite zwycięstwo zgod nie z wielką ideą socjalizmu”.

78 Ibidem; por. też S. Ossowski, op. cit., s. 127: „Wiara w związki krwi sięgające poza granice grupy etnicznej niejednokrotnie bywa powoływana do uświęcania zbliżenia politycznego lub kulturalnego pomiędzy narodami.”; ibidem, s. 128: „Jeżeli istotne lub fikcyjne związki pochodzenia bywają łącznikiem nie tylko pomiędzy członkami jednej grupy etnicznej, ale i pomię dzy zaprzyjaźnionymi z innych powodów zbiorowościami, to istotna lub fikcyjna odrębność pochodzenia bywa, jak wiadomo, czynnikiem wyzyskiwanym przez grupowe antagonizmy”.

79 Por. M. Mazur, O człowieku tendencyjnym, s. 210-211, s. 350-351. 80 Por. L. Kołakowski, op. cit., s. 765-767.

Socjotechniczne cele przemówień Bolesława Bieruta (1 I - 22 VII 1952)