A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
F O L IA L IN G U IS T IC A 43, 2005
K atarzyna M o ty l
O PEW N Y M T Y PIE IN TER TEK STU A LN O ŚC I W LISTA CH A PO ST O L SK IC H
(NA M A TERIA LE PRZEK ŁA D Ó W L IS T Ó W Ś W . P A W Ł A ) 1
Listy apostolskie m ają charakter tekstu złożonego, gdyż na ich treść, oprócz bezpośrednich słów nadawcy, składają się przytoczenia z ksiąg Starego Testam entu. W Listach odnajdziemy zatem zjawisko wchłonięcia i prze kształcenia jednego tekstu w drugim . Badania, dotyczące wykorzystania cytatów biblijnych w korespondencji św. Pawła., rozw ijają się w kilku kierunkach. Naukowcy-bibliści podejmują próby wskazania podobieństw i różnic egzegezy apostolskiej z egzegezą żydowską, podają charakterystykę sposobów odczytywania świętych ksiąg przez św. Pawła oraz posługiwania się przez A u tora m etodam i rabinistycznymi, np. przy objaśnianiu różnych tematów: wiary, miłości, usprawiedliwienia.
Możemy zatem omawiane teksty usytuować w obrębie zjawisk związanych z szeroko rozum ianą intertekstualnością, jako że pogłębione rozumienie tekstu nie może się obejść bez ujęć intertekstualnych.
Tekst jak o całość literacka jest tworem niesamodzielnym znaczeniowo: aby go zrozumieć, należy go osadzić w kontekście kulturowym , sytuacyjnym, literackim 2. Takim kontekstem dla dzieła literackiego jest, jak pisze I. Culler,
1 T ek stem p o d sta w o w y m , z k tó reg o p o c h o d zą przy k ład y jes t tzw . Biblia T ysiąclecia: Pism o
Św ięte N ow ego Testam entu и’ przekładzie z ję z y k a greckiego. O p ra co w ał zespół biblistów polskich
z in icjaty w y B en ed y k ty n ó w T y n ie c k ic h , P o z n a ń -W a rs z a w a 1982 (dalej: В Т ). D la celów porów naw czych w ykorzystuję: Pism o Św ięte Starego i Nowego Testam entu w przekładzie z jęz yk ó w
oryginalnych, ze w stępem i ko m entarzam i. N ow y T estam ent, P o z n a ń 1994 (dalej: B P); Biblia
h> p rzekła d zie księd za Ja ku b a W ujka z 1594 r., o p ra ć. ks. J. F ra n k o w s k i, W arszaw a 1999 (dalej: BW ); N o w y Testam ent. N o w y p rzek ła d z ję z y k a greckiego na w spółczesny ję z y k p olski, W arszaw a 1991 (dalej: P .dyn.); R . P o p o w s k i , G. W o j c i e c h o w s k i , G recko-polski N ow y
Testam ent. W ydanie interlinearne z ko d a m i g ra m a tyczn ym i, W arszaw a 1994 (dalej: N T gr.-pol.). 2 P or. J. К o w a l e w s k a-D ą b r o w s k a, W ielo tekst quasi-cyklu (na p rzy k ła d zie pięciu
w ierszy Jana T w ardow skiego). S z k ic interpretacyjny, [w:] T ekst. A n a lizy i interpretacje, red.
przestrzeń intertekstualna: „pojęcie intertekstualności wskazuje na to, że czytać to tyle, co sytuować dzieło w przestrzeni wypowiedzeniowej, odnosić je do innych tekstów oraz kodów w przestrzeni” 3.
J. Kristieva pisała, że „Tekstow ą interakcję, któ ra wytwarza się wewnątrz jednego tekstu, nazywamy intertekstualnością. D la podm iotu poznającego intcrtckstualność jest pojęciem, które wskazuje, w jaki sposób tekst odczytuje historię i umieszcza się w niej” 4.
Intertekstualność definiuje się jak o pewnego rodzaju związki łączące dany tekst z innymi. Jednak obszar zainteresowań, w którym realizuje się to zjawisko dotyczy nie badania źródeł, jakie zostały wprow adzone do innego tekstu, lecz opiera się na określeniu funkcji, jaką wprowadzone teksty spełniają w tekście. Tw ierdzi się, że literackość dzieła jest nieodłączna od jego tekstualności, a podstaw ą dla tej jest intertekstualność5. M. Głowiński pisze: „Sfera intertekstualności zarysowuje się inaczej: w jej obręb wchodzą wyłącznie te relacje z innymi utworam i, które stały się elementem strukturalnym , lub - jeśli kto woli - znaczeniowym (czy semantycznym), relacje zamierzone i w taki czy inny sposób widoczne, m ożna by powiedzieć: przeznaczone dla czytelnika” 6, które m ogą mieć charakter jawny bądź ukryty, na zasadzie gry prowadzonej z czytelnikiem.
„Z pewnego punktu widzenia jednak sfera intertekstualności może być szersza, gdyż w jej obrębie znajdują się różnego rodzaju odwołania do ustabilizow anych i skonw encjonalizow anych stylów, zarów no litera ckich, ja k i społecznych, pod w arunkiem wszakże, że ich odrębność, a w jakiś sposób - proweniencja, jest wyraźnie n a tle utw oru zazna czona” 7.
Sens badań intertekstualnych polega na odnoszeniu dzieła do zbioru innych tekstów i wyznaczeniu funkcji, jaką tekst A m a pełnić w tekście B. N astępuje zatem „sem antyczna aktywizacja dwóch tekstów ” 8 i występuje między nimi żywioł dialogiczności9. Jednocześnie zauważa się, że odwołanie intertekstualne pow inno być procesem świadomym i celowym, skierowanym do czytelnika zdającego sobie sprawę z przyczyn, dla których autor wykorzys tuje w swoim utworze „cudze słowa” .
W literaturze przedm iotu badacze rozmaicie określają tekst wprowadzany i badany; w różnych źródłach są to: intertekst i tekst (R ifïaterre), tekst
3 J. C u l l e r , Presupozycje i intertekstualność, „P am iętnik L iteracki” LX X 1, 1980, z. 3, s. 300. 4 J. K r i s t i e v a , Słow o, dialog i powieść, przel. W. G rajew sk i, [w:] M . B a c h t i n , Dialog
- j ę z y k - kultura, red . E. C zaplejew iec, E. K asp ersk i, W arszaw a 1983, s. 396.
5 P or. M . R i f f a t e r r e , S e m io ty ka intertekstualna: interprétant, „P a m ię tn ik L iterack i” L X X IX , 1988, z. 1, s. 297-314.
6 M . G ł o w i ń s k i , O intertekstualności, [w:] P o etyk a i okolice, W arszaw a 1992, s. 91. 1 Ibidem .
* Ibidem , s. 98.
odniesieniowy i fenotekst (Lachm ann), hipotekst i tekst (Gcnctte), pretekst i tekst (Schmid).
D la swoich rozw ażań przyjmuję nazewnictwo zaproponow ane przez H. M arkiewicza, który tekst wprowadzany nazywa prototekstem lub proto- archetekstem , a tekst, do którego wprowadza się przytoczenia - tekstem 10.
lntertekstualność może się realizować w różnorodny sposób w obrębie tekstu. Tekst m oże wymieniać swój prototekst wprost, kiedy w prow adza się cytaty lub inne jego składniki. Istnieją jednak bardziej skomplikowane sposoby obecności prototekstu w tekście; uwzględnienie prototekstu m oże zmodyfi kować lub wzbogacić odbiór semantyczny tekstu bądź poprzez nawiązanie do prototekstu - zdystansować się wobec niego11.
Spróbujm y umieścić listy apostolskie wśród o d m ian12 intertekstualności zaproponowanej przez H. Markiewicza. M ożna by je skwalifikować w obrębie intekstualizacji, gdyż wśród przytoczeń odnajdziemy cytaty, parafrazy, montaże.
D la dalszych rozważań konieczne jest odniesienie się do pojęcia „przy toczenie” . Będziemy je rozumieć jak o cytat z innego tekstu, umieszczony przez nadawcę w tekście listu. Z formalnego p u nktu widzenia przytoczenia, jakie odnajdziemy w listach apostolskich, należałoby nazwać cytatami (tekstami cytowanymi). M ają one wszystkie właściwości przytoczeń, a różnica polega na tym, że „cytaty przytaczają słowa pisane, a przytoczenia słowa mówione” 13. T. Cieślikowska podaje, że cytat właściwy jest przytoczeniem, „a więc wyrażeniem rów nokształtnym i równoznacznym z zapisem w tekście m acie rzystym i ja k o taki jest m ow ą niezależną. Jednakże w prow adzenie go w konkretny tekst stw arza określoną korelację i w pewnym stopniu uzależ nia go od kontekstu, wciąga w układ zawisłości” 14. N astępuje więc po m nożenie kodów i stworzenie nowych pół znaczeniowych. T a k dzieje się także w om awianych tekstach. Cytat stanowi zatem więź łączącą różne gatunki, epoki, style.
