Organizacja władzy naczelnej Prus Książęcych

Grygier, Tadeusz

Organizacja władzy naczelnej Prus

Książęcych

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 460-513

1964

M

A

T

E

R

I

A

Ł

Y

T A D E U S Z G R Y G IE R

ORGANIZACJA WŁADZY NACZELNEJ PRUS KSIĄŻĘCYCH

N a p r z y k ła d z ie h is t o r ii a d m in is t r a c j i P r u s K s ią ż ę c y c h *) u z e w n ę t r z n ia ł s ię p o d s t a w o w y p r o b le m r o z w o j u u s tr o ju p o lit y c z n e g o P o ls k i o r a z p a ń s t w a b r a n d e n b u r s k o - p r u s k ie g o — c e n t r a liz m i d e c e n t r a liz m ( w z g lę d n ie f e d e r a liz m ) . T e d w a c z y n n ik i d z ia ła ły o b o k s ie b ie o r a z c z ę s to p r z e c iw k o s o b i e x). T y m ­ c z a se m te n w ła ś n i e p r o b le m , ta k w li t e r a t u r z e p o ls k ie j , ja k i n ie m ie c k ie j j e s t m a ło p o r u s z a n y . M a o n j e d n a k d e c y d u j ą c e z n a c z e n ie w r o z w o j u u s t r o j u p o li­ t y c z n e g o i a d m in is t r a c y j n e g o P r u s K r ó le w s k ic h i P r u s K s ią ż ę c y c h . T e n d e n c j e c e n t r a lis t y c z n e i d e c e n t r a lis t y c z n e d e t e r m in o w a ły w z a j e m n y s t o s u n e k m ię d z y z ie m ia m i K o r o n y P o ls k ie j (p r z e d e w s z y s t k im P r u s K r ó le w s k ic h ) a p o 1660 r. r ó w n ie ż s to s u n e k m ię d z y P r u s a m i K s ią ż ę c y m i z je d n e j , a K o r o n ą P o ls k ą i B r a n d e n b u r g ią z d r u g ie j s t r o n y 2). C h o d z i tu p r z e d e w s z y s t k im o t e n d e n c j e r e p r e z e n t o w a n e w o k r e s ie 1640— 1688 p r z e z w ie l k i e g o e le k t o r a , F r y d e r y k a W ilh e lm a . M ia h o w ic ie p o p o k o ju w e s t f a ls k i m w 1648 r. B r a n d e n b u r g ia p r z e ­ ż y w a ła z a s a d n ic z e z m ia n y . Z d o b y w a j ą c k o le j n o M a g d e b u r g , H a lb e r s t a d t i P o m o r z e Z a c h o d n ie e l e k t o r z y b r a n d e n b u r s c y d ą ż y li d o te g o , b y o d r ę b n e t e r y t o r ia h is t o r y c z n e p r z e k s z t a łc ić w j e d n o lit y o r g a n iz m p a ń s t w o w y , z a r z ą ­ d z a n y c o r a z b a r d z ie j c e n t r a l is t y c z n ie i a b s o lu t y s t y c z n ie . T e r y t o r iu m P r u s K s ią ż ę c y c h w t e j w y k s z t a łc a j ą c e j s ię n o w e j p a ń s t w o w o ś c i b r a n d e n b u r s k ie j s t a n o w iło s p e c y f ic z n y o b s z a r 3). D r u g im g e n e r a ln y m p r o b le m e m u s t r o j o w y m P r u s K s ią ż ę c y c h są s p r a w y s t a n o w e . O tó ż d o 1660 r. u s tr ó j s t a n o w y k s z t a łt o w a ł s ię n a w z o r a c h p o ls k ic h (np. d w u iz b o w o ś ć p a r la m e n t u — iz b a p o s e ls k a c r a z iz b a s e n a t o r s k a ) , b y p o 1660 r. u le g a ć w z o r o m n a r z u c o n y m p r z e z B r a n d e n b u r g ię (s y s t e m tz w . u s tr o ju s t a n o w e g o M e k le m b u r g ii) O. S p o w o d o w a ło t o z n a c z n e t a r c ia p o l i t y c z n e . . A k ta E t a t s - M i n i s t e r i u m il u s t r u j ą w p e łn i p r z e m ia n y u s t r o j o w e P r u s , g d y ż o b e jm u ją d o k u m e n t a c j ę K z ą d u P r u s k ie g o ( P r e u s s i s c h e R e g i e r u n g ) , n a j w y ż ­ s z e j w ła d z y K s ię s t w a P r u s k ie g o w y w o d z ą c e j s ię z I z b y N a j w y ż s z e j R a d y

*) A u t o r ś w ia d o m ie o p e r u j e p o j ę c ie m P r u s y K s ią ż ę c e · n a p r z e s t r z e n i la t 1525— 1804, g d y ż z p u n k t u w id z e n ia p r a w a m ię d z y n a r o d o w e g o K s ię s t w o z a k o ń ­ c z y ło s w ó j s a m o d z ie ln y b y t d o p ie r o w 1773 r. P o ls k a w ó w c z a s o f ic j a ln ie z r e ­ z y g n o w a ła z w s z y s t k ic h e le m e n t ó w z w ie r z c h n ic t w a le n n e g o . S t a n y p r u s k ie j e d n a k ż e w d a ls z y m c ią g u u w a ż a ły K s ię s t w o za s a m o d z ie ln e p a ń s t w o . T o te ż r o z w ią z a n ie p r z e z w ła d z e b e r liń s k ie ( b r a n d e n b u r s k ie ) z w ie r z c h n ie j w ła d z y p a ń s t w o w e j K s ię s t w a w 1804 r. u z n a ły za g w a łt . S p r a w y t e s z c z e g ó ło w o w y j a ś ­ n io n o w t e k ś c ie . ń T a d e u s z G r y g i e r, D y s y d e n c k a k o n f e d e r a c j a t o r u ń s k a , T o r u ń 1952, s. 10. 2) K u r t F o r s t r e u t e r , H e r z o g t u m P r e u s s e n , W ü r z b u r g 1964, s. 578. 3) E b e r h a r d F a d e n , B r a n d e n b u r g , W ü r z b u r g 1964, s. 530. 4) W e r n e r S t r e c k e r , C h r is ta C o r d s h a g e n , M e c k l e n b u r g , W ü r z b u r g 1964, s. 540. 460

K s ię s t w a (O b er ra ť sstu b eJ z X V I w ie k u ·’). E t a t s - M i n i s t e r i u m o b e j m o w a ło r ó w ­ n ie ż i d y p lo m y (a r c h iw u m ) z a k o n u k r z y ż a c k ie g o . S tą d ca ła s p u ś c iz n a a k t o w a E t a t s - M i n i s t e r i u m b y ła r d z e n ie m i n a j w a r t o ś c io w s z ą c z ę ś c ią z a s o b u a k t o w e g o a r c h iw u m k r ó le w ie c k ie g o . 1. A R C H IW U M Z A K O N N E O s t o lic y p a ń s t w a z a k o n n e g o p r z e d 1309 r. tr u d n o j e s t m ó w ić z u w a g i n a to , ż e w i e l c y m is t r z o w ie Z a k o n u o d b y w a li c ią g łe p o d r ó ż e . G łó w n y m i ic h m ie j ­ s c a m i p o b y t u d o 1291 r. b y ła A k k o n a , d o 1309 r. — W e n e c ja . P r a w d o p o d o b n ie a r c h iw u m z a k o n n e p r z e c h o w y w a n o n a j p ie r w w A k k o n ie , b y p o 1286 r. p r z e ­ n ie ś ć j e d o W e n e c ji. P o 1309 r. p r a w ie c a ł y z a s ó b a r c h iw a ln y p r z e w ie z io n o d o M a lb o r k a . T y lk o c z ę ś ć a r c h i w a l ió w z a k o n n y c h — i t o b a r d z o n ie z n a c z n a — p o z o s t a ła w W e n e c j i G), o b e j m u j e o n a o g ó ln e p r z y w il e j e z a k o n n e o r a z d y p lo m y d o t y c z ą c e Z ie m i Ś w i ę t e j . Z u w a g i n a d e c e n t r a lis t y c z n y za r zą d a k t a m i s t o s o ­ w a n y w Z a k o n ie , a r c h iw a lia z a k o n n e r o z p r o sz o n e s ą r ó w n ie ż w r ó ż n y c h d o m a c h : w W ie d n iu , N o r y m b e r d z e , R e g e n s b u r g u . M a r b u r g u , T r e w ir z e , K o lo n ii, K o b le n c j i, U t r e c h c ie i in n y c h . K ie d y w ie l k i m is t r z Z a k o n u p r z e n ió s ł s ię d o M a lb o r k a , z a s t a ł ta m j u ż a k ta i a r c h iw u m m is t r z a k r a j o w e g o P r u s ( L a n d m e i s t e r v o n P r e u s s e n ) . A r c h iw u m to z o s t a ło w c h ło n ię t e r ó w n ie ż p r z e z a r c h iw u m w ie l k i e g o m is t r z a '). D o 1400 r. tr z o n g łó w n y a r c h iw u m s t a n o w ił y d y p lo m y (ca 700). P o 1400 r. a r c h iw u m o t r z y m y w a ło co r a z w ię c e j li s t ó w . T y m s p o s o b e m z a c z y n a ły w y k s z t a ł c a ć s ię d w a r o d z a j e a r c h iw ó w Z a k o n u — a r c h iw u m d y p lo m ó w ( U r k u n d e n a r c h i v ) o r a z a r c h iw u m li s t o w e ( B r i e f a r c h i v l S t a r s z e a r c h iw u m d y p lo m ó w u le g ło z n a c z ­ n e m u z n is z c z e n iu w t r a k c ie p r z e n o s z e n ia (p o 1454 r.) z M a lb o r k a d o K r ó le w c a

