Chłosta, Jan
Szkolnictwo polskie na Warmii w
latach 1919-1920
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3-4, 377-390
Jan Chłosta
SZKOLNICTWO POLSKIE NA WARMII
W LATACH 1919 — 1920
T em at szk ó ł p o lsk ich n a W arm ii w o k re sie p rzy g o to w ań do p leb isc y tu po d ejm o w an o n a m arg in e sie p ra c , u jm u ją cy c h całość p ro b le m a ty k i, zw iązan ej z p am iętn y m gło so w an iem w 1920 ro k u stą d o p raco w an ia te m ają c h a ra k te r p rzew ażn ie fra g m e n ta ry c z n y , n ie w o ln y od p ew n y ch u p ro szczeń . T a sam a u w ag a od n o si się tak ż e do p u b lik a c ji A n d rz e ja W ak ara i E d m u n d a P o k o jsk ie - go, p o św ięco n y ch szk o ln ictw u n a W arm ii, M azu rach i P o w iślu w szerszy ch o d cin k ach c z a so w y c h 2. T em at szkół p o lsk ich w czasie p rzed p leb iscy to w y m z n a la z ł ró w n ie ż sw o je o d z w ierc ie d len ie w w ie lu w sp o m n ien iach 3.
W n in ie jsz y m a rty k u le p ra g n ę n a p o d staw ie w sp o m n ień d ziałaczy p le b i scy to w y ch , w ty m tak ż e n au czy cieli, a rty k u łó w i n o ta te k z teg o o k resu , d ru k o w an y ch w „G azecie O lsz ty ń sk ie j” , zarząd zeń K o m isji M ięd zy so ju szn iczej, zam ieszczonych w „A m tlich es S c h u lb la tt”, a p rzed e w szy stk im d o k u m en tó w , z n a jd u ją c y c h się w A rch iw u m A k t N ow ych w W arszaw ie, p rz ed sta w ić n ieco sz erzej te n te m a t. A u to r je s t św iadom , iż b ra k p e łn e j d o k u m en ta cji źró d ło w ej u n iem o żliw ia w szech stro n n e u jęc ie p ro b lem u .
S ta ra n ia P o lak ó w o o tw a rcie szk ó ł w la ta c h 1919— 1920 n a W arm ii b y n a jm n ie j n ie o g ra n ic za ły się do o rg a n izo w an ia k u rsó w d la n a u cz y cie lsk ic h sił
1 Z . L i e t z , P l e b i s c y t n a P o t o i ś l u , W a r m i i i M a z u r a c h w 1920 т . , W a r s z a w a 1958, s s . 213— 215; B . L e ś n o d o r s k i , · P l e b i s c y t n a W a r m i i i M a z u r a c h w 1920 т . , w : S z k i c e z d z i e j ó w P o m o r z a , t . 3, W a r s z a w a 1966, s. 427; W . W r z e s i ń s k i , P l e b i s c y t y n a W a r m i i i M a z u r a c h o r a z n a P o i o i ś l u ги 1920 r o k u , O l s z t y n 1974, s s . 246— 248; A . S o ł o m a , Z a w s z e l k ą c e n ę . N i e m i e c k i k l e r k a t o l i c k i w o b e c l u d n o ś c i p o l s k i e j n a W a r m i i , M a z u r a c h i P o t t H ś l u го l a t a c h 1919— 1939, W a r s z a w a 1976, s s . 97— 99. 2 A . W a k a r , S t o l a t w a l k i o s z k o l ę p o l s k ą n a M a z u r a c h i W a r m i i , W a r s z a w a 1955, s . 56; E . P o k o j s k i , S z k o l n i c t w o p o l s k i e w o k r e s i e p r z y g o t o w a ń d o p l e b i s c y t u , W a r m i a i M a z u r y , 1971, n r 2. A r t y k u ł E . P o k o j s k i e g o s k ł o n i ł H e n r y k a L e w a n d o w s k i e g o d o n a p i s a n i a k r ó t k i c h w s p o m n i e ń z l a t w a l k i o s z k o ł ę p o l s k ą w 1920 r . n a W a r m i i , M a z u r a c h 1 P o w i ś l u ( H . L e w a n d o w s k i , S z k o l n i c t w o p o l s k i e w o k r e s i e p r z y g o t o w a ń d o p l e b i s c y t u ( u z u p e ł n i e n i e ) , W a r m i a i M a z u r y , 1971, n r 12. 3 A . Ł u b i e ń s k a , M o j e w s p o m n i e n i a z p l e b i s c y t u n a W a r m i i , W a r s z a w a 1932, s s . 79; J . B e m , G i e t r z w a ł d z k i e d n i w a l k i , S ł o w o n a W a r m i i i M a z u r a c h ( d a l e j S ł o w o ) , 1956, n r 38; F . K w a s , W s p o m n i e n i a z m e g o ż y c i a , O l s z t y n 1958, s . 38; M . Z i e n t a r a - M a l e w s k a , W a r m i o m o j a m i ł a , W a r s z a w a 1959, s s . 261; t a ż , S i a d a m i t w a r d e j d r o g i , W a r s z a w a 1966, s s . 287; M . Ś w i ą t e k , J a k t o b y ł o w G i e t r z w a ł d z i e , S ł o w o , 1959, n r 4; A . K l i m e k , W s p o m n i e n i a p l e b i s c y t o w e , S ł o w o , 1960, n r 23; J . B a c z e w s k i , W s p o m n i e n i a W a r m i a k a , W a r s z a w a 1961, s s . 324; P . S o w a , P o o b u s t r o n a c h k o r d o n u , O l s z t y n 1969, s s . 193; J . B o e n i g k , M i n ę ł y t u i e k i a m y ś m y o s t a l i , w y d . I I , W a r s z a w a 1971, s s . 417; B . K o z i e ł ł o - P o k l e w s k i , T . S w a t , w s p o m n i e n i a p l e b i s c y t o w c ó w , K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k i e , 1975, n r 4, s s . 469— 504. K o m un ik aty M a z u rs k o —W a rm i ń s k ie , 1977, n r 3—4
3 7 8
pom ocniczych, a n i ty lk o do p o w o łan ia, po p rz y b y ciu K o m isji M ięd zy so ju szn i czej n a te re n p leb iscy to w y , p ry w a tn y c h szk ó ł p o lsk ich . Z godnie z ro z p o rzą dzen iem n iem ieck ieg o M in iste rstw a O św iaty z 31 g ru d n ia 1918 ro k u w sp ra w ie w p ro w ad zen ia d o szkół lu d o w y ch — obok jęz y k a n iem ieck ieg o — n a u k i re lig ii o ra z p isa n ia i c z y ta n ia w jęz y k u p o lsk im , k tó re to z arz ąd ze n ie n a jp ie rw d o ty czy ło re je n c ji g d a ń sk ie j, k w id zy ń sk iej i o p o lsk iej, a o d 4 czerw ca 1919 ro k u tak ż e re je n c ji o lsz ty ń sk ie j, jęz y k a p o lsk ieg o n au czan o w n iem ieck ich szk o łach lu d o w y ch '. O rg an izo w an o tak ż e k u rsy jęz y k a p o lsk ieg o d la do ro sły c h oraz o c h ro n k i d la d zieci p rzed szk o ln y ch .
P ro b lem n a u cz a n ia języ k a p o lsk ieg o p rz ed p leb iscy tem n a W arm ii b y ł p rzed m io tem p o sied zen ia R ad y L u d o w ej, k tó re m ia ło m iejsce 14 sty czn ia 1919 ro k u z u d ziałem 23 u czestn ik ó w . P o d czas teg o z e b ra n ia p o w o łan o K o m isję S zk o ln ą p o d k iero w n ic tw em A le k sa n d ra S osny. „D o K o m isji S zk o ln ej, ja k o je d n e j z n a jw aż n iejsz y ch , p ow ołano zate m n asz y ch k sięży , ks. proboszcza W alen teg o B arczew sk ieg o , ks. d r. R o b e rta B ilitew sk ieg o o ra z trz y p a n ie z kół m iejsco w ej in te lig e n c ji: K en tzero w ą z T ęg u t, W o jn o w sk ą z K iersz tan o w a i p an n ę Z ak rz ew sk ą z O lsz ty n a ” 5. R ad a L u d o w a m ia ła realizo w ać u sta lo n y p ro g ra m p rzy pom ocy w ieców i z a k ła d an y c h to w a rzy stw , m ia ła tak ż e p o d jąć s ta ra n ia u w ła d z p ru sk ic h o w p ro w ad zen ie n a u k i ję z y k a p o lsk ieg o do szkół n iem ieck ich .