10 H . M a r k i e w i c z , O dm iany intertekstualności, „ R u c h L ite rac k i” X X IX , 1988, z. 4 -5 , s. 253.
11 Ibidem , s. 254.
12 B adacze po d ejm o w ali p ró b y w skazania od m ian in te rtek stu a ln o ści. W śród nich znajduje się p ro p o z y cja P. T o r o p a z ap re ze n to w an a w arty k u le: Zagadnienie in tekstu , „P am iętn ik L ite rac k i” L X X X 1I, 1991, z. 2, s. 240-241, n a to m iast H. M arkiew icz p rz y tacza, w cyto w an y m ju ż wcześniej a rty k u le p t. O dm iany intertekstualności, p o d ział G . G e n e tta o ra z p rezen tu je w łasną system atyzację o m aw ian eg o zagadnienia.
13 T . B r a j e r s k i, P rzytoczenie nie je s t kategorią składniow ą, [w:] O ję z y k u p o lskim dawnym
i d zisiejszym . L u b lin 1995, s. 268. O bszerne om ów ienie ró żn y ch ty p ó w p rz y to czeń odnajdziem y
tak że w p racy W . G ó r n e g o , S kładnia przytoczenia, W arsz aw a 1966 o ra z w a rty k u ła c h tegoż a u to ra : „ R z y m " i Biblia - dwa bieguny stylizacji p rzyto czen io w ej u K rasińskiego, „ R o czn ik i H u m a n isty c zn e ” X , 1961, z. 1, s. 125-141; Z estaw ienie - c zy tylko ka tegoria składniowa?, „ P a m ię tn ik L ite rac k i” L III 1962, z. 1, s. 181-193; N a tropach „ znaku ro zm o w y ", „ P o ra d n ik Językow y” 1961, z. 1, s. 4 0 -4 5 .
„D la wzmocnienia swych twierdzeń Paweł obficie posługuje się tekstami Starego T estam entu” 15. Jednak już na wstępie zaznaczmy, że pojaw ia się pewna trudność w identyfikacji ich kształtu z tekstu źródłowego. R zadko się bowiem zdarza, aby cytaty były dosłowne. W iadom o, że w czasach, w których powstawały listy apostolskie, opracow ano kanon ksiąg, które były dobrze znane św. Pawłowi, jako człowiekowi doskonale wykształconemu w tej dziedzinie, którem u nieobce jest myślenie wykorzystujące m etody rabinistycznc stosowane w egzegezie biblijnej.
A uto r korzysta ze Starego Testam entu, ale w niewielkim stopniu są to przytoczenia słowo w słowo. Niemalże regułą staje się zmienianie cytowanych tekstów. Taki sposób prezentacji tekstu może wynikać z dwóch przyczyn. Po pierwsze, A utor - znający tekst - przytacza go z pamięci. Po drugie, i to wydaje się bardziej praw dopodobne, Paweł dokonuje własnej interpretacji Pism. C ytat w prowadzony z prototekstu pełni kilka funkcji. Jest nie tylko wprowadzany jak o argum ent potwierdzający słowa nauczania apostolskiego, lecz także inform uje o postaw ach mówiącego wobec treści wypowiedzi16. Takie ujęcie prototekstu w tekście przedstawia T. Cieślikowska, któ ra pisze: „Przypisanie cytatu jak o wypowiedzi innemu podm iotowi - innej kategorii aniżeli to m iało miejsce w tekście macierzystym - może wprowadzić daleko idące następstw a dla sensu, m oże powiązać różne systemy wartości, nie mówiąc już o otwarciu perspektyw na zetknięcie różnych kultur, różnych uniwersów” 17. Następuje zjawisko dekontekstualizacji, gdyż cytat zostaje odłączony od tego, co nadawało mu znaczenie oraz rekontekstualizacji, gdyż zostaje w prow adzony na płaszczyznę innego dzieła i zostaje mu przypisany nowy kontekst.
„Św. Paweł interpretuje ST na nowo, widząc w nim jego rolę w stosunku do C hrystusa” 18. A postoł korzysta z różnorodnych m etod wykładni Starego Testam entu, ale transponujc je do swoich potrzeb. Odnajdziemy w jego pismach m etodę alegoryczną Filona, k tórą wykorzystuje w Pierwszym Liście
do Koryntian (9, 9-10), gdzie pracujący wół m a być odzwierciedleniem pracy
Apostołów:
N a p isa n e je s t w łaśnie w Praw ie M ojżesza. N ie zaw iążesz p y sk a w ołow i m łó c ą c e m u 19. Czyż o w oły tro szczy się B óg, czy też pow iedział to p rzed e w szystkim ze w zględu n a nas? Bo przecież ze w zględu n a n a s z o stało n a p isan e, iż o racz m a o ra ć w nadziei, a m łocarz - [młócić] w nadziei, że będzie m iał coś z tego.
15 E. S z y m a n e k , W y k la d P ism a Św iętego Now ego T estam entu, P o z n a ń 1990, s. 367. le P o r. T . C i e ś l i k o w s k a , op. cit., s. 143.
11 Ibidem .
18 H. L a n g k a m m e r , W prow adzenie do Ksiąg N ow ego T estam entu, W ro cław 1992 s. 139-140.
19 W tym frag m en cie p racy cy taty ze sta ro te stam e n to w y ch k siąg b iblijnych, w yko rzy stan e w Listach, zazn aczam p o p rzez podkreślenie.
Posługuje się także m etodą siedmiu reguł, wśród których wyróżniano m.in. przejście w konkluzji od przesłanki dużej do małej (a minore ad maius) (Rz 5, 15-17) oraz regułę konkluzji przez analogię (Rz 4, 3-8). W ykorzystuje również, stosow aną przez hellenistyczny judaizm , m etodę transponow ania jednej wartości na drugą.
Chociaż Paweł zmienia cytowane fragmenty pod względem leksykalnym, jednak pozostawia główny sens przytaczanej myśli. M am y jednak świadomość, że m etody św. Pawła, choć ukształtowane zgodnie z rabinistycznym i wy kładniami wyjaśniania Pism, znacznie się od nich różnią. A uto r tak wyjaśnia, w Drugim L ü d e do Koryntian, sens wprowadzania słów ze Starego Testamentu na karty ksiąg Nowego Przymierza:
A ż po d zień dzisiejszy, gdy się odczytuje S tare Przym ierze, p o z o staje la sa m a zasłona i nie zostaje u jaw nione, że z o stało o n o zniesione przez C h ry stu sa . T a k , aż p o dzień dzisiejszy leży z asło n a n a sercach ich, gdy czytają M ojżesza. Lecz ilekroć k to ś zw raca się d o P a n a , zasło n a o p a d a (2 K o r 3, 14-16).
Zatem , według apostolskiej teologii, tylko w iara w C hrystusa i Jego naukę pozwala zrozumieć wykładnię Starego Przymierza, a jego „duch wiary” jest podobny do tego, który wypełnia au to ra Psalmów.
Cieszę się p rz e to ow ym d u c h em w iary, w edług k tó reg o n a p isan o : U w ierzyłem , d lateg o przem ów iłem ; my także w ierzym y i d late g o m ów im y, p rz e k o n a n i, że T en , k tó ry wskrzesił Jezu sa, z Jezu sem p rzy w ró ci życie tak że n a m i staw i n as przed so b ą razem z w am i (2 K o r 4 , 13-14).
Paweł nie odrzuca więc dawnych Pism, a w prowadzając ich fragm enty do
Listów, próbuje na nowo odczytać ich sens, zgodnie z Chrystusow ą nauką.
Zatem Stary Testam ent w pewien sposób wypełnia się na kartach Nowego Testam entu.
O funkcji A postołów w podkreślaniu jedności obu Testam entów pisze ks. M. Czajkowski: „Jego uczniowie [Chrystusa - przyp. K. M.] w Biblii odczytali zapowiedź dzieła Jezusa i swe własne miejsce w Bożym Planie Zbawczym i dali tem u wyraz w Nowym Testam encie, a spierając się z rodakam i, którzy nie przyjęli Jezusa i Nowego Testam entu, tym mocniej akceptowali Stary Testam ent” 20.