3) K . F o r s t r e u t e r, D a s p r e u s s i s c h e S t a a t s a r c h i v in K ö n i g s b e r g . G ö t t in ­ g e n 1955, s. 4. P o li k w id a c j i E t a t s - M i n i s t e r i u m w 1804 r. s t a n y p r u s k ie za w s z e lk ą c e n ę c h c ia ły p r z e s z k o d z ić p r z e ję c iu A r c h iw u m P r u s k ie g o p r z e z a d m i­ n is t r a c j ę b r a n d e n b u r s k ą i o d d z ie lić je o d T a j n e g o A r c h iw u m w K r ó le w c u . W y s iłk i s t a n ó w s p e łz ły n a n ic z y m (zob . T . G r y g i e r, P r ó b y u t r z y m a n i a u s t r o ­

j u s t a n o w e g o w P r u s a c h W s c h o d n i c h na p r z e ł o m i e X V I I I і X I X w i e k u , K o m u ­ n ik a t y M a z u r sk o -W a rm iń sk ie* , 1964, n r 1, s. 59). fi) M a k s P e r I b a c h . D i e R e s t e d e s D e u t s c h - O r d e n s A r c h i v s in V e n e d i g , A lt p r e u s s is c h e M o n a t s s c h r if t , B d . 19, s. 630— 650. C e n t r a ln e g o a r c h iw u m z a k o n ­ n e g o , j a k o o s o b n e j in s t y t u c j i do r o k u 1852 n ie b y ło . A r c h iw u m d o m u k r a j o w e g o ( m is tr z a k r a j o w e g o ) , w k t ó r y m u r z ę d o w a ł w ie l k i m is t r z Z a k o n u , p r z e c h o w y w a ło a k ta k a n c e la r ii w ie l k i e g o m is tr z a . D o p ie r o , g d y W ie d e ń s t a ł s ię g łó w n ą s i e ­ d z ib ą Z a k o n u N ie m ie c k ie g o , k a p it u ła Z a k o n u u c h w a l iła w 1852 r. z o r g a n iz o ­ w a n i e C e n t r a ln e g o A r c h iw u m Z a k o n u w W ie d n iu ( D a s Z e n t r a l a r c h i v d e s

D e u t s c h e n O r d e n s i n W i e n ) . W a r c h iw u m t y m z a c h o w a ły s ię r ó w n ie ż lic z n e

a k t a D o m u P r u s k ie g o Z a k o n u (zob . K le m e n s W i e s e r, D a s Z e n t r a l a r c h i v d e s D e u t s c h e n O r d e n s in W ie n . P r e u s s e n la n d , H . 1/2, 1963, s. 9— 19 o r a z u w a g i I r e n y M a r ii K o ś c i a ń s k i e j w K o m u n ik a t a c h M a z u r s k o - W a r m iń s k ic h 1964. n r 3). I n w e n t a r z a k t Z a k o n u w W e n e c ji o p u b lik o w a ł R . P r e d e l l i , A t t i d e l R e a l e i s t i t u t o V e n e t o d i Ś c i e r n e , L e t t t e r e ed A r t i, T. 64, p. II, s. 1379— 1463. O m o ż liw o ś c ia c h is t n ie n ia a r c h i w a l ió w w in n y c h d o m a c h Z a k o n u (n p . G o s la r , K o lo n ii) d o t y c z ą c y c h P r u s w 1822 r. m ó w ił J. V o i g t (zob . M a x H e i n , E in

B e i t r a g z u r G e s c h i c h t e d e s D e u t s c h e r d e n s A r c h iv s z u V e n e d i g , A lt p r e u s s i s c h e F o r s c h u n g e n , B d . 8, 1931, s. 127). O s t a t n io s z e r s z e p o s z u k i w a n ia a r c h i w a l ió w z a k o n n y c h ( z a k o n u k r z y ż a c k ie g o ) w W ie d n iu i w e W ło s z e c h p o d j ę li E r ic h W e i s e (1957 r.). H a n s K o e p p e n (1962 r.), i K . F o r s t r e u t e r X1963 r.). 7) K . F o r s t r e u t e r , D a s p r e u s s i s c h e , s. 12.

461

i T a p ia w y , ja k ś w ia d c z ą o ty m z a c h o w a n e r e j e s t r y 6). A r c h iw u m w T a p ia w ie p o w s t a ło 31 s t y c z n ia 1468 r. g d y m is t r z z a k o n u in f la n c k ie g o p r z e k a z a ł w i e l ­ k ie m u m is t r z o w i z a k o n u k r z y ż a c k ie g o z a m e k t a p ia w s k i. D r o g a a r c h iw u m z M a lb o r k a (1454 r.) d o T a p ia w y (1468 r.) p r o w a d z iła p r z e z P r a b u t y , K r ó le w ie c i R y b a k i. S ie d z ib ą a d m in is t r a c j i c e n t r a ln e j Z a k o n u s t a ł s ię K r ó le w ie c . S tą d t w o r z y ć z a c z ę ły s ię d w a a r c h iw a Z a k o n u — a r c h iw u m a k t d a w n y c h ( d y p lo ­ m ó w ) w T a p ia w ie o r a z a r c h iw u m a k t n o w y c h ( lis t ó w , d o k u m e n t ó w ) w K r ó ­ l e w c u 0). Z u w a g i n a n ie p e w n ą s y t u a c j ę p o lit y c z n ą Z a k o n u w P r u s a c h , c z ę ść w a ż n ie j s z y c h p r z y w il e j ó w p r z e k a z a n o w 1465 r. k a p it u le w M a g d e b u r g u 10). A r c h iw u m z a k o n n e u s y s t e m a t y z o w a n e j e s t w tr z e c h g łó w n y c h g r u p a c h : I. D y p l o m y p e r g a m i n o w e u s z e r e g o w a n e n a s t ę p u j ą c o : 1. S p r a w y w e w n ę t r z n e Z a k o n u : 2. K o n t a k t y z a g r a n ic z n e Z a k o n u : 3. S p r a w y in f la n c k ie ; 4. D y p lo m y p a p ie s k ie : 5. D e p o z y t a d y p lo m ó w . II. A r c h i w u m l i s t o w e Z a k o n u o b e j m u j ą c e w s z y s t k ie lu ź n e d o k u ­ m en ty· p is a n e n a p a p ie r z e i u ło ż o n e c h r o n o lo g ic z n ie . III. F o l i a ł y Z a k o n u b ę d ą c e z w ią z a n y m z b io r e m li s t ó w , a o b e j m u ­ j ą c y m n a s t ę p u j ą c e d z ia ły : 1. L is t y ; 2. S t a t u t y ; 3. K o p ia r iu s z e , 4. K s ię g i s ą d o w e , m ie j s k ie i c e c h o w e : 5. K s ię g i lo k a c y j n e ; 6. I n w e n t a r z e , w y k a z y i w iz y t a c j e ; 7. D o k u m e n t a c j a fin a n s o w a : 8. M ilita r ia ; 9. M is c e lla n e a ; 10. K a p it a n a t Z a k o n u w C z e c h a c h n ).

2. A R C H IW U M P R U S K S IĄ Ż Ę C Y C H

P r z e w r ó t p a ń s t w o w y z 1525 r. t a k w o r g a n iz a c j i a r c h iw u m , ja k i w u s t r o j u a d m in is t r a c j i Z a k o n u i K s ię s t w a n ie w y w a r ł w ię k s z e g o w p ł y w u ri). P r z y g o t o ­ w y w a n y b y ł o d d a w n a . Ł ą c z y s ię g o z o b j ę c ie m w ła d z y w 1498 r. p r z e z w i e l ­ k ie g o m is t r z a Z a k o n u , F r y d e r y k a S a s k ie g o . Z a p o p r z e d n ik ó w A lb r e c h ta p r z e ­ p r o w a d z o n o g r u n t o w n e z m ia n y w a d m in is t r a c j i P r u s K r z y ż a c k ic h . B y ły o n e 8) P r a w d o p o d o b n ie a r c h iw u m z a k o n n e z M a lb o r k a w y w i ó z ł k a n c le r z A n d r z e j S a n tb e r g , k tó r y ju ż 16 lis t o p a d a 1456 r. b y ł w P r a b u t a c h , 3 lu t e g o 1457 r. w R y b a k a c h . 29 m a r c a w K r ó le w c u . D r o g a m o g ła w ie ś ć ta k p r z e z Z a le w W iś la n y ja k i lą d e m (K. F o r s t r e u t e r , D a s P r e u s s i s c h e , s. 16. 9) J a k ie s t r a t y p o n io s ło a r c h iw u m z a k o n n e w la t a c h 1454— 1466, tr u d n o u s t a lić . W k a ż d y m b ą d ź r a z ie z n a c z n a ilo ś ć a k t, li s t ó w i d y p lo m ó w z o s t a ła ro z p r o sz o n a (np. d o ta r ła d o M a g d e b u r g a ). T o c z y s ię s p ó r o t c , c z y w 1466 r. c z ę ś ć a r c h iw a lió w k r z y ż a c k ic h z o s t a ła w y d a n a P o ls c e , w m y ś l p o s t a n o w ie ń II p o k o ju t o r u ń s k ie g o (zob. o s t a t n io A n d r z e j W o j t k o w s k i , W s p r a w i e w y ­ d a n i a P o l s c e d o k u m e n t ó w k r z y ż a c k i c h , K o m u n ik a t y M a z u r s k o - W a r m iń s k ie 1959, n r 4, s. 448— 468). P e r . s t a n o w is k o K . F o r s t r e u t e r a, k t ó r y s t a r a s ię r o z w ią z a ć t e n p r o b le m n a in n e j p ła s z c z y ź n ie . O tó ż p o s t a n o w ie n ie t r a k t a t u t o r u ń s k ie g o z 1466 r. p o le c a Z a k o n o w i p r z e k a z a n ie d y p lo m ó w d o t y c z ą c y c h o d s t ę p o w a n y c h P o ls c e t e r y t o r ió w (P r u s K r ó le w s k ic h ) — c a s s a r e , a b o l e r e , e x t i n g u e r e , m o r t i f i c a r e . K . F o r s t r e u t e r [ D a s p r e u s s i s c h e , s. 20) s t w ie r d z a , ż e ..p o s t a n o w ie n ie to n ie b y ło w y k o n a n e , g d y ż t r a k t a t t o r u ń s k i n ie z o s t a ł z a t w ie r d z o n y p r z e z p a p ie ż a i n ie m ia ł d la t e g o w a ż n o ś c i p r a w n e j , m im o iż Z a k o n d o 1498 r. f a k t y c z n ie je g o p o s t a n o w ie n ia d o tr z y m y w a ł" . 10) N ie b e z p ie c z n y m o k r e s e m d la a r c h iw a lió w b y ła w o j n a p o ls k c - k r z y ż a c k a w la t a c h 1520— 1524. J e d n a k ż e b is k u p s a m b ij s k i z a b e z p ie c z y ł a r c h iw u m s t o s u n - . k o w o d e b r z e , d z ię k i c z e m u s t r a t y b y ły z n ik o m e . u ) K . F o r s t r e u t e r , D a s p r e u s s i s c h e , s. 101— 102. 12) T r a k t a t k r a k o w s k i p o le c a ł p r z e k a z a ć P o l s c e w s z y s t k ie d y p lo m y i a k ta z a w ie r a j ą c e p o s t a n o w ie n ia s p r z e c z n e z n o w y m u k ła d e m , a g d y c z ę ś ć t y c h d y p lc m o w ic h w a ż n o ś ć b ie ż ą c ą u t r z y m y w a ły , P o l s k a m ia ła o t r z y m a ć u w i e r z y ­ t e ln io n e ic h o d p is y . N a p o d s t a w ie t y c h p o s t a n o w ie ń c z ę ś ć d y p lo m ó w p r z e k a ­ za n o d o M a lb o r k a , s t a m t ą d d o K r a k o w a ( o s t a t e c z n ie z n a la z ły s ię w A r c h iw u m G łó w n y m A k t D a w n y c h ) . O b e c n ie u s t a l e n ie ic h lic z b y j e s t n ie m o ż liw e . T r z e b a 462