W ty m sam y m czasie n a łam a ch „G azety O lsz ty ń sk iej” zam ieszczono k ilk a a rty k u łó w i b e zp o śred n ich w ezw ań do rodziców , a b y W arm iacy sam i u p o m n ie li się o p o lsk ie szkoły 6. O k reślo n ą w ym ow ę m ia ła n a stę p u ją c a n o ta tk a : „ In fo rm a to r n a sz b y ł p rzez osiem d n i w S ta rg a rd z ie , tam ju ż dzieci uczą się po p o lsk u . N au czy cieli, co n ie c h cie li uczyć po p o lsk u , o d p raw io n o , c h ę tn i zaś, co ch cie lib y a n ie m ogą, uczą się po p o lsk u . N a n a sz ej W arm ii, re je n c ji jak o ś n ie spieszno zap ro w ad zić n a u k i jęz y k a p o lsk ieg o w szk o łach lu d o w y ch . M y ro d zice p olscy, k o n ieczn ie żąd am y , a b y dzieciom n aszy m u d z ie lan a b y ła p rz y n a jm n ie j 6 go d zin w ty g o d n iu n a u k a p o lsk ieg o c z y ta n ia i p isa n ia , ja k i w y k ła d re lig ii św ię te j po p o lsk u ” 7. W cześniej in fo rm o w an o w „G azecie” : „D ono szą n am z G ry ź lin , iż n a u cz y cie lk a p. W ich m an n i p. n a u cz y cie l R ohde dzieci tu te jsz e n a sposób d aw n iejszy ch h a k a ty stó w b iją za jęz y k o jcz y sty ” s. P u b lik a cje te , p o d obnie ja k p e ty c je R ad y L u d o w ej, sk ie ro w a n e do p re ze sa re je n c ji o lsz ty ń sk ie j, m ia ły spow odow ać w y d an ie zezw o len ia n a u d z ie lan ie dzieciom szk o ln y m n a W arm ii le k c ji jęz y k a p o lsk ieg o . W ładze re je n c ji zw lek a ły je d n a k z o d p o w ied zią, ch o ciaż, ja k p isa ła „G azeta O lsz ty ń sk a ” , p re ze s re je n c ji ro ze s ła ł o k ó ln ik do w szy stk ic h szk ó ł z zap y ta n ie m , ilu i ja c y n au czy ciele szkół lu d o w y ch p o słu g u ją się języ k iem p o lsk im 9. W ty m sam ym czasie R ad a L u dow a zw ró ciła się w te j sp ra w ie tak ż e do M in iste rstw a O św iaty w B e rlin ie , k tó re p o szerzy ło te re n fu n k c jo n o w an ia ro zp o rząd zen ia z 31 g ru d n ia 1918 ro k u
4 D e r p o l n i s c h - k a t h o l i s c h e S c h u l v e r e i n f ü r E r m l a n d ( E . V . ) . S e i n K a m p f u m d i e E r h a l t u n g d e r M u t t e r s p r a c h e 1922— 1924, B e u t h e n 1925, s . 28. 5 G a z e t a O l s z t y ń s k a , 1919, n r 8 z 18 I . 6 A . S o s n a , W y c h o w a n i e n a r o d o w o - s p o l e c z n e d z i e c i n a s z y c h , G a z e t a O l s z t y ń s k a 1919, n r 7 z 16 I ; K s . B a r c z e w s k i , O b o j ę t n o ś ć l u d u p o l s k i e g o n a W a r m i i , i b i d e m , 1919, n r 36 z 25 I I I . 7 Z p a r a f i i p u r d z k i e j , i b i d e m , 1919, n r 15 z 4 I I . 8 Z a j ę z y k o j c z y s t y b i j ą p o l s k i e d z i e c i n a W a r m i i , i b i d e m , 1919, n r 6 z 1 4 1. 9 G a z e t a O l s z t y ń s k a , 1919, n r 25 z 27 I I .
Szkolnictwo polskie na Warmii 3 7 9
o re je n c je k o sz a liń sk ą i o lsz ty ń sk ą. Owo p o zw o len ie z 3 m a ja 1919 ro k u zo sta ło u ję te w n a stę p u ją c ą fo rm u łę : „ M in iste rstw o O św iaty w B e rlin ie dało p rezeso w i re je n c ji o lsz ty ń sk ie j zlecen ie z ap ro w ad zen ia n a u k i jęz y k a p o lsk ie g o w szk o łach lu d o w y ch , n a sto p n iu śre d n im i w yższym 3 g o d zin y w ty g o d n iu — n a sto p n iu n iższy m 4 do 6 g o d zin w ty g o d n iu . R ów nież n a u k a re lig ii m a być u d z ie la n a po p o lsk u , o ile z n a jd ą się n a u cz y cie le ” 10. W ładze re je n c ji o lsz ty ń sk ie j zaw ęziły ty m czasem z a k re s zale ce ń p ru sk ie g o M in isterstw a O św iaty do w y d a n ia zezw o len ia n a u d z ie la n ie d zieciom szk o ln y m ty lk o n a u k i re lig ii w jęz y k u p o lsk im , o ile ro d zice teg o z aż ąd a ją. T e k st ro zp o rząd zen ia z o stał o głoszony w „A m tlich es S c h u lb la tt” u . R e je n c ja o lsz ty ń sk a w p ro w a d z iła p o n ad to d o d atk o w e u tru d n ie n ia w ro zp o częciu n a u cz an ia re lig ii po p o lsk u w n iem iec k ich szk o łach lu d o w y ch . Do 1 lip c a 1919 ro k u ro d zice, k tó rz y p ra g n ę li, ab y ic h dzieci u czy ły się teg o p rz ed m io tu , zo b o w iązan i b y li do p rz e d sta w ie n ia sw o jej zgody n a p iśm ie. W ty m m om encie z pom ocą p rzy szła znów „G azeta O lsz ty ń sk a ” , k tó ra w y d ru k o w ała n a stę p u ją c y te k s t fo rm u la rz a : „N am e d es K in d es. U n te r B ezu g n ah m e a u f d ie m in is te rie lle V e rfü g u n g vom 3.5 d .J . b e a n tra g e n w ir d en p o ln isch en R e lig io n s- u n d S p ra c h u n te rric h t fü r u n se r K in d ” 12. P oza zam ieszczonym w zo rem d ru k u , część fo rm u la rz y ro ze sła n o b ąd ź ro zd aw an o m iejsco w ej lu d n o ści. W y p ełn io n e fo rm u la rz e n ależ ało d o sta rcz y ć n au czy cielo w i. N ad to w „G azecie” zam ieszczano a rty k u ły , w y ja ś n ia ją c e konieczność p rz e d sta w ie n ia ta k ic h o św iad czeń ls. A p elo w an o tak ż e do c zy teln ik ó w p ism a: „P o lscy rodzice! Ż ąd a jcie p o lsk iej n a u k i —■ bo to obecnie ju ż w olno i n ie b ęd zie k a ry za to — n i d la W as, n i d la dzieci W aszych” 14.
