ACTA U N IV ERSITA TIS LO D ZIEN SIS
F O L IA B O T A N IC A 13 19-28 1998
(A cta U niv. L odz., F olia bot.)
Ignacy Kutyna, Tadeusz Leśnik
W Y STĘPO W A N IE I R O Z M IE S Z C Z E N IE
GATUNKÓW W Y M IERA JĄ CY CH , N A RA ŻO N Y C H I RZA D K IC H W ZBIO RO W ISK A CH SEG ETA LNY CH
Z A C H O D N IE J C Z ĘŚC I N IZIN Y S Z C Z E C IŃ S K IE J O C C U R R E N C E AND D ISTR IB U TIO N
O F ENDANGERED, VULNERABLE AND RARE S P E C IE S IN SEGETAL C O M M U N IT IE S
O F T H E W ESTERN PA RT O F T H E S Z C Z E C IN LO W LAND
A BSTR A C T: The occurrence and distribution o f endangered, vulnerable and rare species in segetal com m unities o f western part o f the Szczecin Low land are described. T he characteristics o f 1 endangered, 10 vulnerable and 4 rare species are presented against differentiated soil conditions o f the area.
T r e ś ć
1. W stęp
2. M etod yka badań 3. O m ów ienie wyników 4. Zestawienie w yników badań 5. Piśm iennictw o
6. Summary
1. W ST Ę P
Część Niziny Szczecińskiej jest położona na zachód od Szczecina. G ranice tego obszaru wyznaczają od wschodu O dra Z achodnia, m iasto Szczecin oraz R ozto k a O drzańska, od zachodu - granica państw ow a z Niemcami. N a tym stosunkowo niewielkim obszarze znacznie zróżnicowane
są w arunki glebowe. W północnej części terenu występują gleby wytworzone z piasków dolinowych, w większości zalesione (Puszcza W krzańska), w części środkowej i południowej dom inują gleby brunatne właściwe i czarne ziemie wytworzone z glin lekkich i średnich o odczynie zasadowym, użytkow ane rolniczo ( B o r o w i e c 1993). N a zachodniej krawędzi O dry, wchodzącej w obszar Parku Krajobrazow ego Doliny Dolnej Odry, znajdują się pararę- dziny, gleby rzadko spotykane na Pom orzu Zachodnim . Zlokalizow ane są one najczęściej na wierzchowinach i południowych zboczach krawędzi Odry Zachodniej i charakteryzują się znaczną zawartością C a C 0 3, dochodzącą do 30%. Alkaliczny odczyn tych gleb oraz ich suche i ciepłe siedliska stwarzają optym alne warunki dla rozwoju m uraw ksero termicznych, a na terenach użytkowanych rolniczo - zbiorowisk segetalnych o bogatym i zróżnicowanym składzie gatunkowym, z licznymi rzadkimi gatunkam i kseroterm icznymi i kalcyfilnymi.
Celem niniejszej pracy było określenie częstości występowania gatunków wymierających (E), narażonych (V) i rzadkich (R) oraz ich scharakteryzowanie i ocena rozmieszczenia na obszarze zachodniej części Niziny Szczecińskiej. Przynależność gatunków roślin do poszczególnych kategorii zagrożenia przyjęto za Z a r z y c k i m , W o j e w o d ą , H e i n r i c h (1992) oraz Z a r z y c k i m , K a ź m i e r c z a k o w ą (1993).
2. M ET O D Y K A BA D A Ń
W celu określenia częstości występowania zagrożonych gatunków i ich rozmieszczenia na obszarze badań przeanalizowano 872 zdjęcia fitosoc- jologiczne, wykonane w latach 1970-1990 na polach rolników indywidualnych (669 zdjęć), jak również użytkowanych przez byłe Państwowe G ospodarstw a Rolne do 1990 r. (203 zdjęcia).
Intensywna agrotechnika (m. in. wysokie nawożenie mineralne, stosowanie pestycydów) realizowana przez Państwowe G ospodarstw a R olne stanowiła istotne zagrożenie dla występowania gatunków segetalnych. Celem określenia wpływu formy władania ziemią na ich obecność w zbiorowiskach segetalnych m ateriał zdjęciowy postanow iono rozdzielić. Stanowiska najrzadziej spoty kanych gatunków przedstawiono na rys. 1.