c h a r a k t e r y s t y c z n e d la n o w o c z e s n e g o p a ń s t w a k s ią ż ę c e g o ( ś w ie c k ie g o ). W K s i ę ­ s t w i e p o z o s t a ły n ie t y lk o t e s a m e u r z ę d y , le c z ta k ż e c i s a m i u r z ę d n ic y . K s ię g i u r z ę d o w e p is a n e b y ły p r z e z t y c h s a m y c h u r z ę d n ik ó w i w te j s a m e j fo r m ie . U p r a w n ie n ia a d m in is t r a c y j n e i s ą d o w e w y k o n y w a n e b y ły p r z e z t e s a m e o s o b y z k s ię c ie m w łą c z n ie , a z a m k i z a k o n n e p o z o s t a ły n a d a l s ie d z ib a m i u r z ę d ó w w). N o w e p a ń s t w o (k sią ż ę ) ta k s a m o , ja k p a ń s t w o z a k o n n e w y m a g a ło p o s ł u s z e ń ­ s t w a od lu d n o ś c i c h ło p s k ie j , z a c h o w u j ą c tz w . in s t y t u c j ę p o d le g ło ś c i ( E r g e b e n ­ h e i t ) ja k i g w a r a n c j i o p ie k i ( S c h u t z a n s p r u c h ) . — R ó w n ie ż s y s t e m g o s p o d a r c z y o r a z k r a j o b r a z z z a m k a m i, j a k o w ę z ła m i k o m u n ik a c y j n y m i i p u n k t a m i h a n ­ d lo w y m i p o z o s t a ł t e n s a m . P r a w o c h ło p s k ie o p ie r a ło s ię , ja k d a w n ie j , n a p r z y w ile j a c h o k r e s u z a k o n n e g o . D la t e g o w k s ię g a c h u r z ę d o w y c h ( A m t s h a u s ­ b ü c h e r ) k a p it a n a t ó w i k o m o r n ic t w ( A m t ) z n a j d u j ą s i ę li c z n e o d p is y z a r z ą d z e ń Z a k o n u , k t ó r y c h w a ż n o ś c i w K s ię s t w ie n ik t n ie k w e s t i o n o w a ł ,4).

*

*

$

p r z y j ą ć , że w ła d z e K s ię s t w a P r u s k ie g o r ó w n ie ż s a b o t o w a ły t e p o s t a n o w ie n ia (zob . A d a m V e t u l a n i , S ł o w o o w y d a n i u d o k u m e n t ó w k r z y ż a c k i c h w r ę c e p o l s k i e , Z a p is k i H is t o r y c z n e , t. 21, 1955, s. 202 i n .). S t ą d w A r c h iw u m G łó w ­ n y m A k t D a w n y c h b y ło t y c h d o k u m e n t ó w t y lk o 76. D la t e g o t e ż j e s z c z e w 1730 r. S t a n y P r u s K r ó le w s k ic h ż ą d a ły n a s e j m ik u g e n e r a ln y m w G r u d z ią d z u w y d a n ia d o k u m e n t ó w d o t y c z ą c y c h ic h z ie m i. ( S t a a t l i c h e s A r c h i v l a g e r G ö t t i n g e n — d a le j S A G — E M 19 c I n r 52). 13) O k r e s p r z e ło m u (la t 1521— 1530), ta k w h is t o r io g r a f ii p o ls k ie j j a k i n i e ­ m ie c k ie j n ie p o s ia d a w y c z e r p u j ą c e g o o p r a c o w a n ia . O p r a c o w a n o t y lk o s z c z e g ó ły d o t y c z ą c e k u lt u r y , p o w s t a n ia c h ło p s k ie g o , r e fo r m a c j i, b io g r a f ie . N a j w a ż n i e j s z e j e d n a k p r o b le m y : in s t y t u c j i s t a n ó w , k o n t y n u a c j i r z ą d u p r u s k ie g o , n a j b a r d z ie j c i e k a w y p u n k t o s to s u n k a c h s t a n ó w z k s ię c ie m A lb r e c h t e m — w y m a g a j ą d a l­ s z e g o o p r a c o w y w a n ia . P o d s u m o w a n ie d o t y c h c z a s o w y c h b a d a ń d a ł K . F o r - s t r e u t e r , V o n O r d e n s s t a a t z u m F ü r s t e n t u m , K ilz i n g e n 1954, s. 98— 125. u ) W o j e w ó d z k ie A r c h iw u m P a ń s t w o w e w O ls z t y n ie (d a le j W A P O X I X /2 ( K c m o r n ic t w o w R y n ie ). P r z y w i le j e k r z y ż a c k ie w p r a k t y c e b y ły r ó w n ie ż w X I X w ie k u p o d s t a w ą p r a w n ą d la c h ło p ó w w k o m o m ic t w a c h m a z u r s k ic h (zo b . z b ió r a k t k o m o r n ic t w p o w ia t ó w m a z u r s k ic h w W y d z ia le D o m e n R e j e n c j i O ls z t y ń s k ie j w W A P O ). 15) T r a k t a t k r a k o w s k i z 1525 r. u s t a b iliz o w a ł t e r y t o r ia ln ie K s ię s t w o P r u ­ s k ie . J e g o g r a n ic e d o 1772 r. p r a w ie s ię n ie z m ie n ia ły . D o t y c h c z a s o w a e k s ­ p a n s ja t e r y t o r ia ln a Z a k o n u n ie m ia ła r a c ji b y tu . S tą d w c h a r a k t e r y s t y c e d w u p a ń s t w — Z a k c n u i K s ię s t w a P r u s k ie g o — p o d k r e ś la s ię , ż e ,.w o k r e s ie z a k o n ­ n y m w d z ia ła ln o ś c i p a ń s t w a p r y m a t w io d ła p o lit y k a z a g r a n ic z n a . O n a to w m ie s z a ła p a ń s t w o w li c z n e w o j n y z s ą s ia d a m i. N a t o m ia s t K s ię s t w o P r u s k ie b y ło m a ły m p a ń s t e w k ie m o s ła b e j a k t y w n o ś c i w p o lit y c e m ię d z y n a r o d o w e j , a j e ś li w z e w n ę t r z n e k o n f l ik t y zo .-ta ło w m ie s z a n e , b y ło to n a s t ę p s t w e m z a le ż ­ n o śc i le n n e j K s ię s t w a od P o ls k i. P o 1525 r. p u n k t c ię ż k o ś c i d z ia ła ln o ś c i p a ń ­ s t w a p r z e s u n ą ł s ię n a s p r a w y w e w n ę t r z n e . W p o lit y c e w e w n ę t r z n e j d o s z ło d o w z r o s t u s iły s t a n ó w p r u s k ic h ” (zob. G e s c h i c h t e d e r D e u t s c h e n L ä n d e r . H e r a u s ­ g e g e b e n v o n G e o r g W ilh e lm S a n t e u n d A / G . P l o e t z - V e r l a g . W ü r z b u r g 1964 B d . I, s. 576).

d z y n a o p ie r a ła s ię o b r z e g W is ły . D a le j c d Z a le w u W iś la n e g o w r z y n a ły s ię w g łą b K s ię s t w a z ie m ie W a r m ii. N ie m n ie j K s ię s t w o w z d łu ż m ia ło p o n a d 300 k m , a w s z e r z 200 k m ll!).