Apostoł z szacunkiem odnosi się do starotestamentowych tekstów, dlatego aż 87 razy odnajdziemy przytoczenia z tychże ksiąg, co stanowi prawie jedną trzecią przytoczeń w Nowym Testamencie. Najwięcej cytatów ze Starego Testam entu zostało zamieszczonych w czterech Wielkich Listach. Najczęściej pojaw iają się one w Liście do Rzymian, w którym odnajdziemy 52 cytaty.
20 M . C z a j k o w s k i , D wa T estam enty, jed n a Biblia, [w:] F unkcja słow a w ewangelizacji, Ł ó d ź 1998, s. 271.
Pierwszy List do Koryntian posiada 16 przytoczeń, List do Galatów - 10,
a Drugi List do Koryntian - 9 cytatów. N atom iast w pozostałych Listach odnajdziemy pojedyncze przykłady wprowadzenia cytatów z ksiąg starotes- tamentowych. W tym miejscu zaznaczmy także, że w rozdziałach 9-11 tekstu skierowanego do Rzym ian odnajdziemy tyle cytatów ze Starego Testam entu, ile w pozostałych Listach A postoła z Tarsu.
Najczęściej A utor korzysta ze słów proroka Izajasza - 48 cytatów, z Ksiąg:
Psalmów - 32 cytaty, Powtórzonego Prawa - 16 cytatów , Rodzaju - 14
cytatów oraz Księgi Wyjścia - 11 cytatów. W śród innych przywoływanych tekstów występują fragmenty z Ksiąg: Hahakuka, Ezechiela, Joba, Jeremiasza,
Syracha, Liczb, Ozeasza, Zachariasza, Joela, Pierwszej Królewskiej, Mądrości.
Są to zatem najczęściej księgi mądrościowe oraz teksty p rorok ów 21. Przy toczenia m ogą mieć charakter jawny, kiedy autor bezpośrednio cytuje tekst, bądź ukryty. Jawne są wówczas, gdy zostają wskazane ja k o cytaty - za powiedzią, cudzysłowem lub typografią, albo też - w wypadku różnic między językami etnicznymi obu tekstów - zachowaniem języka oryginału w cytacie,
który jest wówczas enklaw ą22.
Tłumacze różnie odnoszą się do oznaczania przytoczeń w tekście. W Biblii Tysiąclecia fragm enty zaczerpnięte ze Starego Testam entu wyróżnia się kursywą, w przypisach podaje się lokalizację cytatu, a wyróżniony fragm ent posiada lokalizację w księgach starotestam entowych. Jednak zdarza się i tak, że tłumacze podają po dwa odnośniki do Starego Testam entu. W szesnas- towiecznej Wujkowej translacji podaje się lokalizację bezpośrednio po cytacie, co zdecydowanie ułatwia odnalezienie określonego fragm entu w Starym Testamencie. W Biblii Poznańskiej cytowane wersety są ujęte w cudzysłów, natom iast w tłum aczeniu polsko-greckim i przekładzie Brytyjskiego i Z a granicznego Tow arzystw a Biblijnego odchodzi się od ich zaznaczania - tra k tując jako jeden tekst.
W śród różnych sposobów w prowadzania cytatów odnajdziem y bezpo średnie w prowadzanie tekstu A w tok rozważań A u to ra - w połączeniu ze słowami nauki składa się wówczas na jednolitą całość. T aki zabieg jest kolejnym potwierdzeniem doskonałej znajomości Pism przez A postoła oraz biegłości w wykorzystaniu ich dla celów ewangelizacyjnych oraz umiejętności tworzenia jednorodnej całości połączonej wspólnym tem atem . M ożna też sform ułow ać hipotezę, że znaczna liczba w ykorzystanych cytatów , bez w prow adzania ich z poprzedzającym kom entarzem , świadczy nie tylko o erudycji A utora, lecz także o powszechnej znajomości tych tekstów wśród
21 D a n e te - n a p o d staw ie k o m en tarz y znajdujących się w Biblii T ysiąclecia, w k tó rej tłum acze p o d a ją lok alizacje p rz y ta cz an y ch w ersetów .
22 P or. T . C i e ś l i k o w s k a , op. cit., s. 141. O p ró cz c y ta tó w w łaściw ych, k tó re w ystępują w obrębie fabuły utw oru, T . Cieślikow ska w yróżnia cytaty-tytuły, cy taty -m o tta, p arafrazy cytatów , a u to c y ta ty , p se u d o c y ta ty , w k tó ry c h a u to r p o zo ru je zapożyczenie.
czytających pism a apostolskie, a ich wykorzystanie służy uwierzytelnieniu nauczania oraz nawiązaniu specyficznej więzi między czytającymi a piszącym. O tym, że nie są to bezpośrednie słowa św. Pawła, świadczą wyróżnienie ich w tłum aczonym tekście oraz przypisy w kom entarzu. Przykładem takiej redakcji m oże być fragm ent z Listu do Filipian (2, 10-16):
A by n a im ię Jezu sa zgięło się każd e k o la n o isto t niebieskich i ziem skich, i podziem nych. 1 ab y w szelki języ k w yznał, że Jezus C h ry stu s je s t P A N E M - k u chw ale B oga O jca. A p rz e to , u m iło w an i m o i, sk o ro zawsze byliście posłuszni, zabiegajcie o w łasne zbaw ienie z b o jażn ią i d rżen iem nie ty lk o w m ojej obecności, lecz jeszcze b ard ziej teraz, gdy m nie nie m a. A lbow iem to B óg je s t w w as sp raw cą i chcenia, i d z ia ła n ia zgodnie z [Jego] w olą. Czyńcie w szy stk o bez szem rań i p o w ątp iew ań , abyście się stali bez zarzu tu i bez winy ja k o n ien a g an n e dzieci Boże p o śró d n a ro d u zepsutego i p rz ew ro tn e g o . M ięd zy nim i jaw icie się ja k o ź ró d ła św iatła w świecie. T rzym ajcie się m o cn o S łow a Ż y cia, a b y m m ógł być d u m n y w d n iu C h ry stu sa , że nie n a p ró ż n o biegłem i nie n a p ró ż n o się tru d ziłem .
Autor dwukrotnie odwołuje się w tym fragmencie do przepowiedni proroka Izajasza: „Przysięgam na Siebie samego, z moich ust wychodzi sprawiedliwość, słowo nieodwołalne. Tak, przede Mną się zegnie wszelkie kolano, wszelki
język na Mnie przysięgać będzie” . (45, 23) oraz: ,,Ja zaś mówiłem: Próżno się trudziłem, na darm o i na nic zużyłem me siły. Lecz m oje praw o jest
u Pana i m oja nagroda u Boga m ego” (49, 4); nadto także do Księgi
Powtórzonego Prawa: „Zgrzeszyły przeciw Niemu Nie-Jego-Dzieci, lecz ich zwyrodnienie, pokolenie zwichnięte, nieprawe” (32, 5). Podobny przykład
pochodzi z Pierwszego Listu do Koryntian'. „Ależ właśnie to, co ofiarują poganie, dem onom składają w ofierze, a nie Bogu. Nie chciałbym, byście mieli coś wspólnego z dem onam i.” (10, 20), do którego wprowadzono myśl pochodzącą z Księgi Psalmów: „I składali w ofierze swych synów i swoje córki złym duchom” (Ps 106, 37).
Taki sposób wprowadzenia cytatu do tekstu spowodował też charak terystyczne jego redagowanie. W przypadku przytoczeń wprowadzanych za pom ocą verbum dicendi A utor wykorzystuje całe frazy, gdyż tego wymaga konstrukcja tekstu, tutaj zaś cytuje się pojedyncze myśli, fragm enty zdań, które zostają niejako wtopione w Listy. Dlatego dość trudne jest dla badacza ich wyodrębnienie w tekście oryginalnym.
W zgrom adzonym m ateriale niewiele jest przykładów, w których, w om a wianym tłumaczeniu, cytaty literalnie zgadzałyby się z odpowiadającym i im fragm entam i w Starym Testamencie. Nastąpiły zmiany, które polegały na interwencji w składniowo-sem antyczną budowę poszczególnych wypowiedzi. Ich konstruowanie z użyciem cytatów zmierza zatem do autorskiej interpretacji oraz modyfikacji macierzystych tekstów23. Jak to już wcześniej zostało
23 P or. W . B o l e c k i , J a k są zrobione cytaty. , .O powieści biograficzne B erenta ", „P am iętn ik L ite rac k i” L X X IX , 1988, z. 1, s. 3-38.
zauważone, jest to związane ze sposobem wykorzystywania cytatów przez św. Pawia oraz ze sposobem przekładu przyjętym przez tłumaczy Biblii Tysiąclecia.