W cią g u n ie sp e łn a d w u ty g o d n i zd o łan o zeb ra ć p rzeszło 4000 ta k ic h o św iad czeń . P o ch o d ziły one z ró żn y ch w io sek . W W ym oju, M iodów ku, G ry ź- lin a c h , U n ieszew ie, P u rd z ie, B u try n a c h i G ro n ita c h p ra w ie w szy stk ie dzieci zaczęły uczęszczać n a n a u k ę re lig ii w jęz y k u p o lsk im 15. O d ra z u w zb u d ziło to p rz ec iw d zia ła n ie N iem ców . S zero k ą a k c ję p rzeciw k o te j in ic ja ty w ie p o d jął w ty m czasie O std e u tsc h e r H e im a td ie n st, a ów czesny in sp e k to r szk o ln y n a p o w ia t o lsz ty ń sk i, B a d er, zalecał, b y n a u cz y cie le p o w o ły w ali d o ży cia tzw . H e im a tv ere in y . Z a czy n n o ści te n au czy ciele o trzy m y w a li sp e c ja ln e w y n a g ro d zen ie z fu n d u szó w p a ń stw o w y c h 16. A k c ja ta spow o d o w ała, że n au czy cie le niem ieccy o d m aw iali dalszeg o n a u cz an ia jęz y k a p o lsk ieg o , tłu m a cz ą c się n ie zn ajo m o ścią teg o ję z y k a . W szczególny sposób w y ró ż n iali o n i tak ż e te d zieci, k tó re n ie u częszczały n a p o lsk ie le k c je re lig ii. P o za ty m ro zp o w szech n ian o p o g ło sk i, że ż ąd a jąc y n a u k i jęz y k a p o lsk ieg o b ę d ą k a ra n i g rzy w n am i, ro d zice stra c ą re n ty , a za n a u k ę re lig ii po p o lsk u trz e b a b ęd zie p łac ić 17. Z e b ra n i zaś
30 N a u k a p o l s k i e g o г о s z k o ł a c h l u d o w y c h w o b w o d z i e o l s z t y ń s k i m d o z w o l o n a , i b i d e m , 1919, n r 60 z 22 V . 11 B e t r i f f t R e l i g i o n s u n t e r r i c h t i n p o l n i s c h e r S p r a c h e , A m t l i c h e s S c h u l b l a t t f ü r d e n R e g i e r u n g s b e z i r k A l l e i n s t e i n , 1918, N r . 11 v o m 3 V I . 12 N o w e p r z e s z k o d y d l a n a u k i p o l s k i e j r e l i g i i w s z k o ł a c h l u d o w y c h , G a z e t a O l s z t y ń s k a , 1919, n r 71 Z 19 V I . 13 K s . B a r c z e w s k i , N a u k a j ę z y k a p o l s k i e g o , i b i d e m , 1919, n r 69 z 14 V I . 14 Z W a r m i i , i b i d e m , 1919, n r 72 z 21 V I . 15 A r c h i w u m A k t N o w y c h w W a r s z a w i e , A m b a s a d a P o l s k a w B e r l i n i e ( d a l e j A A N , A B ) s y g n . 1840, P i s m o A g e n c j i K o n s u l a r n e j w O l s z t y n i e z 28 V I I 1921 r . 16 J . B a c z e w s k i , o p . c i t . , s . 192. 17 G a z e t a O l s z t y ń s k a , 1919, n r 80 z 10 V I I .
3 8 0
n a zjeźd zie S to w arzy szen ia M łodych N au czy cieli w K ró lew cu (10 i 1 1 V I 1919 r.) w y ra z ili o b u rzen ie za u stę p stw a w obec P o lak ó w i p u b lic z n ie o g ło sili p ro te s t, w k tó ry m o św iad czali, że te j u ch w a ły rz ąd o w e j n ie u z n a ją i do n ie j się n ie z asto su ją 1S. C hcąc zn iech ęcić ro d zicó w do p o sy ła n ia d zieci n a p o lsk ą n a u k ę re lig ii w ład ze n iem iec k ie sta w ia ły i in n e p rzeszk o d y . W ty m c elu w łaś n ie le k c je re lig ii o d b y w ały się w g o d zin ach p o p o łu d n io w y ch , a w ta k ie j sy tu a c ji tru d n o b y ło p o sy łać dzieci z o d leg ły c h w iosek, ty m b a rd z ie j że b y ła to p o ra późnej je s ie n i. S tą d pow oli zaczęły to p n ie ć sz e reg i u czący ch się p o p o lsk u dzieci w a rm iń sk ic h . K o m isja S zk o ln a R ad y L u d o w ej z w rac a ła się w iele ra zy w te j sp ra w ie do rodziców : „D ochodzą n a s z ró żn y ch stro n W arm ii sk a rg i, iż n a u cz y cie le -g e rm a n iza to rz y w n a d e r w ro g i i d o k u czliw y sposób z dziećm i p o lsk im i się obchodzą. R odziców p o lsk ich p ro sim y , ab y n a m o k aż d ej k rzy w d zie w y rząd zo n ej ich dzieciom d o n o sili” la. M im o ty c h p rzeszk ó d n au czan ie m re lig ii po p o lsk u o b jęty c h zo stało 878 dzieci. L ek c je o d b y w ały się w 12 m ie jsc o w o śc iac h 20. D zisiaj u s ta le n ie ty c h m iejsco w o ści s ta je się n ie m ożliw e. N a p ew no w śró d ty ch d w u n a stu w si, poza ju ż w y m ien io n y m i, z n a j d o w ały się G ro n ity , gdzie n au czy cielem n iem iec k iej szk o ły lu d o w ej b y ł J a n B rz e sz c z y ń sk i21.
N ie zw ażając n a n iep o w o d zen ia, zw iązan e z n au cz an iem re lig ii po p o lsk u , w sty c zn iu 1919 ro k u K o m isja S zk o ln a R ad y L u d o w ej p rz y stą p iła jed n o cześ n ie do o rg a n izo w an ia p ó łro czn y ch k u rsó w d la pom ocniczych s ił n a u cz y cie lsk ic h , tj. d la m ło d y ch W arm iak ó w , k tó rz y m o g lib y u d z ie lać n a u k i w p o lsk ich szko łach , ja k ie zam ierzan o o tw o rzy ć z c h w ilą p rz y ja z d u n a te re n p leb iscy to w y K o m isji M ięd zy so ju szn iczej. P ie rw sz ą in fo rm a c ję n a te n te m a t w „G azecie O lsz ty ń sk ie j” z n a jd u je m y ju ż w sty c z n iu 1919 ro k u : „K o m isja S zk o ln a za m ierza u rz ąd z ić k u rs p o lsk ieg o jęz y k a d la d o ro sły ch i m łodzieży. P ro sim y n a u cz y cie li P o lak ó w , k an d y d ató w i k a n d y d atk d -n au cz y cielk i, w szy stk ic h do b re j w oli, ch cący ch pośw ięcić się n a u cz an iu , o sp ieszn e zg ło szen ie się do n a s ” 22. W n a stęp n y m k o m u n ik acie szerzej om ów iono w a ru n k i i c e l k u rs u ję zy k a p o lsk ieg o a w ięc to , że k u rs b ęd zie m ia ł c h a ra k te r „ u zu p e łn ia jąc y , tj. p rzezn aczo n y d la ty c h d o ro sły ch i m łodzieży, k tó rzy n ie d o sta tec zn ie po p o ls- sk u c z y ta ją lu b p iszą, o raz d la ty ch , k tó rz y się n a u c z a n iu d z ia tw y p o lsk iej po św ięcić ch cą. O soby te m ogą n ab y ć p o żąd an ej w p ra w y w n a u cz an iu i n ie z b ęd n y ch k u te m u p o d sta w ” S3. Z ap o w ied zian o tak że, jak ie g o ro d z a ju z aję c ia o db y w ać się b ę d ą n a ty m k u rsie : „G łośne p o p raw n e c z y ta n ie ze szczególną u w ag ą n a in to n a c ję i in te rp u n k c ję , u stn e i p isem n e tłu m a cz e n ie z n iem iec k ie go n a p o lsk i i o d w ro tn ie, k ró tk ie w y p raco w an ia, re fe ra ty i w y k ła d y z d zie d z in y p ed ag o g ik i i u rząd zeń , d o ty czący ch szkoły, o raz p rz ed m io ty z n a u k i i w ied zy p o lsk iej. N ajw ażn iejsze m o m en ta d o ty czące h is to rii p o lsk ie j” 24. G łów n y m je d n a k celem teg o k u rs u i n a stęp n y c h b y ło k sz tałto w a n ie św iad o m o ści
18 I b i d e m , 1919, n r 71 z 19 V I . 19 I b i d e m , 1919, n r 94 z 12 V I I I . 20 J . B a c z e w s k i , o p . c i t . , s. 192. 21 O ś r o d e k B a d a ń N a u k o w y c h i m . W . K ę t r z y ń s k i e g o w O l s z t y n i e . Z b i o r y s p e c j a l n e ( d a l e j O B N ) , s y g n . 7761-R -271, A . K l i m e k , M ó j u d z i a ł w p l e b i s c y c i e n a W a r m i i 1920 r . 22 B a c z n o ś ć , G a z e t a O l s z t y ń s k a , 1919, n r 10 z 25 I . 23 K o m u n i k a t , i b i d e m , 1919, n r 16 z 6 I I . 24 I b i d e m .