C h o c ia ż n a j b a r d z ie j ż y z n e i z u r b a n iz o w a n e c z ę ś c i P r u s n ie w e s z ły w s k ła d K s ię s t w a (na s k u t e k II p o k o ju to r u ń s k ie g o ) , n ie m n ie j p o p o d p o r z ą d k o w a n iu s o b ie b is k u p s t w a s a m b ij s k ie g o i p o m e z a ń s k ie g o d y s p o n o w a ło d o ś ć z n a c z n y m i b o g a t y m t e r y t o r iu m . D u ż ą t r u d n o ś ć s t a n o w ił y o g r o m n e z n is z c z e n ia w o j e n n e , k t ó r e n a le ż a ło ja k n a j s z y b c ie j p r z e z w y c ię ż y ć . K s ię s t w o d z ie liło s ię n a tr z y p o w ia t y , p o k r y w a j ą c e s ię z n a t u r a ln y m i r e g io n a m i, z k tó r y c h n a jb a r d z ie j n a p ó łn o c w y s u n ię t y p o w ia t s a m b ij s k i s t a n o w ił rd ze ń P r u s K s ią ż ę c y c h . O b e j ­ m o w a ł o n o b sz a r m ię d z y z a le w a m i, d e r z e c z a N ie m n a , g ó r n e j P r e g o ły z d o p ły ­ w a m i o r a z P u s z c z y R o m in c k ie j . B y ł to te r e n r ó w n in n y , c z ę ś c io w o b a g n is ty , p o s ia d a ją c y n a o g ó ł d o b r ą g le b ę , c h o c ia ż n ie c a łk o w ic ie r o ln ic z o w y k o r z y s t a n y . N a j e g o w y b r z e ż u z n a j d o w a ły s ię p e r t y K s ię s t w a ,7). D o p o w ia t u s a m b ij s k ie g o n a le ż a ło o p r ó c z m ia s t a K r ó le w c a d z ie w i ę ć k a p it a n a t ó w (H a u p tä m te r ): R y b a k i

( F is c h h a it s e n ) , S z a k i ( S c h a a k e n ) , N e u h a u s e n — n ie m a p o ls k ie j n a z w y , T a -

p ia w a (T a p i a u ) , L a b ia w a ( L a b i a u ) , K ła j p e d a (M e m e l), T y lż a (T ils it), R a g n e ta (R a g n it), W y s t r u ć ( I n s t e r b u r g ) . P o n a d t o k o m o r n ic t w o T a p la c k e n o d d a n o d o u ż y t k u b is k u p a s a m b ij s k ie g o , a G e o r g e n b u r g j e g o b r a tu . K o m o r n ic t w o S a a la u s łu ż y ło j a k o w y p o s a ż e n ie k r ó le w ie c k ic h k a n o n ik ó w k a t e d r a l n y c h 18). N a p o ­ łu d n ie od te g o ż p o w ia t u z n a j d o w a ł s ię p o w ia t n a t a n g ij s k i, k t ó r y r o z c ią g a ł s ię od z a c h o d n ie j c z ę ś c i n iz in Z a le w u W iś la n e g o p o P o j e z ie r z e M a z u r s k ie o ra z p u s t k o w ie ( W i l d n i s ) n a s a m y m k r a ń c u g r a n ic y p o łu d n io w o - w s c h o d n ie j . P o w ia t o b e j m o w a ł 15 k a p it a n a tó w : P o k a r m in (B r a n d e n b u r g ), B a łg a , I ła w k a ( P r e u s s i s c h E y l a u ) , B a r t o s z y c e ( B a r t e n s t e i n ) , K ę t r z y n ( R a s t e n b u r g ) , B a r c ia n y ( B a r t e n ) , G ie r d a \v y ( G e r d a u e n ) , W ę g o r z e w o ( A n g e r b u r g ), G iż y c k o ( L ö t z e n ) , R y n (R h e in ), S z e s t n o ( S e e h e s t e n ) , N o w y D w ó r ( N e u h o f ) , S t r a d u n y ( S t r a d a u n e n = O le c k o ), E łk ( L y c k ) i P i s z ( J o h a n n i s b u r g ) . Z t y c h k a p it a n a t ó w ju ż za c z a s ó w k r z y ż a c ­ k ic h G ie r d a w y i N o w y D w ó r p r z e s z ły w r ę c e p r y w a t n e i s t a n o w ił y t z w . k a p i­ ta n a t y d z ie d z ic z n e ( E r b h a u p t ä m t e ) l9). T r z e c im p o w ia t e m b y ł p o w ia t p o g ó r s k i

,(î) L o ta r W e b e r , P r e u s s e n v o r 500 J a h r e n in c u í t u r h i s i o r i s c h e r s t a t i s t i ­

s c h e r u n d m i l i t ä r i s c h e r B e z i e h u n g n e b s t - S p e c i a l - G e o g r a p h i e , D a n z ig 1878,

s. 21 і n a st.

17) P o d s t a w o w y m p r o b le m e m o r g a n iz u j ą c e g o s ię K s ię s t w a b y ło p r z e d e w s z y s t k im z a s ie d la n ie p u s t y c h c b s z a r ó w o ra z s t w o r z e n ie o d p o w ie d n ie g o , n o ­ w e g o u s tr o ju a g r a r r e g c . B o w ie m w ła ś n ie w z a k r e s ie p o d z ia łu w ła s n o ś c i z ie m ­ s k ie j w K s ię s t w ie is t n ia ły b a r d z o z n a c z n e d y s p r o p o r c j e (zob . S A G O. F. 111). ,s) Z o b . w y k a z k a p it a n a tó w i k c -m o r n ic tw u М а х а T o e p p e n a , H i s t o r i s c h - c o m p a r a i i v e G e o g r a p h i e v o n P r e u s s e n , G o th a 1853, s. 260 i n. W s z c z ą t k o w y m z b ie r z e k c m c r n ic t w , k a p it a n a t ó w i U r z ę d u K a m e r a ln e g o ( K a m m e r a m t u ) z n a j ­ d u j ą c y m s ię w W A P O o b ra z k o m o r n ic t w i k a p it a n a tó w j e s t s t o s u n k o w o p e łn y . B y ły o n e w y r a z e m łą c z e n ia z a d a ń k ie r o w n ic z y c h ( p o lit y c z n o - a d m i n i s t r a c y j ­ n y c h ) z k ie r o w a n ie m ż y c ie m g o s p o d a r c z y m i s a m ą p r o d u k c ją . U r z ę d y k a m e ­ r a ln e b y ły n a j n iż s z y m o k r ę g ie m a d m in is t r a c y j n y m , m ie j s c a m i a d m in is t r a c j i d ó b r sm ołow ych k s ię c ia . F u n k c j o n a r iu s z e t y c h u r z ę d ó w n ie s p e łn ia li p o c z ą t ­ k o w o ż a d n y c h f u n k c j i p u b lic z n o - p r a w n y c h (zob. R o b e r t S t e i n , D i e U m w a n d ­ l u n g d e r A g r a r v e r f a s s u n g O s t p r e u s s e n s d u r c h d i e R e f o r m d e s 19. J a h r h u n d e r t s , J e n a 1918, B d . 1, s. 28). 19) Z a s a d n ic z a r ó ż n ic a m ię d z y k a p it a n a ta m i a k a p it a n a ta m i d z ie d z ic z n y m i p o le g a ła n a p a r t y c y p o w a n iu p ie r w s z y c h w w y t w ó r c z o ś c i. D r u g ie m ia ły za z a d a n ie p r z e p r o w a d z a n ie m u s z t r y r y c e r z y i c h ło p ó w le n n y c h , m ia ły c h a r a k te r r e p r e z e n t a t y w n y i h o n o r o w y , le n n o - w o j s k o w y i p a t r y m p n ia ln o - a d m in is t r a - c y j n y , b y ły p e w n e g o r o d z a ju r e g a le m a r y s t o k r a c j i p r u s k o - k s ią ż ę c e j : s łu ż y ły in te r e s o m p a r t y k u la r n o - r o d o w y m (zob . W A P O , Z b ió r ro d u F in c k e n s t e in ó w ) .

O r g a n iz a c ja k a p it a n a t ó w p r z e d s t a w ia ła s ię r ó ż n ie , n.p. K a p it a n a t r y ń s k i p o s ia d a ł w X V I w ie k u tr z y d w o r y (Ł a w k i, Z a p ie c e k i R y n ), o w c z a r n ię , ta r ta k ,

( O b e r l ä n d i s c h e r K r e i s ) , k t ó r y p o r o z w ią z a n iu t e r y t o r iu m b is k u p s t w a p o m e ­

z a ń s k ie g o s k ła d a ł s ię z 16 k a p it a n a tó w : P a s łę k (P r e u ss is c h , H o l l a n d ) , M o r ą g

{M o h r u n g e n ), P r z e z m a r k ( P r e u s s i s c h M a r k ) , M iło m ły n (Liebm .üh.1), P r a b u t y ( R i e s c n b u r g ) , S z y m b a r k ( S c h ö n b e r g ) , K w id z y n ( M a r i e n w e r d e r ) , I ła w a ( D e u t s c h E y l a u ) , O s tr ó d a ( O s t e r o d e ) , M iła k o w o ( L i e b s t a d t ) , O ls z t y n e k ( H o h e n s t e i n ) , S u s z ( R o s e n b e r g ) , D ą b r ó w n o ( C i l g e n b u r g ) , D z ia łd o w o (S o ld a u ), N id z ic a ( N e i d e n b u r g ) ,