Zdecydowanie częściej, niż poprzez bezpośrednie wykorzystanie prototekstu, A utor w prow adza cytat, poprzedzając go elementami, które go zapowiadają, Przytoczenia te posiadają w Listach dwuczłonową konstrukcję - pierwsza część to zdanie wprowadzające, zawierające verba scribendi et dicendi, zaś druga to słowa mniej lub bardziej dokładnie cytowane za Starym Testam en tem. Przytoczenia m ają najczęściej poprzedzający człon wprowadzający, np.: „A Dawid powiada: Niech stół ich stanie się sidłem, pułapką, kamieniem potknięcia i odpłatą. Niech oczy ich się zaćmią, by nie mogli widzieć, a grzbiet ich trzym aj zawsze pochylony” (Rz 11, 9-10). Z darza się również, że stanowią one wprowadzenie wtrącone, wyodrębnione w cytacie za pom ocą myślników: „A lbo czyż nie wiecie, że ten, kto łączy się z nierządnicą, stanowi z nią jedno ciało? Będą bowiem - jak jest powiedziane - dwoje jednym ciałem ” (1 K o r 6, 16).
Spotkamy także przykłady, w których formuły wprowadzające przytoczenie stanowią człon składowy zdań złożonych, wprowadzanych do nich najczęściej za pom ocą zaim ka jak, np.:
B o gdy one jeszcze się nie urodziły ani nic d o brego czy złego nie uczyniły - aby niew zruszone p o z o stało p o sta n o w ien ie Boże, pow zięte n a zasadzie w olnego w y b o ru , zależne nie od u czy n k ó w , ale od woli pow o łu jąceg o - p o w ie d zian o jej: sta rszy będzie służyć m łodszem u, ja k jest napisane: J a k u b a um iłow ałem , a E zaw a m iałem w nienaw iści (R z 9, 11-13).
C óż zatem ? Izrael nie o sią g n ął tego, czego skw apliw ie szukał; osiągnęli je d n a k w ybrani. In n i zaś p ogrążyli się w zatw ardziałości, ja k jest napisane: D a ł im B óg d u c h a odurzenia; tak ie oczy, by nie m ogli w idzieć, i tak ie uszy, by nie m ogli słyszeć aż p o d zień dzisiejszy
(R z 11, 7 -8 ). "
Lecz w łaśnie głosim y, ja k zostało napisane, to, czego ani o k o nie w idziało, ani u ch o nie słyszało, ani serce człow ieka nie zdołało pojąć, ja k wielkie rzeczy p rz y g o to w ał B óg tym , k tó rzy G o m iłu ją (1 K o r 2, 9).
N ajtrudniej jest wskazać przykłady, w których form uła wprowadzająca znajduje się po słowach przytoczonych. Tak dzieje się w czternastym rozdziale
Pierwszego Listu do Koryntian, w którym czytamy:
N a p isa n e jes t bow iem w Praw ie: P rzez ludzi obcych jęz y k ó w i u st obcych będę przem aw iał d o tego lud u , ale i tak M nie nie u słuchają - mówi P an (1 K o r 14, 21).
P rzeto wyjdźcie spośród nich i odłączcie się od n ich , m ów i P a n , i nie tykajcie tego, co nieczyste, a Ja w as p rzy jm ę i będę w am O jcem , a wy będziecie m oim i synam i i có rk am i - mówi P a n wszechm ogący (2 K o r 6, 17-18).
W ykorzystyw anie tekstów innych autorów prow adzi do kom plikacji konstrukcyjnej listu apostolskiego - pojawia się „tekst w tekście” 24, a A utor Listów jest osobą świadomie przekazującą cudze myśli. Powołuje się on na inne osoby - nazwane z imienia w części wprowadzającej cytat. Jest to sam
Bóg, bądź Pan wszechmogący. Obok imion pojawia się czasownik oznaczający
mówienie. Wówczas powstaje form uła mówi Pan (Jahwe), k tó ra została zaczerpnięta z ksiąg prorockich Starego Testam entu, a prorocy korzystali z niej, kiedy przekazywali wolę Boga jak o wyrocznię25. W późniejszym czasie zdanie to mówi Pan stało się najistotniejszym punktem kaznodziejskiego przepowiadania; poprzez wprowadzenie tego sform ułowania tworzy się dialog Boga z człowiekiem26, np.:
C o w reszcie łączy św iątynię B oga z bożkam i? B o m y jesteśm y św iąty n ią B o g a żywego - według tego, co mówi Bóg: Z am ieszkam z nim i i będę ch o d ził w śród nich, i będę ich B ogiem , a oni będą m oim ludem (2 K o r 6, 16)2’.
P rzeto w yjdźcie sp o śró d nich i odłączcie się od nich, mówi P a n , i nie tykajcie tego, co nieczyste, a J a w as p rzyjm ę i będę w am O jcem , a wy będziecie m oim i synam i i córkam i - mówi P a n wszechm ogący (2 K o r 6, 17-18).
T ranslatorzy są zgodni w oddaniu tego fragm entu Nowego Testam entu. Wszyscy tłum acze, podobnie jak autorzy Biblii Tysiąclecia, piszą: mówi Pan, jednak według Jakub a W ujka należy traktow ać to sform ułow anie jak o część cytatu, a nie słowa go wprowadzające. Podobna zgodność dotyczy nazwy
Pan z dodatkow ym określeniem wartościującym wszechmogący, które od
najdujemy w tekstach przekładowych - oprócz przekładu grecko-polskiego, w którym rzadko stosuje się przydawkę przym iotnikow ą, częściej na jej miejscu pojawia się przydaw ka genetywna, w tym wypadku jest to leksem
wszechwladca.
Tłumacze pozostają zgodni co do sposobu przekładu tych fragmentów, w których wprowadzeniu starotestam entow ego cytatu towarzyszy imię Pan, występujące we wszystkich tekstach w zwrocie: mówi Pan (np. 1 K o r 14, 21). Pozornie lapidarne sform ułowanie zawiera w sobie wiele treści, a owa p rostota wynika z tego, że nadawca poprzez te słowa wprow adza element wyciszenia i koncentracji na tym, co za chwilę zostanie przekazane, a są
24 W . G ó r n y , S kła d n ia p rzytoczenia, s. 290.
23 P o r. D . B i e ń k o w s k a , P olski s ty l biblijny, Ł ó d ź 2002, s. 108-109.
2<>M. B r z o z o w s k i , D ialogiczny charakter przepow iadania, „ R o cz n ik i T eologiczno-
-K a n o n icz n e ” 1977, t. X X IV , z. 6, s. 103.
27 W innych tłum aczeniach ten w erset zostaje o d d an y jak o : sam Bóg powiedział, że (P. dyn.), jak o mówi Bóg (BW ), w p ro w ad z a się też ją ja k o 1'ragment z d a n ia p o d rz ęd n e g o jak powiedział Bóg, że (N T gr.-pol.), jed n ak najlepiej poradzili sobie z tym fragm entem tw órcy Biblii Poznańskiej, pisząc: zgodnie z tym , co Bóg powiedział - tak i p o lski o d p o w ie d n ik w ydaje się najb ard ziej czytelny d la o d b io rcó w P ism a Św iętego.
to słowa samego Boga. Następuje tu również nobilitacja A postoła, mogącego je przekazać wiernym, ale i odbiorcy powinni czuć się wybranymi, jak o że do nich mówi Pan.
W Listach bardzo często odnajdujemy słowa postaci znaczących dla narodu izraelskiego: M ojżesza, Izajasza, Dawida, które wspierają twierdzenia A postoła N arodów - są to osoby posiadające autorytet także dla św. Pawła. Szczególnie bliski A utorow i wydaje się prorok Izajasz oraz twórcy Psalmów. To z ich tekstów pochodzi wiele wątków tematycznych, przedstawianie sytuacji, które m ają swój ciąg dalszy w księgach Nowego Testam entu, związanych z życiem Chrystusa. A utor Listów nie rozbudowuje portretów psychologicznych osób, których słowa przytacza, w sposób neutralny zaznacza, kto się wypowiada. „O ddaje głos” przekazywanej przez nich treści - najważniejszy jest przekaz, jaki niosą wypowiedziane przez nich słowa.
• Dawid powiada:
„A Dawid powiada: Niech stół ich stanie się sidłem, pułapką, kamieniem potknięcia i odpłatą. Niech oczy ich się zaćmią, by nie mogli widzieć, a grzbiet ich trzym aj zawsze pochylony” (Rz 11, 9-10).