Szkolnictwo polskie na Warmii 3 8 1
n a ro d o w ej m łodzieży w a rm iń sk ie j, k tó ra zg ło siła sw o je u c ze stn ictw o w z a ję ciach , bow iem a b so lw en ci ty c h k u rsó w , poza n au czan iem w szk o łach , m ieli o d e g ra ć w ażn ą ro lę w a g ita c ji p leb iscy to w ej.
K ilk a k ro tn ie zap o w iad an y k u rs ro zp o czął się 3 m a rc a 1919 ro k u w lo k a lu b iu ra R ad y L u d o w ej w O lszty n ie p rz y u lic y D o ln o k o ścieln ej 12 (dziś u lic a S ta sz ic a ). K ażd y z u czestn ik ó w k u rs u w n o sił o p ła tę w w y so k o ści 30 m arek . W y k ład o w cą w ięk szo ści p rzed m io tó w n a k u rsie b y ł sam jeg o o rg a n iz a to r — A le k sa n d e r S o sn a. „N ie b y ł to a n i a k ad em ik , a n i p ro fe so r, ale zw y czajn y n au czy ciel o dużym zaso b ie w ied zy i n ie p rz e c ię tn y c h zd o ln o ściach p ed ag o g iczn y ch . P o sia d a n e u m ie jętn o śc i i m iłość do o jczy steg o k ra ju p o tra fił p rz e lać n a n as W arm iak ó w — i sk u te cz n ie p rzy g o to w ać n a s do ro li w ychow aw ców m ło d eg o w arm iń sk ie g o p o k o len ia ” 25 — ta k w sp o m in ał go P a w e ł S ow a, jed e n z u c ze stn ik ó w teg o p ierw szeg o k u rsu . Je d n a k ż e S o sn a z b y t często n a d u ży w ał a lk o h o lu , „co p ro p a g an d a n iem iec k a w y zy sk ała do o śm iesze n ia i je g o sam ego, i u czestn ik ó w k u rs u ” 2б.
P ie rw sz y k u rs trw a ł do 31 sie rp n ia 1919 ro k u . E gzam in końcow y p o m y śl n ie zd ały n a stę p u ją c e osoby: L eo k a d ia B osacka, M a rta B ieg a ła, M a ria B öhm , F ra n c isz k a H e llrie g e ll, A g n ieszk a K lu th , M a łg o rza ta M ich alczy k , R o zalia S o w a , M a ria Ż u ra lsk a , P io tr B u jn a , A lo jzy C zychow ski, Jó zef K w as, Jó ze f K o c h a n e k , Jó z e f M azuch, P a w e ł S ow a i F lo ria n Ś m ieszn y -7. P a w e ł Sow a zo stał n a stę p n ie w y k ład o w cą n a d ru g im k u rsie , k tó reg o z aję cia ro zp o częły się 8 p a ź d z ie rn ik a teg o sam eg o ro k u . W y k ład ał h is to rię P o lsk i „p rzed e w szy stk im z teg o w zg lęd u , że p o sia d a ł p o d rę cz n ik h is to rii P ro fe so ra B o g d an a Z ak rzew sk ie g o ” 2S. P o zo stałe z aję cia p ro w a d zili: A le k sa n d e r S osna1 i e m e ry to w an y n a u cz y cie l szk o ły lu d o w ej w W o ry tach — F e lik s R o sen au . U czestn icy d ru g ie go k u rsu w y s tą p ili w s a li S c h lo ssg a rten z m o n tażem w ie rsz y i p ieśn i n a ro d o w y ch 2S. D ru g i k u rs zak o ń czy ł się p u b lic zn y m eg zam inem . Z 42 u c ze stn i ków „ w y trw ało do końca i zg ło siło się do eg zam in u 20, w tern 5 p a n ien ek . W szy stk o ro d o w ic i W arm iacy , z w y ją tk ie m je d n e j p a n ie n k i z P o zn ań sk ieg o . P a n R o sen au g ru n to w n ie eg zam in o w ał u czniów z re lig ii — tak ż e znajom ość g ra m a ty k i jęz y k a p o lsk ieg o , n a u k p rz y ro d n ic zy c h i a ry tm e ty k i {nauczyciele K le in , M a sk u liń sk i i L ew an d o w sk i) u w ięk szo ści u czn ió w z d aje się być do sta te c z n a . N a jle p ie j d o p isa ła h is to ria P o lsk i. O d n ied a w n a w y k ła d a ją p. O siń sk a , m ło d a n au cz y cie lk a , k tó ra w k ró tk im czasie p o tra fiła n ie ty lk o z a in te re sow ać słu ch aczy , a le i w poić im g ru n to w n ą w ied zę h is to rii o jcz y ste j” 30. K il k u ab so lw en tó w k u rs u o trzy m ało n a g ro d y . B y h to : P a w e ł M alew sk i z T o- m aszk o w a, Jó zef P ieczew sk i z G u tk o w a, W ojciech S te in z D łu ży n y , F ra n c isze k K e llm a n n ze S k a jb o t, F ra n c isz e k K e llm a n n z B u k w ałd u , A u g u sty n K a rcz y - k o w sk i z P o rb a d , E m ilia P ieczew sk a z T om aszkow a, M aty ld a P ieczew sk a z P u rd y i M onika H e in rich o w a z G ry ź lin 31.
2 czerw ca 1920 ro k u z u d ziałem 44 słu ch aczy rozp o częły się zaję cia trz e
-25 P . S o w a , o p . c i t . , s. 30. 26 M . Z i e n t a r a - M a l e w s k a , W a r m i o m o j a m i l a , s . 55. 27 A . B u d z i ń s k i , Z a k o ń c z e n i e p o l s k i e g o k u r s u , G a z e t a O l s z t y ń s k a , 1919, n r 114 z 27 I X . 28 H . L e w a n d o w s k i , o p . c i t . , 29 G a z e t a O l s z t y ń s k a , 1919, n r 143 z 4 X I I . 30 I b i d e m , 1920, n r 62 z 22 V . 31 I b i d e m , 1920, n r 65 z 1 V I .
3 8 2
ciego k u rsu , k tó rem u n a d an o p ro fil szk o ły ś re d n ie j. K iero w n ik iem te j szk o ły m ian o w an o H e n ry k a L ew an d o w sk ieg o , k tó ry zd o łał w y je d n ać w K o m isji M ięd zy so ju szn iczej o d p o w ied n ią k o n cesję n a p ro w ad ze n ie szk o ły śre d n ie j d la d o ro sły ch . P o śró d u czestn ik ó w k u rs u z n ale źli się m ięd zy in n y m i: M aria Z ien - ta ró w n a , A u g u sta W iew ió rzan k a, J a n B o en ig k , E d w a rd T u ro w sk i, M aria W ag n er, J a n B a u er, A u g u sta H in cm an . K u rsu teg o n ie zakończono. M aria Z ie n tara -M a le w sk a z aw arła w sw o ich w sp o m n ien iach dw a epizody, zw iąza n e z trz e c im k u rsem — p ierw sz y d o ty czy ł w ta rg n ię c ia b o jó w k arzy n iem iec k ich do sa li le k c y jn e j, a d ru g i — sm u tn eg o zak o ń czen ia zajęć: „W p rzed d zie ń p le b isc y tu ro zeszliśm y się do d o m ó w . H e n ry k L ew an d o w sk i żeg n ając n a s w so b o tę p o w ied ział, że po dw óch ty g o d n ia c h w a k a cji, m am y p rz y jść n a k u rs. P o w ie d z ia ł ta k , żeby n am n ie o d b iera ć n a d zie i, ch o ciaż n a p ew no w ie d z iał, że ju ż k u rsu n ie u k o ń czy m y ” 12.
P o p leb iscy cie p ra w ie w szyscy u czestn icy poszczególnych k u rsó w w y je c h a li do k ra ju . U zu p ełn iw szy k w a lifik a c je o b ję li sta n o w isk a n au cz y cie li w P o lsce. M aria Z ie n taró w n a, J a n B o en ig k , J a n B a u er, E d w a rd T u ro w sk i po 1928 ro k u z o stali n au czy cielam i p o lsk ich szk ó ł w N iem czech.