S z c z y tn o (O r ie ls b u r g ). T e n p o w ia t b y ł n a j lu d n ie j s z y , p o s ia d a ł n a j w ię c e j m a ­ ły c h m ia s t e c z e k , a l e b y l t e ż n a j b a r d z ie j z n is z c z o n y p r z e z w o j n ę . K a p it a n a t y s u s k i, ił a w s k i i d ą b r o w n ie ń s k i z n a j d o w a ły s ię w p r y w a t n y c h r ę k a c h , j a k o k a p it a n a ty d z ie d z ic z n e . B is k u p p o m e z a ń s k i p o s ia d a ł S z y m b a r k 20). W 1560 r. o b o k t y c h p o w i a t ó w is t n ia ło k o m o r n ic t w o g r o b iń s k ie z L ib a w ą (L ib a u ) j a k o z a s t a w K s ię s t w a 21). P o d z ia ł a d m in is t r a c y j n y K s ię s t w a u tr z y m a ł s ię d o k o ń c a , za w y j ą t k i e m p o d z ia łu p o w i a t u s a m b ij s k ie g o , k t ó r y p r z e p r o w a d z ili n a s t ę p c y A lb r e c h t a . S t o lic a m i p o w i a t ó w b y ły : K r ó le w ie c s a m b ij s k ie g o , B a r t o s z y c e lu b K ę t r z y n n a t a n g ij s k ie g o ; Z a le w o lu b O s tr ó d a p o g ó r s k ie g o . W t y c h m ia s t a c h z b ie r a li s ię w ła ś n i e d e le g a c i n a s e j m ik i p o w i a t o w e 22). M im o u p r z y w ile j o w a n e j p r y w a t n e j w ła s n o ś c i ( s z la c h t y — z w o ln io n e j od ś w ia d c z e ń ) o r a z ś w ia d c z ą c y c h o p ła t y r o d z in c h ło p s k ic h ( K o l m e r ) , m im o l i c z ­ n y c h n a d a ń i d a r o w iz n , k s ią ż ę p o z o s t a ł d z ie d z ic z n y m u ż y t k o w n ik ie m ( N u t z - n i e s s e r ) k r a ju , z a r z ą d z a j ą c y m k r a j e m , ta k ja k w ła ś c ic ie l z ie m s k i ( n ie r u c h o ­ m o ś c i) d la k o r z y ś c i s w e j r o d z in y ( d y n a s tii). D la t e g o a d m in is t r a c j a k s ią ż ę c a o b j ę ła c a łe t e r y t o r iu m K s ię s t w a o r a z o p ie r a ła s ię w y łą c z n i e n a a d m in is t r a c j i c e n t r a ln e j . P o n ie w a ż k s ią ż ę c e j a d m in is t r a c j i p o w ia t o w e j n ie b y ło , o p ie r a n o s ię n a a d m in is t r a c j i k a p it a ń s k ie j ( A m t s h a u p t m a n n s c h a f t ) . C h o d z iło o to , a b y z p o s z c z e g ó ln y c h k a p i t a n a t ó w u z y s k a ć j a k n a j w i ę k s z e d o c h o d y , p r z e k r a c z a j ą c e r o c z n ie 20 000 p r u s k ic h m a r e k . D o o s ią g n ię c ia teg o . c e lu A lb r e c h t m u s i a ł m ie ć d o b r y c h k a p it a n ó w ( a d m in is t r a t o r ó w 23 .

4 m ły n y , 49 je z io r , n a k t ó r y c h ło w io n o , i 42 j e z io r a , n a k tó r y c h n ie m o ż n a b y ło ło w ić , 23 r z e c z k i, 3543 ła n y (106 290 m o r g ó w ) la s ó w ( d łu g o ś ć 6 m il i s z e r o k o ś ć 5 m il), w s k ła d k tó r y c h w c h o d z iła p u s z c z a łu k n a ń s k a . D o k o ś c io łó w w R y n ie n a le ż a ło 20 m ie j s c o w o ś c i, d o k o ś c io ła w N a k o m ia d a c h 7 m ie j s c o w o ś c i, d o k o ś ­ c io ła ś w . M ik o ła j a (o b e c n ie M ik o ła jk i) n a le ż a ło 12 m ie j s c o w o ś c i (r a z e m 24 ła n y ). W g r a n ic a c h k a p it a n a tu b y ło r ó w n ie ż 6 s z la c h c ic ó w p o s ia d a ją c y c h 175 ła n ó w , 2 m ły n y . 2 je z io r a i 1 o s t r ó w , 42 s o łe c t w a z 201 ła n a m i. C a ły w i ę c k a p it a n a t p o s ia d a ł 7358 ła n ó w i 21 m o r g ó w ( c z y li 220 761 m o r g ó w ) (zo b . W A P O X I X /2 ) .

20) P o d o b n ie j a k S u s z . I ła w a i D ą b r ó w n o , r ó w n ie ż S z y m b a r k p r z e s z e d ł w r ę c e r o d u F i n c k e n s t e in ó w (zob . W A P O — Z b ió r r o d u F i n c k e n s t e in ó w ) . J e ś li c h o d z i o s t r u k t u r ę w ła s n o ś c io w ą n a o b s z a r a c h k a p it a n a t ó w , t o p r z e c ię t n ie 75 П/o o b s z a r u p r z y p a d a ło n a f o lw a r k i, la s y i w o d y , b ę d ą c e w ła s n o ś c i ą K s ię s t w a ( p a ń s tw a ). P o z o s t a ła c z ę ś ć r o z k ła d a ła s ię n a w ła s n o ś ć k o ś c ie ln ą , s z la c h e c k ą , c h ło p s k ą , m ie j s k ą (W A P O X I X /5 ).

21) L ib a w a ( L i v a p o r t u s ) w 1253 r. o s a d a K a w a le r ó w M ie c z o w y c h , w 1418 r. s p a lo n a , w 1560 r. p r z e s z ła p o d .z a r z ą d K s ię s t w a P r u s k ie g o , od 1625 r. n a p r a ­ w a c h m ia s ta . W 1795 r. d o s t a ła s ię p o d p a n o w a n ie r o s y j s k i e (zob . A . W e g n e r ,

G e s c h i c h t e d e r S t a d t L i b a u , 1898).

“ ) P o w ia t y t e m im o u s iło w a ń s z la c h t y p r u s k ie j b y ły t y lk o n a j n iż s z y m i o b w o d a m i a d m in is t r a c j i p a ń s t w o w e j o b s z a r ó w w ie j s k ic h ( d e s f l a c h e n L a n d e s ) . N ie p o s ia d a ły c h a r a k t e r u z w ią z k u k o m u n a ln e g o . S t ą d p ó ź n ie j s z a in s t y t u c j a p r u s k ie g o s t a r o s t y p o w ia t o w e g o ( L a n d r a t ) w z o r o w a n a b y ła n a b r a n d e n b u r s k im u s t r o j u s la n o w y m (zcb . P a u l S c h ö n , D a s R e c h t d e r K o m m u n a l v e r b ä n d e in P r e u s s e n , L e ip z ig 1897, s. 361— 362). -3) P o d z ia ł K s ię s t w a n a k a p it a n a t y m ia ł b a r d z o is t o t n e z n a c z e n ie . O b e j m o ­ w a ły o n e o b w o d y t e r y t o r ia ln e d a w n y c h u r z ę d ó w k r z y ż a c k ic h ( H a u s k o m t u r , P f l e g e , V ö g t e ) . W ie lk o ś ć ic h w a h a ła s ię od 14— 20 k m 2 p o w ie r z c h n i. T y lk o n i e ­ k t ó r e l i t e w s k i e k a p it a n a ty b y ły w ię k s z e . K a p it a n a t b y ł z a r z ą d z a n y b iu r o k r a ­ t y c z n ie , j e d n o o s o b o w o , w p r z e c iw ie ń s t w i e d o k o le g i a ln o ś c i I z b y R a d y N a j w y ż ­ s z e j . K a p ita n b y ł o s o b iś c ie o d p o w ie d z ia ln y za s t a n u r z ę d u i t e r e n u , s k u p ia ł K o m u n i k a t y 30