W k r z a ń s k Police Lubiszyn Jezioro ~ Dqbie SZCZECIŃtfe l¥ z y l* f r Kurów/ GRYFINO
Rys. 1. Rozm ieszczenie stanowisk niektórych gatunków wym ierających (E), narażonych (V) i rzadkich (R ) w zachodniej części N iziny Szczecińskiej
F ig. 1. D istribution o f localities o f som e endangered (E), vulnerable (V ) and rare (R ) species o f the western part o f the Szczecin Lowland
1 - M isopates orontium, 2 - Adonis aestivalis, 3 - A nagallis arvensis for. azurea, 4 - Camelina m icrocarpa, 5 - Geranium dissectum, 6 - H ypericum humifusum, 7 - M elam pyrum arvense,
T a b e l a I
N> to
Liczba wystąpień gatun ków wym ierających (E), narażonych (V) i rzadkich (R ) w zbiorow iskach segetalnych różnych upraw w obrębie zróżnicow anej gleb ow o zachodniej części N izin y Szczecińskiej
N um ber o f occurrences o f endangered (E), vulnerable (V) and rare (R ) species in segetal com m unities o f different groups o f cultivated plants in areas differentiated by soils conditions o f the western part o f the Szczecin Low land
G rupa roślin uprawnych Z boża ozim e Z boża jare O kopow e Razem
G rou p o f cultivated plants W inter cereals Spring cereals R o o t crops Total
Liczba zdjęć fitosocjolo-
gicznych 69 35 187 55 14 33 23 15 211 27 669
N um ber o f p h ytosociologi-
cal records (60) (20) (40) (10) (10) - (23) - (40) - (203)
K om pleksy glebow o-rol-
nicze 5 -7 1 -4 1-4 8 9 3 1 -4 , 8 3 1 -4 , 8 3
The soil - agricultural com plexes
T ypy i pod typy gleb Bw A, B, D , D , D z M parar ędzina D , D z pararędzina B, D , pararędzina
Types and subtypes o f soils Bw D z pararendzina pararendzina D z pararendzina
Gatunki roślin
Plant species
M isopates orontium (E) _ 2 _ — - - 2 - - - 4
Adonis aestivalis (V) Agrostem m a githago (V) Anagallis arvensis for.
azurea (V)
Camelina microcarpa (V) Euphorbia exigua (V) Geranium dissectum (V) Hypericum huniifusum (V) M elam pyrum arvense (V) ; Ranunculus arvensis (V) Sherardia arvensis (V) 12 2 4 2 12 1 10 1 1 10(1) 1 1 7 1 1 17(2) 2 6 (1) 1 3 6 4 1 -11 12 1 3 5 1 41 4 4 45 2 2 6 33 4 Anthemis tinctoria (R) _ _ _ - 5 - 1 1 3 10 Chaenorhinum minus (R) - 9 - - - (7) 2 8(1) 29 Coronopus squamatus (R) - - 2 2 - - — 2(1) 1 Valerianella locusta (R) — — — — 1 Razem Total 14 8 48 33 8 20 9 14 26 13
Liczby w naw iasach dotyczą wystąpień gatunków na obszarach użytkow anych d o 1990 r. przez P aństw ow e G ospodarstw a R olne (the numbers in parentheses indicate species occurrence in areas used b y state farms till year 1990).
to Ig n a cy K u ty n a , Tadeusz L eś n ik W y st ę p o w a n ie i r o zm ie szc ze n ie g a tu n k ó w w y m ie r a ją c y c h , n a r a ż o n y c h ...
3. O M Ó W IE N IE W YN IK ÓW
Występowanie większości gatunków zaliczonych do kategorii wymierających (E), narażonych (V) i rzadkich (R) w zachodniej części Niziny Szczecińskiej (tab. I) związane jest z glebami żyznymi kompleksów glebowo-rolniczych 1-4 i 8; z siedliskami m arginalnymi, do których zaliczyć m ożna obszary pararędzin, gdzie zanotow ano liczny udział gatunków kserofilnych i kalcyfil- nych, w tym bardzo rzadko spotykanych na obszarze Pom orza Zachodniego (Anagallis arvensis for. azurea, Anthemis tinctoria, M elampyrum arvense). Tylko dwa gatunki (Agrostemma githago, Hypericum humifusum) zaliczone do kategorii narażonych występowały na słabszych glebach kom pleksów żytnich (5-7).