Z c h w ilą p rz y b y cia n a te re n p leb iscy to w y K o m isji M ięd zy so ju szn iczej R ad a L u d o w a p o d ję ła dość en erg icz n e s ta ra n ia o u z y sk a n ie p ra w a do o tw a r cia p o lsk ich szk ó ł n a W arm ii. N ie b y ło to w cale ła tw e po n iep o w o d zen iach , zw iązan y ch z w p ro w ad zan iem n a u c z a n ia re lig ii po p o lsk u w n iem ieck ich szk o łach lu d o w y ch . D ziałacze R ad y L u d o w ej zd o łali je d n a k w k ró tk im czasie zg ro m ad zić o b szern y m a te ria ł sta ty sty c z n y , u k a z u ją c y fa k ty c z n ą liczb ę dzieci p o lsk ich , tzn . p o śró d w szy stk ic h d zieci, u częszczający ch do szk o ły , p rz e d ro z poczęciem n a u k i e le m e n ta rn e j w p o w iecie o lsz ty ń sk im 6116 d zieci n ie zn ało jęz y k a n iem ieck ieg o , a d zieci n iem iec k ich b y ło 1792 (p a trz an ek s 2). P om im o teg o K o m isja M ięd zy so ju szn icza o d w le k ała z d n ia n a d zień w y d an ie zezw o le n ia i d o p iero po p rz ed ło że n iu lis ty z p o d p isam i lu d n o ści p o lsk iej, d om aga ją c e j się o tw a rc ia p o lsk ich szkół, zd ecy d o w ała się u w zg lęd n ić ż ą d a n ia P o la ków . W c ią g u sied m iu d n i d ziałacze R ad y L u d o w ej z e b ra li p o d p isy rodziców z 71 n iże j w y m ien io n y ch w si n a W arm ii: B arczew k o , B arczew o, B a rto łty W ielk ie, B rą sw a łd , B re d y n k i, B u try n y , D a jtk i, D orotow o, D y w ity , G ad y , G e- d a jty , G ie trz w a łd , G iław y , G odki, G ro n ity , G ry ź lin y , G u tkow o, J a ro ty , Je d z - b a rk , K ab o rn o , K a p lity n y , K ro m ero w o , K ronow o, L am kow o, L am ków ko, L eszno, Ł ap k a, Ł ęg a jn y , M ajd y , M arcinkow o, M aru n y , M ątk i, M iodów ko, M o- k in y , N ag lad y , N ajdym ow o, N a te rk i, N ow a K a le tk a , N ow a W ieś, O rzechow o, P a try k i, _ P lu sk i, P o rb a d y , P re jło w o , P ró le , P rz y k o p , P u rd a , R ad o sty , R am so w o, R asząg, R ożnow o, R uś, R zeck, S pręcow o, S tan cle w o , S ta ra K a le tk a , S ta re W łóki, S ta w ig u d a, S try jew o , S z ą b ru k , S zynow o, T om aszkow o, T ręk u s, U n ie- szew o, W ark a ły , W ilim y, W o ry ty , W ójtow o, W ym ój, W rzesin a, Ż u raw n o 3S.
O stateczn a d ecy zja K o m isji M ięd zy so ju szn iczej z o stała w y d a n a d o p iero w k w ie tn iu 1920 ro k u . W p iśm ie K o m isji M ięd zy so ju szn iczej z 13 k w ie tn ia teg o ro k u do K o n su la tu w O lszty n ie m ięd zy in n y m i czy tam y : „S zkoły p o lsk ie p ry w a tn e m ogą b y ć o tw a rte p rzez n a u cz y cie li, k tó rz y o d p o w iad ają w aru n k o m p rzew id z ian y m p rzez u sta w y szk o ln e z 10 V I 1845 i 2 X II 1848 ro k u . C i n a u
32 M . Z i e n t a r a - M a l e w s k a , S i a d a m i t w a r d e j d r o g i , s . 132.
Szkolnictwo polskie na W armii 3 8 3 czy ciele p o w in n i złożyć te sam e eg zam in y ja k k a n d y d ac i n a sta n o w isk a n a u czy cieli szk ó ł p u b lic z n y ch i m uszą być p rzy n ależ n o śc i p ań stw o w ej n ie m ie c k ie j. C udzoziem cy zaś, k tó rz y p o sia d a ją d y p lo m y n iem iec k ie, m ogą o tw o rzy ć szkoły, a le pod sp e c ja ln y m zezw o len iem . K o m isja je s t g otow a u ła tw ić u tw o rz e n ie szk ó ł p ry w a tn y c h , o d p o w iad ający ch ty m w a ru n k o m i z n a jd u ją c y c h się w ty c h m iejsco w o ściach , g d zie b ęd zie dow ied zio n e, że o d p o w iad a to ży czen iu lu d ności. T e szk o ły b ę d ą u zn an e, co do n a u k i o b o w iązk o w ej, ja k o sto jąc e n a ró w n i ze szk o łam i p u b lic z n y m i” 3i. T a k o k reślo n e w a ru n k i sta n o w iły dość po w ażne u tru d n ie n ie w z rea liz o w a n iu sta w ian y c h p o stu lató w . W zasięg u d zia ła ln o śc i R ad y L u d o w ej n ie b y ło bow iem n a u cz y cie li P o lak ó w z n iem ieck im i k w a lifik a c ja m i zaw odow ym i. A b so lw en to m p ó łro czn y ch k u rsó w n ie p rz y zn a w an o żad n y ch u p ra w n ie ń . W ta k ie j s y tu a c ji R ad a L u d o w a p o d ję ła p ró b ę sp ro w ad zen ia n au cz y cie li p o lsk ich z W ielk o p o lsk i. Z a p o śred n ictw em k u ra to riu m w P o z n a n iu w y d eleg o w an o p ew n ą liczb ę m ło d y ch n a u cz y cie li, m a ją c y c h ju ż p o lsk ie, a w n iek tó ry c h p rz y p a d k a ch tak ż e n iem ieck ie, p ra w a n a u czan ia. Z o stali o n i je d n a k w y ek sp ed io w an i bez p aszp o rtó w w izow ych i śro d ków do życia. Z a trz y m a li się w Iła w ie , g d zie p rz y ją ł ich ks. A n to n i L u d w i- czak. „ Z ra że n i p ierw szy m i k o n ta k ta m i z k iero w n ic tw em W arm iń sk ieg o K om i te tu P leb iscy to w eg o — p isa ł H e n ry k L ew an d o w sk i, u c z e stn ik te j esk a p ad y — p o w ró cili do k r a ju ” 35. N a te re n p leb iscy to w y d o ta rło zaled w ie k ilk u n a u czy cieli.
M im o w y d a n ia p rzez K o m isję M ięd zy so ju szn iczą ro z p o rzą d ze n ia, zezw a lają ce g o n a o tw a rcie p o lsk ich szkół, w ład ze n iem iec k ie ig n o ro w a ły ow o ro z p o rząd zen ie, n a k ła d a ją c k a ry p ien ię żn e n a rodziców , p o sy ła ją c y ch sw o je dzieci do szkoły p o lsk iej, a n ie n iem iec k iej. T ak b y ło z d ziećm i ze szk o ły p o lsk iej w G ie trz w a łd z ie, k tó rą n a p o czątk u ro k u p ro w a d ziła M a ria B em ów na, a od k w ie tn ia 1920 ro k u A u g u sty n K lim ek . K lim ek , ro d o w ity W arm iak u ro d zo n y w W ójtow ie, u k o ń czy ł w 1912 ro k u se m in a riu m n au cz y cie lsk ie w B ydgoszczy. P rzy b y w szy w k w ie tn iu 1920 ro k u do G ie trz w a łd u o b ją ł k iero w n ic tw o szkoły p o lsk iej. P rz e d p rzy b y ciem K lim k a d zieci p o lsk ie n a u cz ała n ie o fic ja ln ie M a ria B em ów na.
P o lsk a szkoła w G ie trz w a łd z ie m ie śc iła się n a jp ie rw w m ie sz k a n iu A n to n ieg o F iu ta k a . K la sa b y ła w yposażona w k ilk a p rz y d łu g ic h ław , sp o rząd zo n y ch z su ro w y ch d esek , i ta b lic ę 3G. M im o c ia sn o ty w ciąż p rz y b y w ało dzieci. D en erw o w ało to N iem ców , k tó rzy ż ą d a li od K lim k a p rz e d sta w ie n ia p isem n eg o zezw o len ia n a p ro w ad zen ie szkoły. W zw iązk u z ty m u d a ła się do k o n su la w O lszty n ie d e le g a cja m ieszk ań có w G ie trz w a łd u z A u g u sty n em H en n ig iem n a czele. Ó w czesny k o n su l, Z enon E u g en iu sz L ew an d o w sk i, w raz z d e le g a c ją u d a ł się do p rz e d sta w ic ie la K o m isji M ięd zy so ju szn iczej. W te j sam ej s p ra w ie R ad a L u d o w a w y sto so w ała za p o śred n ictw em k o n su la tu sp e c ja ln e pism o. W w y n ik u te j in te rw e n c ji po u p ły w ie k ilk u d n i A u g u sty n o w i K lim k o w i p rz y zn an o n a p iśm ie zezw o len ie n a p ro w ad zen ie p o lsk iej szkoły. R ów nocześnie p o lsk im dzieciom p rzy zn an o pom ieszczenia w szkole n iem ie c k iej. N ie obyło się i w te j sy tu a c ji b ez k o n flik tó w z n iem iec k im n au czy ciele m T au sch em .