W tym wprowadzeniu cytatu zwraca uwagę czasownik powiadać, typowy dla podniosłego stylu biblijnego, jednak poza Biblią Tysiąclecia i Biblią Poznańską tłum aczony bardziej pospolicie jak o mówić.
• M ojżesz mówi:
„Pytam dalej: czyż Izrael nie zrozumiał? Mojżesz mówi: W zbudzę w was zawiść do tego, który nie jest ludem , wzniecę w was gniew do ludu nierozum nego” (Rz 10, 19)28.
• Izajasz mówi:
„Ale nie wszyscy dali posłuch Ewangelii. Izajasz bowiem mówi: Panie, któż uwierzył tem u, co od nas posłyszał?” (Rz 10, 16).
• Izajasz odważa się powiedzieć:
„Izajasz zaś odważa się powiedzieć: Dałem się znaleźć tym, którzy mnie
szukali, objawiłem się tym, którzy o M nie nie pytali” (Rz 10, 20). Jest to jedyna tego typu konstrukcja, jak ą odnajdujem y w Pawłowych Listach, stanow iła wyzwanie dla przekładających jego teksty, dlatego w każdej z om awianych translacji odnajdujemy inną propozycję29.
28 Stw ierdzenie z Biblii T ysiąclecia - „M ojżesz m ów i” - je s t d o ść ubogie w treść, o wiele więcej in fo rm acji d o sta rc z a ją n a m inne przekłady: BW i N T g r.-p o l. „pierw szy M ojżesz m ó w i” , BP J u ż M ojżesz p o w ia d a ” , P. d y n ., „M o jżesz je s t pierw szym , k tó ry d a je ta k ą o d p o w ied ź” .
20 W tekście J. W ujka czytam y: „Izajasz zaś odw aża się pow iedzieć” , zatem B iblia Tysiąclecia w iernie n a ślad u je ten p rz ek ład , w m iejsce leksem u odw ażyć się w połączen iu z bezokolicznikiem
m ów ić, odn ajd ziem y : „n ie lęk a się pow iedzieć” (BP), „n ie w ah a się p ow iedzieć” (P. d y n .) - i to
są d w a n ajlepsze stylistycznie o d c zy tan ia tego frag m e n tu , m am y też „ośm iela się i m ów i” - w g reck o -p o lsk im tłum aczeniu.
• Izajasz głosi:
„O Izraelu zaś głosi Izajasz: Choćby liczba synów Izraela była jak piasek m orski, tylko Reszta będzie zbawiona” (Rz 9, 27)30.
• Izajasz przepowiedział:
„Jak to też Izajasz przepowiedział: Gdyby Pan Zastępów nie zostawił nam potomstwa, stalibyśmy się jak Sodoma i bylibyśmy podobni do G om ory” (Rz 9, 29)31.
We wszystkich tekstach zostały zachowane imiona bohaterów starotes- tamcntowych, których myśli cytuje św. Paweł na kartach swojej epistolografii. W polskich przekładach zostały zachowane imiona Boga oraz P ana i bo haterów starotestam entow ych, których myśli cytuje św. Paweł na kartach swojej epistolografii. Są to cytaty z tekstów Mojżesza (np. Rz 9, 25), Ozeasza (Rz 9, 25), D aw ida (Rz 11, 9), jednak najczęściej pow tarza się imię Izajasza (np. Rz 9, 29; 10, 16).
Znaczna grupa cytatów zostaje wprow adzona za pom ocą konstrukcji dotyczącej m ówienia, ale w której punktem centralnym jest leksem pismo. „Pism o jest żywą obecnością wiecznego słowa Bożego” 32 i m oże trw ać tylko wtedy, kiedy ulega wypełnieniu, a jest to możliwe na kartach Nowego Testam entu. Jednocześnie Pisma proroków i m ądrościow e są dla pisarzy nowotcstam entowych, w tym szczególnie dla Pawła, drogowskazem i au to rytetem. Słowo to nabiera specjalnego znaczenia w Nowym Testamencie, a gdy tylko nadarza się taka sposobność, używa się rabinistycznego wyrażenia „Pism a święte” (2 Tm 3, 15), określając tym m ianem całość Starego Testam entu, ale też odwołując się do poszczególnych ksiąg biblijnych Starego Przymierza. Często zatem przy wprowadzaniu cytatów odnajdziemy zmeta- foryzowane sform ułowanie mówi Pismo:
D la te g o mówi Pism o: W stąpiw szy d o góry w ziął d o niew oli jeń có w , ro z d ał ludziom d a ry (ET 4, 8),
Mówi bowiem [Pismo]: W czasie pom yślnym wysłuchałem ciebie, w dniu zbaw ienia przyszedłem ci z p o m o cą . O to teraz c zas u p rag n io n y , o to teraz dzień zbaw ienia (2 K o r 6, 2),
Znów mówi Pism o: W eselcie się, p o ganie, w raz z ludem Jego (R z 15, 10),
M ów i bowiem Pism o: Nie zaw iążesz py sk a wolowi m łócącem u oraz: G o d zien jest ro b o tn ik zap łaty swojej (1 T m 5, 18).
30 W m iejsce c zaso w n ik a głosić translacje w p ro w ad zają d w a inne: w ołać (BW , BP, N T gr.-p o l.) i m ów ić (P. dyn .).
31 W innych tek stach stosuje się w sto su n k u d o przepow iedni Izajasza p o d o b n e czasow niki:
pow iedział (BW , N T g r.-p o l.), zapow iedział (P. dyn.), a także fo rm ę c zaso w n ik a o zm ienionej
p o staci - przepow iadał (BP).
32 P or. S ło w n ik teologii biblijnej, red. X . L e o n -D u fo u r, tłu m . i o p ra ć. K . R o m an iu k , P o z n a ń -W a rsz aw a , 1973, s. 672.
Słowa Pisma mogły być też w czasach starotestam entow ych kierowane do konkretnej, zazwyczaj ważnej osoby, którą jest np. faraon: „Albowiem mówi
Pismo do faraona: Po to właśnie cię wzbudziłem, aby okazać na tobie moją
potęgę i żeby rozsławiło się moje imię po całej ziemi” (Rz 9, 17).
W poszczególnych translacjach leksem Pismo najczęściej zostaje za chowywany, wszyscy tłumacze stosują w zapisie wielką literę, czasem też dodaje się - w Biblii Poznańskiej i w przekładzie Brytyjskiego i Zagranicznego Tow arzystw a Biblijnego - dodatkow e określenie święte.
Często wyraz Pismo uważany bywa za zbędny, gdyż prosta form uła jest
napisane, z wykorzystaniem strony biernej, jest czytelna dla odbiorców, choć
nie wymienia źródła, z którego przytoczone słowa pochodzą. W iadom o było, że tekstem tym są księgi Starego Testam entu, np.:
Bo gdy one jeszcze się nie urodziły ani nic d o b reg o czy złego nie uczyniły - aby niew zruszone p o z o stało p o sta n o w ie n ie B oże, pow zięte n a zasadzie w olnego w y b o ru , zależne nie od uczynków , ale od woli pow o łu jąceg o - po w ied zian o jej: starszy będzie służyć m łodszem u, ja k jest napisane: J a k u b a um iłow ałem , a E zaw a m iałem w nienaw iści (R z 9, 11-13),
J a k to jest napisane: Z p o w o d u C iebie zab ijają n as p rzez cały dzień, u w ażają n as za owce
p rzezn aczo n e n a rzeź (R z 8, 36)j "
-T ak też jest napisane: S tał się pierw szy człow iek, A d am , d u sz ą żyjącą, a o sta tn i A dam
d u c h em o żyw iającym (1 K o r 15, 45), “
T eraz więc niech w asz d o sta te k przyjdzie z p o m o cą ich p o trz e b o m , ab y ich b o gactw o było w am p o m o c ą w w aszych n ied o s ta tk ac h i a b y n a sta ła ró w n o ść w edług tego, co jest napisane: N ie m iał za wiele ten, k to m iał d u żo . N ie m ia ł za m a ło ten, k to m iał niewiele (2 K o r 8, 1 4 - 1 6 ) ,
---W szak napisane jest: ---W esel się, niep ło d n a, k tó ra nie rodziłaś, w ykrzykuj z ra d o ści, k tó ra nie znałaś bólów rodzenia, bo więcej dzieci m a sam otna niż ta, k tó ra żyje z mężem (C a 4, 27),
N a to m ia st n a tych w szystkich, k tó rzy p o leg ają n a uczynkach P ra w a , ciąży przekleństw o. N apisane jest bowiem: P rzeklęty każdy, k to nie w ypełnia w ytrw ale w szystkiego, co nakazuje w y k o n ać K sięga P ra w a (G a 3, 10),
Z waszej to bow iem przyczyny - zgodnie z tym , jest napisane - p oganie blużnią imieniu
B oga (R z 2, 24).