K s ią ż ę A lb r e c h t n ie b y ł j e d n a k ż e w s w e j d z ia ła ln o ś c i a d m in is t r a c y j n e j n ie s k r ę p o w a n y . P r z e d e w s z y s t k im o d r z u c a ją c w ię z y z Z a k o n e m n ie m y ś la ł c a łk o ­ w ic i e z m ie n ia ć is t n ie j ą c e j a d m in is t r a c j i k r a ju . Z m u s z a ł g o d o t e g o f a k t, że ju ż za j e g o p o p r z e d n ik ó w p r z e p r o w a d z o n o g r u n t o w n e z m ia n y w a d m in is t r a c j i P r u s Z a k o n n y c h c h a r a k t e r y s t y c z n e d la n o w o c z e s n e g o p a ń s t w a k s i ą ż ę c e g o - 1). N a j is t o t n ie j s z y m z m ia n o m u le g ły w ła d z e c e n t r a ln e , n a j m n ie j s z y m w ła d z e te r e n o w e . I ta k d o t y c h c z a s o w e k o m t u r s t w a . p r z e k s z t a łc o n e n a k a p it a n a ty n ie u le g ły z m ia n o m . T y lk o n ie k t ó r e p o d z ie lo n o І p o t w o r z o n o n o w e k a p i t a ­ n a t y j a k m il a k o w s k i ( L ie b .s la d t ) 2S). N a c z e le k a ż d e g o k a p it a n a tu s t a ł k a p ita n (A m t s h a u p t m a n n ) , k t ó r y m u s ia ł w y k o n y w a ć z a r z ą d z e n ia k s ię c ia . D o p o m o c y w w y k o n y w a n iu z a d a ń k a p it a n m ia ł b u r g r a b ie g o ( B u r g g r a f e n ) o r a z p is a r z a ( A ? n t s s c h r e ib e r ) 2G). N ie k t ó r e w ię k s z e k a p it a n a ty p o s ia d a ły d o d a t k o w o w ó j t a ( H a u s u o g t) -7). K a p it a n a t y b y ły p o d z ie lo n e n a k o m o r n ic t w a ( K a m n i e r ä m t e r ) . K a p it a n o w ie b y li z a r z ą d c a m i i s ę d z ia m i w k o m o r n ie t w a c h , p r z e w o d n ic z ą c y m i in s t y t u c j i s p o łe c z n y c h ( H o s p ita l) o r a z n a d z o r o w a li k a m e r y (R e n t k a m m e r ) a d m in is t r a c j i d o m e n ( D o m ä n e n v e r w a l t u n g ) n a t e r e n ie k a p i t a n a t u 28). K o m o r n ic t w a , p o d o b n ie w s w y m r ę k u w s z y s t k ie g a łę z ie a d m in is t r a c j i. P o z y c j a j e g o b y ła b a r d z o s a m o ­ d z ie ln a i n ie z a le ż n a . O j a k im ś o s t r z e j s z y m n a d z o r z e z e s t r o n y k s ię c ia i w ła d z k s ią ż ę c y c h n ie b y ło m o w y . U r z ę d o w a d z ia ła ln o ś ć k a p it a n ó w b y ła p o tr ó jn a : s ą d o w a , p o lic y j n a i e k o n o m ic z n a (zob . R. S t e i n , D i e U m w a n d l u n g , Bd. 1, s. 4; Al . H o r n , op . c it., s. 230— 240). N a j le p ie j is t o t ę u r z ę d u k a p it a ń s k ie g o t łu m a c z y n ie n a z w a n ie m ie c k a (A m t.słia u p t? n a n n ) a f r a n c u s k a , s t o s o w a n a w a d r e s a c h dr os sa rc l lu b g o u v e r n e u r e t s e i g n e u r ( h é r é d i t a i r e ) d e bä i l l a g e r o y a l (W A P O X X V /6 /I I — 2). 21) J e s t to tz w . p r o b le m c i ą g ło ś c i u s t r o j o w e j ( p o lit y c z n e j i a d m in is t r a c y j n e j ) P r u s K s ią ż ę c y c h . W lit e r a t u r z e n ie m ie c k ie j p r o b le m te n (tz w . K o n t i n u i t ä t s f r a g e ) p o r u sz a p r z e d e w s z y s t k im W a lth e r H u b a t s c h , K r e u z r i t t e r s t a a t u n d H o h e n - z o l l e r n m o n a r c h i e ( F e s t s c h r i f t H a n s R o t h f e l s ) , D ü s s e ld o r f 1951, o s t a t n io W . H u ­ b a t s с h, A l b r e c h t v o n B r a n d e n b u r g - A n s b a c h , H e id e lb e r g 1960, s. 186— 187). Z a g a d n ie n ia k u lt u r a ln e t e g o s a m e g o p r o b le m u p o r u s z a K . F o r s t r e u t e r , B e i t r ä g e z u r P r e u s s i s c h e n G e s c h i c h t e i m 15. u n d 16. J a h r h u n d e r t , H e id e lb e r g 1960, s. 164. 25) L ic z b a k a p it a n a t ó w w r ó ż n y c h c z a s a c h w a h a ła s ię od 27— 47. N p , w 1700 r. w P r u s a c h K s ią ż ę c y c h b y ło ic h 45, o b e j m u j ą c y c h 110 7 7 7 ‘ła n ó w i 25,5 m ó r g . Z te g o 40 325 ła n ó w (c z y li 36,4n/o) p r z y p a d a ło n a ła n y s z la c h e c k ie — le n n a , r e s z ta n a ła n y w o ln y c h c h ło p ó w . M ie s z c z a ń s k a w ła s n o ś ć z ie m s k a n ie b y ła w lic z a n a d o o b s z a r ó w k a p it a ń s k ic h , g d y ż m ia s t a i m ie s z c z a n ie n ie p o d le g a li k a p it a n o w i (zob. W A P O X X V /6 /I I /2 3 r e j e s t r z 1700 r.). J e d n ą z p r z y c z y n s t a ­ ły c h z m ia n lic z b y k a p it a n a t ó w b y ły f a k t y łą c z e n ia k ilk u u r z ę d ó w w je d n y m r ę k u . N p . F in c k e n s t e i n c w i e p o s ia d a li r ó w n o c z e ś n ie aż 13 k a p it a n a tó w . I ta k n p . w X V I I w ie k u n a 14 k a p it a n a tó w n a P o g ó r z u b y ło t y lk o 9 k a p it a n ó w . W c ią g u p :e r w s z y c h la t is t n ie n ia K s ię s t w a , o p r ó c z M iła k o w a , u t w o r z o n o k a p i­ t a n a t y w O ls z t y n k u i S tr a d u n a c h . 26) W A P O X X V /6 /D /I I /1 8 . C h a r a k t e r y s t y k a k a p it a n a tu w D ą b r ó w n ie z X V I I w ie k u . K a p it a n o w ie p o s ia d a ją c r o z le g łe w ło ś c i i p ia s t u j ą c w i e l e g o d ­ n o ś c i i u r z ę d ó w n ie m o g li o s o b iś c ie a d m in is t r o w a ć p o d le g ły m i t e r e n a m i. S tą d p o s ia d a li tz w . z a r z ą d c ę u r z ę d u ( A m t s v e r w e s e r ) , b u r g r a b ie g o ( k o m e n ­ d a n ta z a m k u i z a r z ą d c ę r e g is t r a t u r y u r z ę d u ), p is a r z a s ą d u s z la c h e c k ie g o ( z w a ­ n e g o rów m ież a k tu a r iu s z e m ) d la m n ie j w a ż n y c h s p r a w . D la w a ż n ie j s z y c h s p r a w k a r n y c h s p r o w a d z a n o s ę d z ie g o z a w o d o w e g o z s ą s i e d n i e g o m ia s ta . 27) W A P O X X V /6 /D /I I /2 3 . I n s t y t u c j a w ó j t a w u r z ę d z ie k a p it a ń s k im s t r e s z ­ c z a ła s ię d o ś c ią g a n ia p o b o r ó w d la ,k a p it a n a i p e d a t k u g r u n t o w e g o ( P f l u g g e l d ,

P f l u g k o r n ) , o p ła t i k a r s ą d o w y c h , od z m ia n y m ie j s c a z a m ie s z k a n ia , od p o ­ d z ia łu , od u m ó w k u p n a - s p r z e d a ż y , od p r a w a k a d u k a ( j u s c a d u c i t a t i s — n a g r o d y za d o n ie s ie n ie , ż e k t o ś ' b e z p o t o m n i e z m a r ł i p a ń s t w o m a p r a w o p r z e ją ć je g o m a j ą t e k ) , z c z y n s z ó w . 2B) N a j n iż s z y m o k r ę g ie m a d m in is t r a c y j n y m b y ły k o m o r n ic t w a (u r z ę d y k a m e r a ln e ( z w a n e w p ó ź n ie j s z y m o k r e s ie u r z ę d a m i d o m in ia ln y m i) ( D o m ä n e n -466

ja k .s z la c h t a , n ie m ia ły o b o w ią z k u d o s t a r c z a n ia lu d n o ś c i d o b e z p o ś r e d n ie j s łu ż b y w o j s k o w e j , n a t o m ia s t z m u s z o n e b y ły d o ś w i a d c z e ń n a r z e c z w o j s k a . P o b o r y b y ły j e d n a k ż e b a r d z o n is k ie , t a k z r e s z tą j a k i c a ło ś ć d o c h o d ó w z k o - m o r n ic t w . W w y n i k u z m ia n u s t r o j o w y c h , d o m e n y p r z y n o s iły d e f ic y t , A lb r e c h t w i e l e z n ic h w y d z ie r ż a w i ł s z la c h c ie . D o c h o d y z k a p it a n a t ó w w y n o s ił y r o c z n ie od 200— 2000 p r u s k ic h m a r e k . N a d o c h o d y k o m o r n ic t w a s k ła d a ły s ię : r e n t a g r u n t o w a ( G r u n d z i n s ) , r e g a lia ( m ły n a r s k ie , r y b a c k ie , le ś n e ) o r a z d o c h o d y z s ą d o w n ic t w a k a p it a ń s k ie g o . Z a c z a s ó w Z a k o n u , w o-k resie r e fo r m a c j i, d o c h o ­ d o w e r e g a liu m b u r s z t y n o w e p r z y n o s iło m a łe z y s k i. D o p ie r o w y d z ie r ż a w i e n ie r e g a liu m b u r s z t y n o w e g o k u p c o m g d a ń s k im p r z y n io s ło d o c h o d y w w y s o k o ś c i 30 000 p r u s k ic h m a r e k r o c z p ie , c z y li w ię c e j n iż d o c h o d y z w s z y s t k ic h k o m o r - n ic t w ( k a p it a n a t ó w ) r a z e n e j 9):

G o s p o d a r k a K s ię s t w a o p ie r a ła s ię p r z e d e w s z y s t k im n a g o s p o d a r c e r o ln e j, le ś n e j i r y b o ł ó w s t w i e 30). Z m ia s t n a j w ię k s z ą r o lę g o s p o d a r c z ą o d g r y w a ł K r ó ­ le w i e c , poitem B a r t o s z y c e , z e s w y m p r z e m y s łe m w ł ó k i e n n i c z y m 31)· G o s p o d a r k a K s ię s t w a w p o c z ą t k o w y m o k r e s ie p o w a ż n ie n ie d o m a g a ła . B y ją p o d n ie ś ć , A lb r e c h t z a c z ą ł p r z e d e w s z y s t k im z a s ie d la ć p u s t e ła n y , s p r o w a d z a j ą c c h ło p ó w .