34 A A N , A B , s y g n . 1840, P i s m o A g e n c j i K o n s u l a r n e j w O l s z t y n i e z 28 V I I 1921 r . ; K . W o r o ^ n i e c k i , P l e b i s c y t w s c h o d n i o p r u s k i i j e g o s k u t k i , P o l s k a Z a c h o d n i a , 1926, s s . 31— 34.
35 H . L e w a n d o w s k i , o p . c i t . ,
3 8 4
K lim e k b y ł tak ż e n au czy cielem szk o ły p o lsk iej w p o b lisk ic h W o ry tach . S zk o ła ta z n ajd o w a ła się w b u d y n k u S am u lo w sk ieg o , a dziećm i b ezp o śred n io o p iek o w ała się L eo k ad ia B osacka, ab so lw e n tk a k u rsu , p rzy g o to w u jąceg o n a u c zy c ielsk ie siły pom ocnicze. W N a g lad ach dzieci p o lsk iej szk o ły g ro m ad ziły się n a n a u k ę w izb ie szew ca B iało jan a . .
D opiero 8 czerw ca 1920 ro k u , n a 32 d n i p rz ed p leb iscy tem , w „A m tlich es S c h u lb la tt” o fic ja ln ie w y d ru k o w an o zezw o len ie n a o tw a rcie szk ó ł p ry w a t n y ch z n a stę p u ją c y m i n au czy cielam i: w S ta n cle w ie — Jó zef M ańkow ski, w S try je w ie — A n to n i B a rań sk i, w G ry ź lin a ch — S ta n isła w Z a w ita j, w P u r d zie — T eo d o r W o jciech o w sk i, w U n ieszew ie — Jó zef S tęp n iew icz, w B a r- czew k u — A n to n i L u b iszczy k , w R am sow ie — K a ro l F a lk o w sk i, w B u try n a c h — F ra n c isz e k C h y b a, w G ie trz w a łd z ie i N ag lad a ch — A u g u sty n K lim ek , w R ożnow ie — R o b e rt K u h n k e ” . 23 czerw ca 1920 ro k u n a to m ia s t w y d an o zezw o len ie n a o tw a rc ie szk ó ł p o lsk ich : w K ro n o w ie z n au czy cielem K o n rad em L u k n ere m , w B re d y n k ac h z F ra n c iszk ie m S zczep ań sk im , w S z ą b ru k u ze S ta n isław em Z aw ita je m . W R ożnow ie zm ieniono n a u czy ciela, k tó ry m z o stał J a n S u lik o w sk i 3S. S zk o ły : w P lu sk a c h z n au czy cielem M arian e m K araśk iew ic zem i w L am k ó w k u z n au czy cielem K o n rad em L u k n ere m p o w o łan o d o p iero 1 lip ca 1920 ro k u ” , a zezw o len ie n a o tw a rc ie szkoły w R asząg u z n au czy cie lem A n d rzejem M aćk o w iak iem w y d an o 5 lip c a 1920 r o k u 40. W d o stęp n y ch m a te ria ła c h zaró w n o A g en cji K o n su la rn e j w O lszty n ie, ja k i w e w sp o m n ie n ia c h d ziałaczy p leb isc y to w y c h n ie z n ajd u jem y p o tw ierd z en ia , ab y p rz ed p leb isc y tem w S z ą b ru k u doszło do o tw a rc ia p o lsk iej szkoły. P rzy p u szczać n ależy , że d zieci p o lsk ie z S z ą b ru k a u częszczały do szk o ły w U nieszew ie. P oza ty m n a n a u cz an ie w szkole p o lsk iej w W o ry tach , w k tó re j n au czy cielem b y ł K lim ek , n ie u zy sk an o zezw o len ia K o m isji M ięd zy so ju szn iczej.
W R ożnow ie szk o ła zn ajd o w a ła się w m ie sz k a n iu d ziałacza p leb isc y to w ego, W ik to ra K u h n a. J a k w sp o m in ała O ty lia T eszn e r-G ro to w a, k tó ra u częsz czała do te j szk o ły , w izb ie K u h n a g ro m ad ziło się zaw sze sp o ro d zieci. U częsz czały do te j szk o ły m ięd zy in n y m i dzieci K o ło d ziejsk ich , R uchów , H alm anów , K em pów , T eszn eró w , K uhnów . L ek cje śp iew u p ro w a d ziła R o zalia S ow a. C zęsto o rg an izo w an o w y cieczk i i sp o tk a n ia ze s ta rsz ą m ło d zieżą 41.
S am i N iem cy p ró b o w ali, p o d o b n ie ja k n a Ś lą sk u O polskim — n a co zw ró cił u w ag ę T eo d o r M u s io ł42 — o rg an izo w ać k u rsy jęz y k a p o lsk ieg o . T ak ą p ró b ę p o d ją ł k s. A n d rzej B a rczew sk i (1880— 1949) w G iław ach . In fo rm ac ję o o tw a rc iu szk o ły p o lsk iej w te j w si z n ajd u jem y w „G azecie O lsz ty ń sk iej” z n a stę p u ją c y m k o m en tarzem : „K s. B arczew sk i w G iław ach , je d e n z g o rli w y ch członków H e im a td ie n stu , zało ży ł n ied aw n o tem u — n ie w iem y z jak ieg o pow odu i od ko g o u p o w ażn io n y , p o lsk ą szk o łę” 43. W d a lszej części „G a ze ta ” p isa ła o ty m , że do te j szk o ły ch cia ł uczęszczać sy n M u k ały z R u sk a, ale
37 E n t s c h e i d u n g b e t r i f f t E i n r i c h t u n g p o l n i s c h e r S c h u l e n v o m 8 V I 1920, A m t l i c h e s S c h u l b l a t t f ü r d e n R e g i e r u n g s b e z i r k A l l e n s t e i n , 1920, N r . 15 v o m 3 V I I . 38 B e s c h l u s s v o m 23 V I 1920, i b i d e m . 39 B e s c h l u s s v o m 1 V I I 1920, i b i d e m , 1920, N r 16 v o m 17 V I I . 40 B e s c h l u s s v o m 5 V I I 1920, i b i d e m . 41 R e l a c j a O t y l i i G r o t o w e j , z a m . w O l s z t y n i e , 10 I I I 1977 r . {w p o s i a d a n i u a u t o r a a r t y k u ł u ) . 42 T . M u s i o ł , S z k o l n i c t w o p o l s k i e w r e j e n c j i o p o l s k i e j 1919— 1939, K a t o w i c e 1964, s. 70. 43 Z W a r m i i , G a z e t a O l s z t y ń s k a , 1920, n r 40 z 30 I I I .
Szkolnictwo polskie na Warmii 3 8 5
k sią d z w y g n ał ch ło p ca za to , iż n ie z n a ł p a c ie rz a po p o lsk u . Ju ż w p ołow ie k w ie tn ia 1920 ro k u szk o ła w G iław ac h p rz e s ta ła istn ie ć ” 44.
P o w stałe p rz e d p leb isc y tem p o lsk ie szk o ły n ie m ia ły o d d zieln y ch p ro g ra m ów n a u cz an ia . N au czy ciele p ro w a d zili le k c je w o p a rc iu o w ła sn e d o św iad czenie o raz n a p o d sta w ie in s tru k c ji i w y ty czn y ch , ja k ie o b o w iązy w ały n a te re n ie P o z n ań sk ieg o 45. P oza zaję ciam i w szkole d zieci — ja k to m iało m ie j sce w G ie trz w a łd z ie — p rz y g o to w ały w ieczo rn icę z o k a zji ro c zn icy 3 M aja. C zęsto u rz ąd z an o w y cieczk i, m ięd zy in n y m i do W rzesin y , g d zie u czestn ik ó w w y cieczk i p o d ejm o w ał ks. K a ro l L a n g w a ld 40. N ad to dzieci z p o lsk iej szkoły w G ie trz w a łd z ie b ra ły u d z ia ł w p o lsk ich n ab o że ń stw a ch w m iejsco w y m k o ś ciele.