---Oprócz tego pojawia się konstrukcja składniowa dlatego się mówi: „Dlatego
się mówi: Zbudź się, o śpiący, i powstań z martwych, a zajaśnieje ci Chrystus”
(Ef 5, 14)1 ~
-Wyznacznikiem dla Żydów, obok słów Pisma, było Prawo - odpowiednik hebrajskiego term inu T orah - oznaczającego pouczenie udzielone przez Boga ludziom i wskazujące im normy postępowania. Św. Paweł krytycznie odnosi się do niektórych przepisów żydowskiego Prawa, jednak uznaje je za święte. Stąd też wynika wykorzystanie w jednej z konstrukcji wprowadzających
przytoczenie omawianego słowa, natom iast cała struktura werbalna otrzymuje postać: napisane jest bowiem w Prawie: „Napisane jest bowiem w Prawie: Przez ludzi obcych języków i ust obcych będę przemawiał do tego ludu, ale i tak M nie nie usłuchają - mówi P a n ” (1 K o r 14, 21),
A utor odnosi się do Prawa Mojżesza, jak o do najważniejszego, gdyż Mojżesz stał się pośrednikiem , poprzez którego Bóg ogłosił swoje prawa wobec Izraelitów: „Napisane jest właśnie w Prawie Mojżesza: Nie zawiążesz pyska wołowi m łócącem u” (1 K o r 9, 9).
W Liście do Rzymian odnajdziemy słowa, które potw ierdzają szczególną misję Mojżesza: „Przecież On mówi do Mojżesza: J a wyświadczam łaskę, kom u chcę, i miłosierdzie, nad kim się lituję” (Rz 9, 15).
Przy wprowadzeniu słów Prawa podaje się do nich kom entarz: „Prawo
nie opiera się na wierze, lecz mówi: K to wypełnia przepisy, dzięki nim żyć
będzie” (G a 3, 12).
Zauważmy, że w części wprowadzającej cytaty biblijne najczęściej jest wykorzystywany czasownik napisać użyty w formie biernej, który na kartach
Listów pojaw ia się 24 razy. W wielu przypadkach w prow adza się tę formułę
za pom ocą zaimków i spójników: jak, ja k to, tak też, wszak, bowiem oraz konstrukcji zgodnie z tym, co, według tego, co - jak o człon rozwiniętego zdania podrzędnego, gdyż „A utorzy biblijni lubią wyrażać myśli w sposób rozbudow any. Zam iast prostego zdania posługują się rozwiniętym ” 33, np.:
W niej bow iem o b jaw ia się spraw iedliw ość B oża, k tó ra od w iary w ychodzi i ku wierze p ro w ad zi, ja k jest napisane: a spraw iedliw y z w iary żyć będzie (R z 1, 17),
W szak napisane jest: W esel się, n iep ło d n a, k tó ra nie ro d ziłaś, w ykrzy k u j z rad o ści, k tó ra nie zn ałaś b ó ló w ro d z en ia, bo więcej dzieci m a sa m o tn a niż ta, k tó ra żyje z m ężem (G a 4, 27),
A B óg m oże zlać n a w as całą o bfitość łaski, tak byście m ają c w szystkiego i zaw sze pod d o statk iem , bogaci byli we wszystkie d o b re uczynki według tego, co jest napisane: R ozproszył, d a ł u b o g im , spraw iedliw ość Jego trw a n a wieki (2 K o r 9, 8-9 ),
W om awianych tekstach odnajdujemy także przykłady, w których w kon strukcji biernej jest napisane stosuje się szyk przestawny, który jest typowy dla przekładu Jaku b a Wujka:
Przecież napisane jest, że A b ra h a m m iał dw óch synów , jed n e g o z niew olnicy, a drug ieg o z w olnej” (G a 4, 22),
N apisane jest bowiem: N a m oje życie - m ów i P an - p rzed e M n ą k lęknie wszelkie ko lan o , a k a ż d y języ k w ielbić będzie B oga (R z 14, 11),
“ M . W o l n i e w i c z , W czoraj i dzisiaj Biblii, G niezno 1994, s. 22; p o r. D . B i e ń k o w s k a ,
W szak napisane jest: W esel się, n iep ło d n a , k tó ra nie ro d ziłaś, w ykrzykuj z rad o ści, k tó ra nie znałaś bólów rodzenia, bo więcej dzieci m a sam o tn a niż ta, k tó ra żyje z mężem (G a 4, 27).
Uważny czytelnik dostrzeże również wprowadzanie do tych konstrukcji zaimków przysłownych: wszak, bowiem. Wydaje się, że ich funkcja polega na podkreśleniu doniosłości przytaczanych słów i wzmocnieniu treści ewan gelicznego przekazu przy jednoczesnym pełnieniu przez nie roli składników wewnętrznego zespolenia. Dzięki temu uzyskuje się ton poważny, uroczysty i spokojny patos, doskonale harm onizujący z przekazywanymi treściam i34.
Rzadziej, w części wprowadzającej cytat, występuje czasownik mówić, który możemy wskazać 18 razy, ale zawsze w formie czasu teraźniejszego, bez względu na to, czy odnosi się on do Boga, twórców ksiąg biblijnych, czy też Pisma. W śród innych czasowników nazywających czynność mówienia odnajdziemy: powiadać (powiada, jest powiedziane, było powiedziane, powie
dziano) przepowiadać (przepowiada), głosić (głosi). Ich udział w tworzeniu
konstrukcji w prow adzających przytoczenie - w porów naniu z powyżej omówionymi leksemami - jest zdecydowanie mniejszy.
Różnice między translacjam i polegają na wprowadzaniu synonimicznych określeń nazywających czasowniki mówienia. Najczęściej stosowanym verbum dicendi jest leksem mówić, stosowany wymiennie z nacechowanym stylistycznie czasownikiem powiadać. N atom iast jed n ą z najbardziej typowych konstrukcji jest zastosowanie czasownika pisać w postaci imiesłowu występującego w orze czeniu imiennym: ja k jest napisano lub samodzielnie w formie biernej napisano. Sform ułowania wprowadzające przytoczenia m ogą być tak redagowane, że stanow ią pewną interpretację tekstu, jak to się dzieje w przekładzie Listu do
Rzymian (16, 10) w wersji Brytyjskiego i Zagranicznego Towarzystwa Biblijne
go, gdzie czytamy: „już Izajasz uskarża się” . Podejmuje się także próby zniwelowania form nieosobowych, które najczęściej wprowadzają przytoczenia, a na ich miejscu pojawiają się czasowniki w formach osobowych. Stylistyczną innowacją we współczesnych przekładach jest wprowadzanie struktur podrzęd nych w miejsce form nieosobowych. Przekład dynamiczny proponuje następują cy przekład fragm entu Listu do Rzymian, w którym w prow adza czasownik
czytać w 1 osobie liczby mnogiej. Zastosowanie takiej konstrukcji dodatkow o
podkreśla więź nadawczo-odbiorczą oraz wskazuje na powszechną znajomość Pisma: „bo przecież w Piśmie czytamy” (Rz 12, 19)35.
Szczególne nagrom adzenie elementów w prow adzających przytoczenie odnajdziem y w piętnastym rozdziale Listu do Rzymian (8-12), o którym była m ow a we wcześniejszej części tego rozdziału. Przytoczmy zatem ten cytat raz jeszcze, jak o że doskonale ilustruje om aw iane zagadnienie:
14 P o r. W . G ó r n y , S k ładnia przyto czen ia , s. 136.
35 W innych przekładach werset ten m a postać: ВТ i BP: „napisano bow iem ” , BW: „albow iem napisano je s t” , N T g r.-pol.: ,jc s t napisane bow iem ” .
A lbow iem C h ry stu s - m ów ię - stal się sługą ob rzezan y ch , d la o k a z a n ia w ierności B oga i p o tw ierd z en ia p rzez to obietnic d a n y ch ojcom o ra z p o to, żeby p o g a n ie za o k azan e sobie m iłosierdzie uw ielbili B oga, ja k napisano: D lateg o o d d a w ać C i będę cześć m iędzy p o g a n am i i śpiew ać im ieniu T w ojem u. Znów mówi Pism o: W eselcie się, p o g a n ie , w raz z ludem Jego. I znowu: C hw alcie F an a , wszyscy p o ganie, niech G o u w ielbiają w szystkie n a ro d y . N adto tak że Izajasz, powiada: Przyjdzie p o to m e k Jessego, p o w stan ie l e n , k tó ry m a rząd zić p o g a n am i, w N im p o g an ie p o k ład a ć b ęd ą n a d zieję.