G atun ki wymierające, narażone oraz rzadkie spotykano najczęściej w uprawach zbóż ozimych i głównie na polach użytkowanych przez rolników indyw idualnych, często w sposób ekstensywny, z rzadziej stosow anym chemicznym zwalczaniem chwastów. Część z nich, jak Chaenorhinum minus i Euphorbia exigua, spotykano często również w upraw ach zbóż jarych i okopowych (tab. I).
Szczegółowe informacje o występowaniu 15 gatunków zbiorowisk segetal- nych zawiera poniższa charakterystyka, a rozmieszczenie części z nich rys. 1.
I. G atunki wymierające (E). Misopates orontium (L.) Rafin.
M ü l l e r (1898) we Florze Pomorza podaje dla omawianego obszaru tylko trzy stanow iska (Bobolin, Dołuje i M ierzyn) w ystępow ania tego gatunku. Misopates orontium został znaleziony na czterech stanowiskach (Mierzyn, Smolęcin, Stobno i W ołczkowo) na polach wiejskich, w zbożach ozimych i jarych na czarnych ziemiach i glebach brunatnych wytworzonych z glin średnich i ciężkich. Najnowsze opracowanie florystyczne z tego obszaru ( Z a j ą c , C i a c i u r a , Z a j ą c 1993) nie podaje nowych stanowisk.
II. G atunki narażone (V). Adonis aestivalis L.
G atunek znaleziony na badanym terenie tylko na jednym stanowisku (Dołuje), w zbożu ozimym na czarnej ziemi wytworzonej z glin.
Agrostemma githago L.
Zanotow any na 41 stanowiskach rozproszonych na całym badanym obszarze. Spotykany wyłącznie na polach rolników indywidualnych w upra wach zbóż ozimych na glebach różnych typów i kom pleksów glebowo- -rolniczych.
Anagallis arvensis L. for. azurea Hyl.
G atunek nie podawany dotychczas w literaturze botanicznej z tego obszaru. Spotkany na czterech stanowiskach (Moczyły - 3, K am ieniec - 1) usytuowanych na zboczach krawędzi Doliny Odry o wystawie południowej, na pararędzinach użytkowanych w sposób ekstensywny przez rolników indywidualnych.
Camelina microcarpa Andrz. ex DC.
G atunek zanotow any na czterech stanowiskach (Moczyły - 3, Stobno - 1) w zbożach ozimych uprawianych na pararędzinach i glebach brunatnych właściwych należących do rolników indywidualnych.
Euphorbia exigua L.
G atunek, który nie jest podawany w ostatnim opracow aniu florystycznym Z aodrza ( Z a j ą c , C i a c i u r a, Z a j ą c 1993), został znaleziony na badanym terenie aż na 45 stanowiskach, skupionych głównie w południowej części obszaru badań, cechujących się przewagą gleb cięższych, należących do kom pleksów pszennych. G atunek spotykany w upraw ach zbóż ozimych i jarych oraz w uprawach okopowych, wyłącznie na polach wiejskich.
Geranium dissectum L.
N a badanym obszarze zanotow any tylko na dwóch stanow iskach, na polu wiejskim w Smolęcinie i na polu byłego Państwowego G ospodarstw a Rolnego Kościno w uprawie zbóż ozimych.
Hypericum humifusum L.
N a badanym obszarze znaleziono dwa stanow iska występowania tego gatunku (D obra Szczecińska i Grzepnica). W ystąpił on w upraw ie żyta na glebach brunatnych wyługowanych wytworzonych z piasków.
M elampyrum arvense L.
G atunek bardzo rzadko spotykany na obszarze Pom orza Zachodniego. Z ostał zanotow any na sześciu stanow iskach (Moczyły - 4, Barnisław - 1, Smolęcin - 1) w uprawach zbóż ozimych, głównie na pararędzinach w sąsiedz twie m uraw kserotermicznych i tylko na ekstensywnie użytkow anych polach rolników indywidualnych.
Ranunculus arvensis L.
Odnotowany na 33 stanowiskach (Glinki - 14, Wołczkowo - 10, Warszewo - 4, Mierzyn - 2, Siadło Dolne - 2 i Przylep - 1), głównie w zbożach ozimych na glebach kompleksów pszennych oraz na kompleksie zbożowo- -pastewnym mocnym (połowa stanowisk). I ylko trzy stanowiska występowania
Ranunculus arwnsis były zlokalizowane na polach byłych Państwowych G ospodarstw Rolnych.