W zra stają ca z k ażd y m d n iem liczb a uczniów w p o lsk ich szk o łach p o b u d zała N iem ców do d z ia ła n ia . N au czy ciele n iem ieccy o d m aw iali w ięc p o lsk im dzieciom k o rz y sta n ia z pom ieszczeń szk o ln y ch . T ak ie p o stęp o w an ie b y ło sp rz e czne z p o stan o w ien iem K o m isji M ięd zy so ju szn iczej, k tó ra z a le ca ła p rz ek a za n ie p o lsk iem u n au czy cielo w i jed n eg o p o m ieszczen ia szkolnego z p ełn y m w y posażen iem , tj. ław k am i, szafą, pom ocam i n a u k o w y m i47. A je ś li n a sk u te k in te rw e n c ji n a u cz y cie l n iem iec k i z o sta ł zm uszony do o d d a n ia s a li le k c y jn e j, to — m im o zarz ąd z e n ia K o m isji M id ęzy so ju szn iczej — u su w a ł z k lasy w szelk ie p rz y b o ry szk o ln e. K ied y i te śro d k i o k azały się m ało sk u teczn e, w ład ze r e je n c ji o lsz ty ń sk ie j d w an aście d n i p rz e d term in em , a w ięc do 17 c zerw ca 1920 ro k u , o g ło siły rozpoczęcie w a k a c ji le tn ic h w szk o łach . Z g o d n ie z zarz ąd ze n iem n a d p re z y d e n ta p ro w in c ji P ru s y W schodnie, fe rie le tn ie m ia ły ro zp o cząć się 29 czerw ca 1920 ro k u i trw a ć do 3 sie rp n ia teg o ro k u . N a p o d sta w ie teg o z arz ąd z e n ia je d n a k zaró w n o la n d ra t ja k i in sp e k to rz y szk o ln i p o sia d ali u p ra w n ie n ia do w y zn aczen ia w cześn iejszeg o te rm in u ro zp o częcia le tn ic h w a k a c ji 48. W cześniejsze ro zpoczęcie w a k a c ji w 1920 ro k u u z asad n ia n o p o trze b ą pom ocy p rz y żn iw ach , ja k ą zap e w n iała m ło d zież szk o ln a. R ów nocześnie n a u czy ciele n iem ieccy p ró b o w a li w y w ierać p re sję n a p o lsk ie szk o ły , a b y w n ich ró w n ież p rz erw a n o n a u k ę . T o też — ch cąc n ie chcąc — R ad a L u d o w a z arz ąd z iła w a k a cje 40. N au czy ciele, k tó rzy p rz y b y li z k ra ju , p o zo stali je d n a k w e w siach , gdzie zn ajd o w ały się szkoły, o rg a n iz o w a li zaję cia sam o k ształcen io w e d la m ło d zieży sta rsz e j, a tak ż e p ro w a d zili zesp o ły śp iew acze.
W an ek sie 2 p rzed staw io n o liczb ę dzieci, u częszczający ch do poszczegól n y c h szkół w m om encie o tw a rc ia szkoły o ra z w czasie trw a n ia n a u k i. L iczba dzieci p o w ięk szała się p ra w ie w k ażd ej szkole p o lsk iej. W n ie k tó ry c h w siach , ja k n a p rz y k ła d w G ry ź lin a ch , doszło do tego, że trz e c h n au cz y cie li n iem iec k ic h p ro w a d ziło zaję cia z 16 dziećm i w trz e c h k lasac h , a w p o lsk iej szkole b y ło 120 u czniów . D zieci w a rm iń sk ie czu ły się szczególnie zw iązan e z p o lsk ą szk o łą. D ow odem teg o m ogą być fa k ty zg łaszan ia się d zieci do n ie istn ie ją c y c h
44 Z W a r m i i , i b i d e m , 1820, n r 47 z 17 I V . 45 E . P o k o j s k i , o p . c i t . , 46 T . O r a c k i , S ł o w n i k b i o g r a f i c z n y W a r m i i , M a z u r i P o w i ś l a o d p o ł o w y X V w . d o 1945 r o k u , W a r s z a w a 1963, s . 160. 47 B e t r i f f t H e r g a b e d e r S c h u l r ä u m e f ü r p o l n i s c h e S c h u l e n , v o m 20. V I . 1920, A m t l i c h e s S c h u l b l a t t f ü r d e n R e g i e r u n g s b e z i r k A l l e n s t e i n , 1920, N r . 15 v o m 3 V I I . 48 F e r i e n o r d n u n g f ü r d a s S c h u l j a h r 1920—1921 v o m 13 X I I 1919, i b i d e m , 1920, N r . 1 v o m 3 I. 49 J . B a c z e w s k i , o p . c i t . , s. 67. 25 K o m u n i k a t y . .
3 8 6
ju ż szkól b ezp o śred n io po p leb iscy cie. T ak b y ło w G ie trz w a łd z ie i w in n y ch m iejscow ościach.
Z p o ró w n a n ia liczb y dzieci p o lsk ich , p rz ed sta w io n y ch p rz ez R ad ę L u d o w ą (p a trz a n e k s 2), z liczb ą dzieci u częszczający ch do o tw a rty c h w 1920 ro k u szkól p o lsk ich w y n ik a, że do ty ch że szk ó ł ch o d ziło 62 p ro c. p o lsk ich dzieci. W n ie k tó ry c h w siach uczęszczało zn aczn ie w ięcej, n a p rz y k ła d w N ag lad a ch 97 p ro c. p o lsk ich dzieci z te j w si, w W o ry ta ch — 88 p ro c ., w G ie trz w a łd z ie — 82 proc., w G ry ź lin a ch — 79 p ro c. N ajm n ie j dzieci p o lsk ich p o b ie ra ło lek cję jęz y k a po lsk ieg o w szk o łach , z n a jd u ją c y c h się w K ro n o w ie — 29 p ro c., w R am sow ie — 43 p ro c., w P lu sk a c h — 47 p ro c. G dyby p rz y ją ć za p o d staw ę, że p rz e c ię tn ie w m iejsco w o ściach , w k tó ry c h o tw a rto p o lsk ie szk o ły , uczęszczało do n ich w p rz y b liż e n iu 62 p ro c. d zieci p o lsk ich , to p rz y w ięk szej lic z b ie szkół n au czan iem z am iast 976 m ożna b y ło o b jąć co n a jm n ie j 3792 d zieci, tj. 62 p ro c. z 6116 dzieci p o lsk ich , z a re je stro w a n y c h p rzez R ad ę L u d o w ą. O czyw iście n ie w k ażd ej z w y m ien io n y ch p rzez R ad ę L u d o w ą m iejsco w o ści is tn ia ły w a ru n k i do o tw a rc ia p o lsk iej szkoły, n iem n iej w B arczew ie, D a jtk a c h , G iław ach , G u t- kow ie, J a ro ta c h , K a b o rn ie, K ieźlin ach , K le b a rk u M ałym , L eszn ie, P o k rzy w ach , P re jło w ie , P rz y k o p ie, T u ław k ach , W ym oju, gdzie o d se tek p o lsk ich dzieci b y ł w ysoki, n a le ż ało w p ierw szy m rz ęd z ie zap ew n ić m ożliw ość n a u k i ję z y k a p o l skiego,
N au czy ciele p o lsk ich szkół z o k re su p rzed p leb iscy to w eg o n a z eb ra n iu , zw ołanym 19 czerw ca 1920 ro k u p rz ez W arm iń sk i K o m ite t P leb iscy to w y , za ło ży li T o w arzy stw o N au czy cieli-P o lak ó w n a W arm ię. W sk ła d teg o T o w a rzy st w a w eszło 18 osób, a jeg o p rzew o d n iczący m z o stał A u g u sty n K lim ek . O rg a n i z ac ja ta n ie z d o łała p o d jąć ż ad n e j k o n k re tn e j d zia łaln o śc i. S am o je j p ow oła n ie sta n o w iło je d e n z n ielicz n y c h fa k tó w bliższeg o z ain tere so w a n ia sy tu a c ją n au czy cieli. A u g u sty n K lim ek n a p isa ł: „ P ra c a w p o lsk ich szk o łach w y m ag ała dużo o dw agi i n iem ałeg o p o św ięcen ia — b ra k b y ło p ro g ram ó w , p o d ręczn ik ó w i jak ic h k o lw ie k pom ocy n au k o w y ch . I w W arm iń sk im K o m itecie P le b isc y to w ym b ra k b y ło p ed ag o g a, k tó ry b y łb y o p iek o w ał się p o lsk im i szk o łam i, w ięc k ażd y p ra co w a ł ta k ja k p o tra fił” 50. Ś w iad czy to o ty m , że k iero w n ictw o ru c h u p o lsk ieg o w o k resie p rz ed p leb isc y tem m im o w szy stk o n ie d o cen iało zn aczen ia szk ó ł p o lsk ich w d z ia ła ln o śc i n aro d o w ej. B ezp o śred n i n a d zó r n ad p ra c ą n au czy cieli, zap ew n ien ie im o k re ślo n ej pom ocy — to w szy stk o m ogłoby stw o rzy ć b a rd z ie j k o rz y stn y k lim a t d la in n y ch fo rm p ro p a g an d y p o lsk iej.