ä m t e r ) . N a j p i e r w k o m o r n ic t w a b y ły t y lk o m ie j s c a m i a d m in is t r a c j i d ó b r s t o ­

ło w y c h K s ię c ia , w z g lę d n ie m a j ą t k ó w k a m e r a ln y c h . P o w s t a ły o n e w p r z e w a ż a ­ j ą c e j c z ę ś c i z f o lw a r k ó w z a k o n n y c h . K ie r o w n ic y t y c h u r z ę d ó w n ie s p e łn ia li p o c z ą t k o w o ż a d n y c h f u n k c j i p u b lic z n o - p r a w n y c h . K o m o r n ic t w o p o s ia d a ło z w y k le tr z e c h u r z ę d n ik ó w p r o w a d z ą c y c h k s i ę g i i r e j e s t r y in w e n t a r z a m a j ą t ­ k o w e g o , u p r a w n ie ń i z o b o w ią z a ń w s z y s t k ic h m ie s z k a ń c ó w k o m o r n ic t w a o r a z c a łą k s ię g o w o ś ć g o s p o d a r c z ą w p ł y w ó w i r o z c h o d ó w (zob . W A P O X I X /5 o p is k o m o r n ic t w a b a r t o s z y c k ie g o ). 29) A d m in is t r a c j ę k o m o r n ic t w i u r z ę d ó w k a p it a ń s k ic h d z ie lo n o n a c z te r y z a s a d n ic z e c z ę ś c i: a d m in is t r a c j ę u r z ę d u ( A m t s a d m i n i s t r a t i o n ) , s ą d o w ą (A m t s - j u r i s d i c t i o n ) , g o s p o d a r c z ą i p a t r o n a c k ą . K o m o r n ic t w a p r z e c h o d z iły w X V I w .

z rą k k s ię c ia w r ę c e p r y w a t n e , g d y ż g o s p o d a r k a w n ic h b y ła z ła , a n a d u ż y c ia n a p o r z ą d k u d z ie n n y m . N ie m o ż n a b y ło li c z y ć n a r e g u la r n e w p ł y w y d o k a s y k s ią ż ę c e j . N a j p e w n ie j s z y m ź r ó d łe m d o c h o d ó w b y ło r e g a liu m b u r s z t y n o w e (W A P O X IX /1 1 i X I X /1 2 S t r a n d - u n d B e r n s t e i n s a c h e n ) , k t ó r e w y d z ie r ż a w io n o w 1533 r. P a w ło w i J a s k y i d w o m in n y m k u p c o m z G d a ń s k a , w 1546 r. P a w ło w i J a s k y . G r z e g o r z o w i J a s k y o r a z I z r a e lo w i K o h n e (z o b . s z c z e g ó ły S t a n i s ł a w R ó ż a ń s k i , Z d z i e j ó w w s c h o d n i o p r u s k i c h r e g a l i ó w b u r s z t y n o w y c h , K o m u ­ n ik a t y M a z u r s k o - W a r m iń s k ie 1959, n r 2, s. 180 i n a st.). W y d o b y w a n ie b u r s z t y ­ n u b y ło m o n o p o le m p a ń s t w o w y m , k tó r y m o p ie k o w a ł s ię s p e c j a ln y u r z ą d — B e r n s t e in a m i.

Z m n ie j s z a n ie s ię ilo ś c i k o m o r n ic t w b y ło w y n i k i e m r o z r z u tn e j g o s p o d a r k i k s ią ż ą t p r u s k ic h , r o z d a w a n ie m d o m e n b y ły m z a k o n n ik o m i f a w o r y t o m k s ię c ia A lb r e c h t a . D a le j s t a łe k ło p o t y p ie n ię ż n e A lb r e c h t a i j e g o n a s t ę p c ó w p o w o d o ­ w a ły s t o s o w a n ie lic z n y c h z a s t a w ó w — (W . S c h w e i c h l e r , D a s D o m ä n e n ­ w e s e n u n t e r H e r z o g A l b r e c h t i n P r e u s s e n , M i t t e ilu n g e n d e r L it t e r a r is c h e n G e s e lls c h a f t M a s o v ia . H . 17, s. 74). 30) H is t e r ia g o s p o d a r c z a P r u s K s ią ż ę c y c h n ie j e s t o p r a c o w a n a . E r n s t F e r d i­ n a n d M ü l l e r , Z u r W i r t s c h a f t s g e s c h i c h t e d e s P r e u s s e n l a n d e s . D e u t s c h e S t a a t e n b ild u n g u n d d e u t s c h e K u lt u r im P r e u s s e n la n d e , K ö n ig s b e r g 1931, s. 473— 485 o r a z H a n s S c h e u , O s t p r e u s s e n , e i n e W i r t s c h a f t s g e o g r a p h i s c h e L a n d e s k u n d e , K ö n ig s b e r g 1936. O s t a t n io u k a z a ły s ię p r a c e m o n o g r a f ic z n e d o t y c z ą c e g o s p o d a r k i f o lw a r c z n e j (H a n s W ä c h t e r . O s t p r e u s s i s c h e D o m ä n e n ­ v o r w e r k e i m 16. u n d 17. J a h r h u n d e r t , W ü r z b u r g 1958. s. 186), le ś n e j (F r ie d r ic h M a g e r . D e r W a l d i n A l t p r e u s s e n a l s W i r t s c h a f t s r a u m , K ö ln G r a z 1960, B d . I— II) o r a z p o s z c z e g ó ln y c h m ia s t . Z a g a d n ie n ia u s t r o j u g o s p o d a r c z e g o s ą w a ż n e - d la u s t r o j u a d m in is t r a c y j n e g o i p o lit y c z n e g o z u w a g i n a : g o s p o d a r c z ą d z ia ła ln o ś ć K s ię s t w a j a k o o r g a n iz a c j i p a ń s t w o w e j , w p ł y w p o ło ż e n ia g e o g r a ­ f ic z n e g o i g r a n ic K s ię s t w a n a g o s p o d a r k ę , r o lę m ia s t , o s a d n i c t w o w i e j s k ie o r a z p o w ią z a n ie u s t r o j u s t a n o w e g o z ż y c ie m g o s p o d a r c z y m .

31) W. H u b a t s c h , A l b r e c h t , s. 328.

B y li to p r o t e s t a n c i h o le n d e r s c y , p o ls c y o r a z li t e w s c y 32). P o w s t a ły n o w e m ia s t a î T y lż a , O le c k o i G o łd a p . P o t e m A lb r e c h t z a ją ł s ię u p o r z ą d k o w a n ie m g o s p o d a r k i f in a n s o w e j K s i ę s t w a 33). S t a łe d o c h o d y k s ię c ia w p ł y w a ł y d o K a m e r y S k a r b o w e j ( R e n t k a m m e r ), in s t y t u c j i, k tó r a is t n ia ła ju ż p o d k o n ie c r z ą d ó w Z a k o n u , s tw o r z o n a n a m ie j s c e d o t y c h c z a s o w e g o u r z ę d u s k a r b o w e g o ( T r e s s l e r a m t ) . K a m e r ą S k a r b o w ą z a r z ą ­ d z a li r a j c y k a m e r a ln i, m . in . z n a n y C a sp a r v o n N o s t it z (1538— 1578). J e g o p o ­ p r z e d n ik ie m b y ł H a n s N im p t s c h ( g d a ń s z c z a n in ), p o 1545 r. g łó w n y d o r a d c a k s ię c ia w z a k r e s ie m o n e t a r n y m i f is k a ln y m . R a d c y k a m e r a ln i n a d z o r o w a li p r z y c h o d y i r o z c h o d y , r o z lic z e n ia i s p r a w o z d a n ia k o m o r n ic t w . T o o s t a t n ie u p r a w n ie n ie u m o ż liw iło im w p ł y w n a o b s a d ę k a p it a n a tó w . T e n m o m e n t z a d e ­ c y d o w a ł r ó w n ie ż o ty m , ż e K a m e r a S k a r b o w a ( R e n t k a m m e r ) s t a ła s ię j e d n ą z n a j w a ż n ie j s z y c h g a łę z i w ła d z y c e n t r a ln e j (Z e n t r a l r e g i e r u n g ) j a k ą b y ła I z b a R a d y N a j w y ż s z e j ( O b e r r a t s s t u b e ) 34). I z b a R a d y N a j w y ż s z e j w s w y m s k ła d z ie o s o b o w y m ja k i z a k r e s ie za d a ń o d p o w ia d a ła R a d z ie N a j w y ż s z e j p a ń s t w a z a k o n n e g o . D o s t o s o w a n a d o n o w y c h w a r u n k ó w I z b a R a d y N a j w y ż s z e j z o r g a n iz o w a n a z o s t a ła n a w z ó r T a j n e j R a d y . D o d a n o je j — j a k o s w o i s t e g o r o d z a ju p r z y b u d ó w k i — z a r z ą d y a d m in is t r a c j i s k a r b o w e j ( p o d a tk o w e j) i f in a n s o w e j ( R e n t - und, K a m m e r v e r w a l t u n g ) . S to j ą c a o b o k k s ię c ia c e n t r a ln a a d m in is t r a c j a k r a ju (rząd ) s k ła d a ła s ię z m is tr z a d w o r u

( H o f m e i s t e r ) , n a c z e ln e g o b u r g r a b ie g o ( O b e r s t e n B u r g r a f e n ) , n a c z e ln e g o m a r ­ s z a łk a (O b e r m a r s c łia ll) i k a n c le r z a ( K a n z l e r ) . P o t e m w y d a n o z a r z ą d z e n ia , że ci c z te r e j u r z ę d n ic y m u s z ą b y ć in d y g e n a m i i p o c h o d z e n ia n ie m i e c k i e g o 35). 32) W lit e r a t u r z e p o ls k ie j o s a d n ic t w o w P r u s a c h K s ią ż ę c y c h o p r a c o w a n e j e s t w p ie r w s z y m r z ę d z ie p r z e z W o jc ie c h a K ę t r z y ń s k i e g o . W lit e r a t u r z e n ie m ie c k ie j p o s ia d a m y d w ie p o d s t a w o w e p r a c e : H . i G . M o r t e n s e n , D ie

B e s i e d l u n g d e s n o r d ö s t l i c h e n O s i p r e u s s e n s , L e ip z ig 1935, B d . I— II, o r a z W a lte r

K u h n . G e s c h i c h t e d e r d e u t s c h e n O s t s i e d l u n g in d e r N e u z e i t , K ö ln — G r a z 1957,

BdrĄ-ll.