Sherardia arvensis L.
G atunek spotkany tylko na czterech stanowiskach (Będargowo, O sto ja, Siadło G órne, Smolęcin) w uprawie zbóż ozimych na pararędzinach i czarnych ziemiach wytworzonych z glin, na polach rolników indywidu alnych.
III. G atunki rzadkie (R). Anthemis tinctoria L.
Podobnie jak Anagallis arvensii for. azurea, Camelina microcarpa i Melam- pyrum arvense, znaleziony został na glebach pararędzinowych w sąsiedztwie m uraw ksero termicznych. Stanowiska tego gatunku (Moczyły - 9, Stobno - 1) zlokalizowane były na zboczach o ekspozycji południowej, użytkowanych ekstensywnie przez rolników indywidualnych.
Chaenorhinum minus ( L.) Lange
N a badanym obszarze zanotow ano 29 stanowisk występowania tego gatunku, skupionych głównie w południowej części obszaru badań, w zbio rowiskach upraw zbożowych, ozimych i jarych oraz okopowych, na glebach kom pleksów pszennych, w obu sektorach gospodarstw rolnych.
Coronopus sąuamatus (Forksal) Ascherson
N a obszarze badań zlokalizowano siedem stanowisk występowania tego gatunku (Kurów - 2, Ostoja - 2, Będargowo - 1, Przecław - 1, Rajkowo - 1). G atunek ten wystąpił na zwięzłych glebach kom pleksów pszennych w uprawie zbóż ozimych oraz w upraw ach okopowych.
Valerianella locusta (L.) Laterrade
G atunek został zanotow any tylko na jednym stanow isku (Trzebież Szczeciński) w upraw ie żyta na glebie kom pleksu zbożow o-pastew nego słabego wytworzonego z piasków dolinowych.
4. Z E ST A W IE N IE W YN IK ÓW BAD A Ń
1. N a zróżnicowanym glebowo obszarze zachodniej części Niziny Szczeciń skiej w zbiorow iskach segetalnych wystąpił jeden gatunek wym ierający (Misopates orontium), 10 gatunków narażonych i cztery gatunki rzadkie (tab. I).
2. Zdecydowana większość wyodrębnionych gatunków (tab. I) spotykana była w upraw ach zbóż ozimych na glebach kom pleksów pszennych i kom pleksu zbożowo-pastewnego mocnego, a także na pararędzinach.
3. G atunki rzadkie, narażone i wymierające występowały głównie na ekstensywnych polach rolników indywidualnych. Intensywna agrotechnika stosow ana do 1990 r. na polach sektora państwowego w pierwszej kolejności eliminowała je ze zbiorowisk segetalnych.
5. PIŚM IE N N IC T W O
B o r o w i e c , S. 1993. Geologia i gleby rejonu Szczecina. Stan środow iska m iasta i rejonu Szczecina. Szczec. TN : 67-78.
M ii 11 e r , W. 1898. Flora von Pommern. Verl. V. J. Burmeister, Stettin.
Z a j ą c , A , C i a c i u r a , M , Z a j ą c , M. 1993. Rośliny naczyniowe Z aodrza (na zach ód od S zczecin a). Wyd. N au k. U n iw . Szczecińskiego, Szczecin: 1-153.
Z a r z y c k i , K , K a ź m i e r c z a k o w a , R. (red.). 1993. P olska czerwona księga roślin. Inst. Ochr. Przyr. P A N , Kraków: 9-310.
Z a r z y c k i , K , W o j e w o d a , W , H e i n r i c h , Z. (red.). 1992. L ista roślin zagrożonych w Polsce. Inst. Bot. P A N , K raków: 87-98.
6. SU M M A R Y
The analysis o f 872 phytosociological releves from the area o f the western part o f Szczecin Low land confirmed the occurrence o f 1 endangered, 10 vulnerable and 4 rare species. M ost o f these species occurred on good soils developed from loam and on w et soils with a higher level o f ground water used by private farmers (Tab. I). The distribution o f a part o f these species is shown in Fig. I.
Prof. dr hab. Ignacy K utyna Dr Tadeusz Leśnik
K atedra Ekologii i O chrony Środow iska A kadem ia R olnicza
ul. Słow ackiego 17, 71-434 Szczecin
W płynęło d o Redakcji F olia botanica 29.07.1996