Jest to interesujące wiązanie kontekstu, gdyż w narrację pierwszoosobową zostały wplecione cytaty biblijne potwierdzające słowa wypowiedziane przez A utora. Żeby jednak tekst stanowił spójną całość, stosuje się spójniki, nawiązania spójnikowe oraz zaimkowe. „Połączenie takich środków stwarza zwartość i pewną «wartkość» biegu tekstu” 36.
Cytaty m ogą być również wprowadzone do tekstu bez użycia czasowników mówienia i pisania. Ich funkcję pełni wówczas leksem słowo, który w Liście
do Rzymian (9, 9) otrzym uje dodatkow e określenie, a nazywa się go słowem obietnicy: „Albowiem to jest słowo obietnicy: Przyjdę o tym samym czasie,
a Sara będzie m iała syna” oraz wyraz nakaz, który A utor wykorzystuje w Liście do Galatów, przytaczając najważniejsze prawo chrześcijańskie, znane również z Księgi Kapłańskiej (19, 18), a odnoszące się do miłości bliźniego: „Bo całe Prawo wypełnia się w tym jednym nakazie: Będziesz miłował bliźniego swego jak siebie samego” (G a 5, 14).
O bok typowych struktur wprowadzających przytoczenia odnajdziemy w Biblii Tysiąclecia nieco bardziej oryginalne przykłady. O to A utor w Liście
do Rzymian, wprowadzając fragm ent psalmu, poprzedza go słowami, które
są jednocześnie kom entarzem do tego cytatu:
T em u je d n a k , k tó ry nie w ykonuje p ra cy , a wierzy w T eg o , co u sp raw iedliw ia grzesznika, w iarę jeg o poczytuje się za ty tu ł d o uspraw iedliw ienia, zgodnie z pochw alą, ja k ą Dawid wypow iada o człowieku, k tó re g o Bóg uspraw iedliw ia niezależnie od uczynków : Blogo- sławieni ci, k tó rych niepraw ości został)' odpuszczone i k tó ry ch grzechy zostały zak ry te (R z 4, 5-7).
Innym sposobem wprowadzania przytoczeń do tekstu jest wykorzystywanie zdań pytających deliberatywnych, które stanowią również element nawiązania łączności z czytelnikiem, a odnoszą się do znajomości Pisma i Praw a wśród czytających. Jednocześnie nadawca skupia uwagę odbiorcy na tym, co pragnie mu przekazać. „Ich celem [tychże pytań - K. М.] jest przede wszystkim wyznaczenie pola poszukiwań, ujawnienie własnej niewiedzy i niepokojów m oralnych mówiącego po to, by je wywołać u adresata pytania. Pytania omawianego typu wytwarzają klimat swego rodzaju intelektualnego niepokoju stymulującego słuchaczy do podjęcia samodzielnego wysiłku w dochodzeniu
do różnych praw d” 37. W omawianych tekstach są to w arianty zdania: co
mówi Pismo?, np.:
Bo cóż mówi Pism o? U w ierzył A b ra h a m B ogu i z o stało m u to p o c zy tan e za spraw iedliw ość (R z 4, 3),
Co jed n ak mówi Pism o? W ypędź niew olnicę i jej syna, bo nie będzie dziedziczyć syn niew olnicy razem z synem w olnej (G a 4, 30),
N ie o d rzu cił B ó g sw ego lud u , k tó ry w y b rał przed w iekam i. Czyż nic wiecie, co mówi Pism o o E liasza, ja k u sk a rża się on przed Bogiem n a Izraela? P an ie, p ro ro k ó w T w oich p o zab ijali, o łtarze T w oje p o w yw racali. J a sam ty lk o p o z o stałem , a oni n a życie m oje czyhają (R z 11, 3 -4 ).
A utor, zanim udzieli odpowiedzi, stawia kolejne pytanie, które służy w pro wadzeniu cytatu zaczerpniętego z Pierwszej Księgi Królewskiej: „Lecz co mu głosi odpowiedź Boża? Pozostawiłem sobie siedem tysięcy mężów, którzy nie zgięli kolan przed Baalem (Rz 11, 4). Taki typ pytań, który „pełni funkcję łącznika pomiędzy poszczególnymi ogniwami myślowymi” 38, został nazwany przez D. Zdunkiewicz-Jedynak strukturalno-kom pozycyjnym i39.
Obserwacje dotyczące sposobów przytaczania innych ksiąg biblijnych w listach apostolskich stawiają badaczy także wobec problem u, w jakim stopniu tekst starotestam entow y zostaje odzwierciedlony przez A u to ra w Listach. Tu pojaw ią się pewne komplikacje, jak o że nie wiemy, jak duża jest ingerencja tłum acza w tekst. Ponieważ przytoczeń ze Starego Testam entu jest w Listach bardzo wiele, ograniczamy się tutaj do wskazania tylko kilku w yjątków z Pawiowych tekstów w zestawieniu z odpow iadającym i im miejscami Starego Testam entu.
W ydaje się, że najdokładniejszy przekaz prototekstu następuje tam , gdzie fraza biblijna m a charakter powiedzenia, czyli form uły utrwalonej w świa domości odbiorców. Z takim przykładem zetkniemy się w dwu pismach: w Pierwszym Liście do Koryntian („Napisane jest właśnie w Prawie Mojżesza. Nic zawiążesz pyska wołowi m łócącem u” - 9, 9), oraz w Pierwszym Liście
do Tymoteusza („M ów i bowiem Pismo: Nie zawiążesz pyska wołowi m łó
cącem u” - 5, 18), w których wykorzystany został fragm ent z Księgi
Powtórzonego Prawa („N ie zawiążesz pyska wołowi m łócącem u” - 25, 4).
Identyczne tłumaczenie w Starym i Nowym Testam encie odnajdziemy także w katechezie skierowanej do K oryntian: „Skoro zmarli nie powstają,
37 D . Z d u n k i e w i c z - J e d y n a k , Funkcja zdań p y tajnych w teksta ch hom iletycznych Jana
Pawia I I - k u dialogowi, [w:] Idee chrześcijańskie w życiu Europejczyka, cz. I: Język. PLimiennictwo. S z tu k i pla styczn e. O byczaje, Ł ó d ź 2001, s. 458. N a te m a t funkcji k o n stru k c ji p y tajn y ch p a trz
też: B. B o n i e c k a , S tru k tu ra i fu n k c je p yta ń w ję z y k u po lskim , L u b lin 2000. 38 D . Z d u n k i e w i c z - J e d y n a k , op. cit., s. 459.
to jedzm y i pijmy, bo ju tro pom rzem y” (1 K o r 15, 32), w której Paweł przytacza słowa Izajasza: „Jedzmy i pijmy, bo ju tro pom rzem y” (22, 13).
Różnice w przekładzie m ogą mieć ch arakter leksykalny i dotyczyć pojedynczych wyrazów, przechodzimy zatem na płaszczyznę quasi-cytatów. W miejsce czasow nika stają się we fragmencie z Księgi Rodzaju: „D latego to mężczyzna opuszcza ojca swego i m atkę swoją i łączy się ze swą żoną tak ściśle, że stają się jednym ciałem” (2, 24), w Pierwszym Liście do
Koryntian m am y wyraz będą: „Albo czyż nie wiecie, że ten, kto łączy się
z nierządnicą, stanowi z nią jedno ciało? Będą bowiem - jak jest powiedziane - dwoje jednym ciałem” (6, 16).
W innym fragmencie tego Listu: „Nie bądźcie też bałwochwalcami jak niektórzy z nich, według tego, co jest napisane: Zasiadł lud, by jeść i pić, i powstali, by się oddawać rozkoszom” (1 K o r 10, 7) odnajdujem y myśl z Księgi Wyjścia: „ Wstawszy wcześnie rano, dokonali całopalenia i złożyli ofiary biesiadne. I usiadł lud, aby jeść i pić, i wstali, żeby się bawić” (32, 6), w której zmianie ulegają elementy werbalne. M am y pary czasowników
usiadł - zasiadł, wstali - powstali, występuje tu także typowo leksykalna
zam iana bawić się — oddawać się rozkoszom.
W ymianie leksemów towarzyszyć może także redukcja pewnych ele m entów dookreślających, np.: „Jeżeli nieprzyjaciel twój cierpi głód - na karm go. Jeżeli pragnie - napój go. T ak bowiem czyniąc, węgle żarzące zgromadzisz na jego głowę” (Rz 12, 19-20), wobec wersji starotestam en- towej: „G dy wróg twój łaknie, nakarm go chlcbem, gdy pragnie, napój go
wodą” .