t u n g , s. 169— 171). W y d a je s ię , iż n a j b a r d z ie j p r a w id ło w o p a t r z y ły n a s t a n o ­

w is k o p r a w n e I z b y R a d y N a j w y ż s z e j s t a n y p r u s k ie , o k a r e ś la j ą c ją j a k o p ie r w ­ s z e n a ś w i e c i e k o le g iu m r z ą d o w e (zob . T a d e u s z G r y g i e r . P r ó b y u t r z y m a n i a , s. 58, p r z y p . 43). T y lk o n a ta k ie j p ła s z c z y ź n ie w s t o s u n k u d o P r u s K s ią ż ę c y c h m o ż n a r o z p a t r y w a ć p r o b le m k s ię c ia i a d m in is t r a c j i (por. W e r n e r O h n e - s c r g e, Z u m P r o b l e m F ü r s t u n d V e r w a l t u n g u m d i e W e n d e d e s 16 J a h r ­ h u n d e r t s , B lä tte F fü r d e u t s c h e L a n d c s g f s c h ic h t e , 1951, B d . 88, s. 150— 174). 35) P e łn e j m o n o g r a f ii Izb y R a d y N a j w y ż s z e j n ie p o s ia d a m y . N ie p e łn e w y ­ k a z y c z ło n k ó w t e g o ż k o le g iu m p o d a j e „ E r le u te r te s F r e u s s e n " , K ö n ig s b e r g 1724— 1742. B d . 1. s. 81— 113. N a m a r g in e s ie z a u w a ż y ć tr z e b a , ż e w y d a w n ic t w o to j e s t t e ż je d n y m z p r z y c z y n k ó w w a lk i o u ^ trćj p o lit y c z n y P r u s K s ią ż ę c y c h , 468

O b o k s z e ś c iu c z y o ś m iu d a ls z y c h r a d c ó w d w o r u ( H o f r ä t e ) d o d y s p o z y c j i k s ię c ia s t a li k a p it a n o w ie s ą s ia d u j ą c y c h z K r ó le w c e m k a p it a n a tó w : R y b a k ó w . S z a k , T a p ia w y i P o k a r m in a 3fi). T e u r z ę d y d o s t a r c z a ły e w e n t u a ln y c h z a s t ę p c ó w d la c z ło n k ó w rz ą d u k r a j o w e g o (I z b y R a d y N a j w y ż s z e j ) . S t a n o w is k o k a n c le r z a w I z b ie R a d y N a j w y ż s z e j w y m a g a ło p r z y g o t o w a n ia p r a w n ic z e g o . S tą d , w t y m je d n y m w y p a d k u z a s a d a in d y g e n a t u n ie b y ła s t o s o w a n a w c a łe j r o z c ią g ło ś c i. K s ię s t w o P r u s k ie , n ie p o s ia d a ją c s w e g o u n iw e r s y t e t u , n i e b y ło z d o ln e w y ­ k s z t a łc ić s o b ie a d m in is t r a t o r ó w . D la t e g o n a s t ą p ił s z c z e g ó ln y p o d z ia ł p r a c y w I z b ie R a d y N a j w y ż s z e j . S p r a w y z a g r a n ic z n e z a ł a t w i a ł s a m k s ią ż ę . S p r a w y k o ś c ie l n e p o z o s t a w io n o b is k u p o m . P o z o s t a ła c z ę ś ć z a d a ń z w ią z a n y c h z s ą d o w ­ n ic t w e m o r a z a d m in is t r a c j ą , n ie w y łą c z a j ą c b u d o w n ic t w a , k o m u n ik a c ji, t r a n s ­ p o r tu i u t r z y m a n ia d w o r u , n a le ż a ła d o I z b y R a d y N a j w y ż s z e j . Z a s a d a łą c z e n ia a d m in is t r a c j i c e n t r a ln e j k r a ju z a d m in is t r a c j ą d w o r s k ą z n a la z ła s w ó j w y r a z c h o ć b y w t y m , że k a n c le r z , m is t r z d w o r u , n a c z e ln y m a r s z a łe k i b u r g r a b ia a d m in is t r o w a li r ó w n ie ż lo k a ln ą a d m in is t r a c j ą s t o lic y k r a ju 37). O b s a d a p e r s o n a ln a I z b y R a d y N a j w y ż s z e j p o c z ą t k o w o b y ła p r a w ie t a k a s a m a , ja k w o s t a t n ic h la t a c h is t n ie n ia Z a k o n u . P i e r w s i tr z e j k a n c le r z e K s ię ­ s t w a — M ic h a ł S p ie lb e r g e r , d o k t o r F r y d e r y k F is c h e r , d o k to r J a n A p e l — p o c h o d z ili z F r a n k o n ii. P ie r w s i n a c z e ln i m a r s z a łk o w ie — P io t r P a t y n , J a n Ö lh o r n v o n J a s e w it z i F r y d e r y k v o n Ö lsn itz , o r a z p ie r w s i d w a j n a j w y ż s z i b u r g g r a b io w ie — J a n v o n B e s e n r o d e , M a r c in K a n n a c h e r . t a k ż e p ie r w s z y m is t r z d w o r u H e n r y k v o n K i t t lit z b y li Ś lą z a k a m i, S a k s o ń c z y k a m i a lb o F r a n - k o ń c z y k a m i. D o p ie r o z a g w a r a n t o w a n ie p ie r w s z e ń s t w a m ie j s c o w e j s z la c h c ie w o r d y n a c j i z 1542 r. ( R e g i m e n t s - N o t e l ) z m ie n iło te n s ta n r z e c z y 3 8 . w y r a ź n ie z w r ó c o n e p r z e c iw k o in t e r p r e t a c j o m p r a w n y m w y c h o d z ą c y m z B e r ­ lin a . I n n a p r a c a — F e lix A r n d t : D i e O b e r r ä te in P r e u s s e n 1525— 1640, A lt - p r e u s s is c h e M o n a t s s c h r if t , 1914, B d . 49, s. 1— 64) n ie z a j m u j e s t a n o w is k a w o b e c z a s a d n ic z y c h p r o b le m ó w p r a w n o - p a ń s t w o w y c h . P r ó b ę n o w e g o z e s t a w ie n i a c z ło n k ó w I z b y R a d y N a j w y ż s z e j d a ł G e o r g C o n r a d , G e s c h i c h t e d e r K ö n i g s ­ b e r g e r O b e r g e r i c h t e , L e ip z ig 1907, s. 435— 453. U w z g lę d n ie n ia w a r t e s ą r ó w ­ n ie ż u w a g i K . A lb e r t a K a m p t z a, G e s e t z g e b u n g J a h r b ü c h e r f ü r d i e p r e u s - s i s c h e R e c h t s w i s s e n s c h a f t u n d R e c h t s v e r w a l t u n g , B e r lin 1828, B d . 60, s . 501— 515. 3G) W a r to p o d k r e ś lić , ż e i c h a r a k t e r u r z ę d ó w k a p it a ń s k ic h z a le ż n y j e s t r ó w n ie ż od p r z y z n a n ia s t a n o w is k a I z b y R a d y N a j w y ż s z e j . O tó ż j e ś li w k a p i t a ­ n a t a c h w id z i s ię n a s t ę p c ó w k o m t u r ó w , p o d le g a ć w in n i I z b ie R a d y N a j w y ż s z e j . W p ó ź n ie j s z y m o k r e s ie w ła d z e b e r liń s k ie p o d p o r z ą d k o w y w a ły ic h w y łą c z n i e k s ię c iu , a p o n i e w a ż j e g o n a s t ę p c ą b y ł k r ó l p r u s k i, c h c ia n o p o d p o r z ą d k o w a ć k a p it a n ó w w y łą c z n i e w ła d z o m b e r liń s k im . P r z e d t a k ą in t e r w e n c j ą b r o n ili s ię j e d n a k ż e p o lit y c y p r u s k o - k s ią ż ę c y . O p ó r ic h b y ł t a k s iln y , ż e „ p r z e s z k o d z ił c a łk o w it e m u z la n iu s ię P r u s K s ią ż ę c y c h w o g ó ln o p a ń s t w o w y a p a r a t B r a n d e n ­ b u r g ii” (zob . W A P O V II /5 — 11 E n t s c h e i d u n g e n d e r O b e r r ä t e in v e r s c h i e d e n e n S a c h e n f ü r H a u p t l e u t e ) . 37) W . H u b a t s c h . A lb r e c h t , s. 193. 3Ö) P r a w o in d y g e n a t u s t a ło s ię o d tą d p o d s t a w o w ą z a s a d ą u s t r o j o w ą P r u s K s ią ż ę c y c h , p o d o b n ie j a k i w P r u s a c h K r ó le w s k ic h (zo b . T . G r y g i e r, D y s y - d e n e k a k o n f e d e r a c j a t o r u ń s k a 1767, T o r u ń 1952, s. 2— 10). A n a liz a o r d y n a c j i z 18 lis t o p a d a 1542 (zob. P r i v i l e g i a d e r S t ä n d e d e s H e r z o g t h u m s P r e u s s e n . B r u n s b e r g a e 1616. f. 51, 80. 103) p o z w o li n a p o g łę b ie n i e z n a j o m o ś c i t e g o p r a w a , t a k w o d n ie s ie n iu d o p r a w a o s o b is t e g o ( p r y w a t n e g o ) , p u b lic z n e g o ja k i o g r a ­ n ic z e ń d la p r z y b y s z ó w (tz w . J u s a l b i n a g i i . D r o i t ď a u b a i n e , G a b e l l a h e r e d i ­

t a r i a , A b s c h o s s r e c h t ) . C a ły u s tr ó j P r u s K s ią ż ę c y c h i K r ó le w s k ic h ła t w ie j s ię

z r o z u m ie , o il e z o s t a n ie w y j a ś n io n e to p r a w o (zo b . T . G r y g i e r, P r ó b y u t r z y ­

m a n i a , s. 45). Z r o z u m ie s ię r ó w n ie ż s t a n o w is k o P o ls k i d o P r u s K r ó le w s k ic h

i K s ią ż ę c y c h . O i l e w s t o s u n k u d o p ie r w s z y c h . P o ls k a s t a r a ła s ię p r z e ła m a ć p r a w o in d y g e n a t u , to w s t o s u n k u d o d r u g ic h s t a r a ła s ię j e u g r u n t o w a ć (n p. w 1609 r. p o ls c y k o m is a r z e k r ó le w s c y z a b r o n ili s p r a w o w a n ia u r z ę d u k a n c le r s k ie g o p r z e z o b c y c h ). P r a w o in d y g e n a t u o b o w ią z y w a ło w s t o s u n k u d o