W pozostałych przypadkach w tłumaczeniu nowotestamentowym następuje raczej parafrazow anie tekstu starotestam entow ego autora, a nie dosłowne przytoczenie. W Księdze Izajasza czytamy: „W yspy, posłuchajcie Mnie! Ludy najdalsze, uważajcie! Powołał M nie Pan już z łona mej m atki, od jej wnętrzności wspom niał moje imię” (Iz 49, 1). Święty Paweł transponuje tę myśl dla swoich potrzeb, mówiąc G alatom o swoim powołaniu: „G dy jednak spodobało się Tem u, który wybrał mnie jeszcze w łonie matki mojej i powołał łaską swoją” (G a 1, 15).
D oskonała znajomość Pism pozwala Apostołowi łączyć poszczególne fragm enty tekstu i tworzyć cytaty mieszane, zwane także „piętrow ym i” 40, tem atykę których uzależnia od problematyki przedstawianej w danej społecz ności. T a k a kom pilacja cytatów - swoisty ich kolaż - nastąpił w trzecim rozdziale Listu do Rzymian (10-18), w którym zostały połączone fragmenty
Psalmów (czternastego, piątego, sto czterdziestego, dziesiątego) oraz cytatu
z Księgi Izajasza (59, 7). Połączone fragmenty sprawiają wrażenie jednolitego tekstu. W rzeczywistości następuje m ontaż różnych zdań tego samego utworu
lub różnych tekstów. Jest to zestawienie tekstów wzorowane na rabinistycznej m etodzie argum entow ania przez „nanizanie” urywków na ten sam temat. Taki sposób tw orzenia tekstu został wykorzystany przez A postoła z Tarsu do om ówienia problem u braku powszechnej sprawiedliwości. Św. Paweł prezentuje to zjawisko, wykorzystując fragmenty z Księgi Psalmów oraz
Księgi Izajasza, ulubionego p ro ro k a41:
Jak jes t n ap isan e: N ie m a spraw iedliw ego, n aw et ani jed n e g o , nie m a ro z u m n e g o , nie m a, k to by szukał Boga.
W szyscy zboczyli z d ro g i, z arazem się zepsuli, nic m a tak ieg o , co d o b rz e czyni, zgoła ani jednego. G ro b e m o tw a rty m je s t ich gardło,
językiem sw oim k n u ją zdradę, ja d żm ijow y p o d ich w argam i,
ich u sta pełne są p rzek leń stw a i goryczy; ich nogi szybkie d o rozlew u krw i, zag ład a i n ę d z a są n a ich d ro g a ch , d ro g a p o k o ju je s t im nie zn an a,
bojażni Bożej nie m a przed ich oczam i (R z 3, 10-18).
ST: K iero w n ik o w i c h ó ru . D aw idow y. M ów i głupi w sw oim sercu: N ie m a B oga. O ni są zepsuci, o h y d n e rzeczy p o p e łn ia ją , n ik t nie czyni d o b rz e. P an sp o g lą d a z nieb a n a synów lu d zk ich , bad ając , czy je s t w śród nich ro zu m n y , k tó ry szu k a łb y B oga. W szyscy razem zbłądzili, stali się nikczem ni: nie m a takiego, co d o b rz e czyni, nie m a ani jed n eg o (Ps 14, 1-3),
B o w u stach ich nie m a szczerości, ich serce k n u je zasad zk i, ich g a rd ło je s t grobem o tw a rty m , a językiem m ó w ią po ch leb stw a (Ps 5, 10),
O stre ja k u w ęża ich języki, a jad żm ijowy pod ich w argam i (Ps 140, 4),
U sta jego pełne przekleństw a, zdrady i podstępu, n a jego języku u d ręk a i złośliwość (Ps 10, 7),
Bo k rw ią sp lam io n e są w asze dłonie, a palce wasze - zb ro d n ią . W asze w argi w ypow iadają k łam stw a, a p rzew ro tn o śc i szepce wasz ję z y k ” (Iz 59, 3),
N iep raw o ść m ów i d o bezb o żn ik a w głębi jego serca; bojażni B o g a nie m a przed jego o czy m a (Ps 36, 2).
Odwołania do Starego Testamentu pokazują odbiorcy, jak słowa proroków wypełniają się w odniesieniu do Jezusa Chrystusa, są realizacją boskiego planu wobec tej centralnej postaci Nowego Testam entu, „w której wypełniają się Prawo i prorocy” , m ają tu zatem charakter typiczny.
41 P o d o b n y zabieg zostaje zastosow any w piętn asty m rozdziale tegoż L istu (8-15), w któ ry m A u to r p rz y p o m in a o obietnicy dan ej n aro d o w i w ybranem u i rad o ści p łynącej z jej w ypełnienia, w y k o rzy stu jąc w tym celu c y ta ty z P salm ów - o siem nastego i sto sied em n asteg o , trzydziestego d ru g ieg o ro zd ziału K sięgi Pow tórzonego Prawa o raz jed e n aste g o ro zd ziału K sięgi Izajasza.
Cytaty okazują się zawsze interpretacją źródeł. Apostoł nie tylko przytacza cudze słowa, lecz także ustosunkowuje się do nich, często przeprowadzając ich egzegezę. M a świadomość, że argumentując swoją naukę tekstam i z Pism, zyskuje poparcie i uznanie czytelników, a co się z tym wiąże - łatwiej może do nich dotrzeć. Otrzymuje też dodatkow ą płaszczyznę porozum ienia ze swoimi odbiorcam i.
Wykorzystywanie Starego Testamentu to także świadomy zabieg o charak terze perswazyjnym. Odwoływanie się do autorytetu, który był powszechnie znany i uznawany, wpływało na oddziaływanie przekazu apostolskiego na odbiorców. Jest to zjawisko typowe dla literatury religijnej, określane mianem
loci theologici42.
K orzystanie z autorytetu to także, bardziej lub mniej świadome, wzo rowanie się na sposobie pisania starotestam entow ych twórców, ich sposobie widzenia świata i wykorzystywanych środkach argum entacji. Również i św. Paweł podlega tym procesom i badacze wskazują na podobieństw a jego tekstów do źródeł, które odnajdujemy w przytoczeniach.
Współczesnego odbiorcę zaskakuje bogactwo przytoczeń oraz różnorodność sposobów umieszczania ich w tekście własnym przez św. Pawła oraz łatwość, z jak ą A postoł potrafi wprowadzać w tok wypowiedzi fragm enty tekstów powstałe wiele lat wcześniej. Zachowanie jedności kompozycyjnej było możliwe dzięki różnorodnym elementom łączącym treść korespondencji z wprowa dzanymi wypowiedziami innych osób.
T o wszystko powoduje, że listy apostolskie stanow ią niepowtarzalny gatunek biblijny o intertekstualnym charakterze. T a niejednolitość gatunkow a ukaże się w całej pełni, jeśli dodam y, że oprócz cytatów ze Starego Testam entu, w Listach umieszczone zostały modlitwy, hymny, kazania czy wyznania wiary.
Przeprow adzone analizy pozw alają na stwierdzenie, że przytoczenia fragm entów ze Starego Testam entu, które odnajdujem y na kartach nowotes- tam entowej epistolografii A postoła N arodów , stanow ią jeden z elementów (dom inant kompozycyjnych) wpływających na kształt całej epistolografii. Jest to jed n a z cech stylowych tego biblijnego gatunku i zostaje ona zachow ana we wszystkich tłumaczeniach.
K a ta rzy n a M o ty l
A B O U T S O M E K IN D O F Q U O T A T IO N S IN A P O S T L E ’S L E T T E R S O F P A U L
(S um m ary)
T h e c h a ra c te r o f the A p o stle’s L etters is very com plex as a p a r t fro m the a u th o r ’s w ords. T h ere a re also q u o ta tio n s fro m T h e O ld T esta m en t. In m y article I w ould like lo p resen t h o w th o se q u o ta tio n s fu n ctio n in A p o stle ’s L etters o f P aul. I am p a rtic u la rly in terested in w ays o f in tro d u c in g them and also how they fu n ctio n in the text - th ey a re to deepen and to m ak e u n d e rsta n d in g o f religious c o n te n t easier. T h ey a re a lso a n elem en t w hich d istin q u ish th em fro m o th er L etters in the N ew T e sta m e n t, fo rm in g in th a t w ay an e o f p o in ts w hich influences a n d h av e a big im p act on the shape o f the w hole ep isto lo g ra p h y . T h is is one o f the m o st im p o rta n t fe atu re o f th is bible style.