W 1920 ro k u w sam ym O lszty n ie o rg an izo w an e b y ły w ieczorow e k u rsy n a u cz an ia jęz y k a p o lsk ieg o , g e o g ra fii i h is to rii. Z ajęcia o d b y w ały się w e w to
re k , c z w a rte k i so b o tę k ażd eg o ty g o d n ia w b u d y n k u szkoły lu d o w ej p rz y u lic y W arszaw sk iej (d z isia j u lic a N iep o d leg ło ści) H.
P o za szk o łam i p o lsk im i i różnego ro d z a ju k u rsa m i R ad a L u d o w a d ążyła tak ż e do o tw a rcia tzw . o ch ro n ek p o lsk ich , p rzezn aczo n y ch d la d zieci p rz ed szk o ln y ch . P ie rw sz a o ch ro n k a p o w sta ła 1 m a ja 1919 ro k u w O lszty n ie. Z aję cia z dziećm i p ro w a d ziła p a n n a Z ak rzew sk a, a A le k sa n d er S o sn a u d z ie la ł le k c ji śp iew u s°. Z aję cia o d b y w ały się w g o d zin ach p o p o łu d n io w y ch . P oza O lszty
50 O B N , s y g n . 7761-R -261, A . K l i m e k , M ó j u d z i a ł w p l e b i s c y c i e n a W a r m i i 1920 r . 51 K u r s d l a d o r o s ł y c h , G a z e t a O l s z t y ń s k a , 1920, n r 47 z 17 IV .
Szkolnictwo polskie na Warmii 3 8 7 nem is tn ia ły o ch ro n k i w G u tk o w ie, L ik u sac h , G ry ź lin a ch , D o ro to w ie 5S, D y w ita c h M, R ożnow ie, D a jtk a c h , K ro n o w ie. W S ta w ig u d zie o ch ro n k ę o tw a rto jeszcze w lip c u p rz e d sam ym p leb iscy tem . W ty m o k re sie n a W arm ii po w sta ło d ziesięć o ch ro n ek . Ic h o rg a n iz a c ją zajm o w ała się z ra m ie n ia K o m isji S zk o ln ej A n n a Ł u b ie ń sk a , k tó ra w e w sp o m n ien iach u k a z a ła zaled w ie jed e n ep izo d p rz e c iw d z ia ła n ia ze stro n y w ład z n iem ieck ich : „N iesp o d ziew an y cios u d e rz a i w n asze o ch ro n k i. N iem com od d aw n a są one so lą w o k u i ty lk o c ze k ali n a sposobność, że n asze o c h ro n ia rk i n ie są zao p a trz o n e w św iad ec tw o m o ra ln o ś c i . W czasie, g d y g ro m ad a dzieci w sk u p ie n iu słu c h a opo w ia d ań k iero w n ic zk i, w p ad a do izb y p o lic ja w o to czen iu b o jó w k i. R ozpędza p rz e stra sz o n e d zieci, k iero w n iczk ę o b sy p u je o b elg am i, p o lic ja n t w im ie n iu w ład zy i m o raln o śc i p ie c z ę tu je o ch ro n k ę ” 55. W te j s y tu a c ji Ł u b ie ń sk a zw o łała do O lszty n a z e b ra n ie o c h ro n ia re k , chcąc dziew częto m u św iad o m ić p o trzeb ę śc iąg n ię cia ze sw o ich p a ra fii ta k ie g o św ia d e ctw a m o raln o śc i. Z decydow ano ta k ż e ab y , m im o zam k n ięcia o c h ro n ek , p ro w ad zić n a d a l zajęcia z dziećm i poza lo k alem p o lsk ich p rzed szk o li. A le n ie ty lk o b ra k św ia d e ctw a m o ra l n o ści b y ł pow odem zam k n ięcia p o lsk ich o ch ro n ek . C zęsto ż an d a rm , re a liz u ją c p o lec e n ia la n d ra ta , ż ąd a ł od p ro w a d zący ch o c h ro n k i d o k u m e n tu u p ra w n iają ce g o do w y k o n y w an ia zaw odu p rz ed szk o lan k i (g e p rü fte K in d e rg ä rtn e rin ), a n a d to z re g u ły w y rażan o z a strz eż e n ia co do sta n u pom ieszczeń słu żący ch za izb y zabaw .
M im o teg o k ilk a o c h ro n ek czy n n y ch b y ło do sam ego p le b isc y tu . W n ie k tó ry c h w siach a k cją o p iek u ń czą o b ję to ta k ż e d zieci sta rsz e . N aw et u czn io w ie n iem iec k ich szkół lu d o w y ch z n ajd o w a li o p iek ę i o d p o w ied n ie zajęcia w o ch ro n k ach . '
D ziałaln o ść p o lsk ich szk ó ł i o c h ro n ek w o k re sie p rzy g o to w ań do p leb is c y tu sta n o w iła w ażn y czy n n ik o ży w ien ia ru c h u p o lsk ieg o n a W arm ii. N au czy ciele istn ie ją c y c h szk ó ł o raz p rz ed szk o lan k i b ra li u d z ia ł tak ż e w p ra c y n a rzecz p o d n iesie n ia św iad o m o ści n a ro d o w ej m iejsco w ej lu d n o ści. S w o ją p o sta w ą i zaan g ażo w an iem d a w a li p o zy ty w n e św iad ectw o o P o lsce, je j k u ltu rz e i o b y czajach . O w e sied em n aście szk ó ł i d ziesięć o ch ro n ek p o lsk ich , ja k ie w 1920 ro k u is tn ia ły n a p o łu d n io w ej W arm ii, to b y ła zaled w ie c zą stk a p ra g n ie ń i zam ierzeń K o m isji S zk o ln ej R ad y L u d o w ej. U tw o rzen ie je d n a k w ię k szej liczb y p o lsk ich szkół u z ale żn ian o — ja k to n ie ra z p o d k re ślan o — od sp ro w ad zen ia n a te re n p leb iscy to w y w ięk szej liczb y w y k w alifik o w an y c h n a u c zy cieli. P o w ażn ą p rzeszk o d ą b y ł ró w n ież te rro r i p rz eśla d o w a n ia N iem ców . „P rzeciw osobom z b ie rają cy m p o d p isy i n au czy cielo m p o lsk im o ra z ro d zi com , sta w ia ją c y m w n io sk i, lu d n o ść n iem ieck a d o p u szczała się g w ałtó w , w ła dze zaś a d m in istra c y jn e n ie zap o b ieg ały tem u , p rzeciw n ie — d o p o m ag ały re
53 J . S z u r e k , D o w o d y p o l s k o ś c i W a r m i i w n i e m i e c k i c h k r o n i k a c h s z k o l n y c h , N o w a S z k o ł a , 1948, n r 2— 3, s. 155 s t w i e r d z a , ż e w D o r o t o w i e p o w s t a ł a p o l s k a s z k o ł a w o k r e s i e p r z y g o t o w a ń d o p l e b i s c y t u . Z a p e w n e a u t o r o m y ł k o w o n a d a ł o c h r o n c e p o l s k i e j , k t ó r ą n a z y w a n o t a k ż e s z k ó ł k ą , r a n g ą s z k o ł y . 54 B . K o z i e ł ł o - P o k l e w s k i , T . S w a t , o p . c i t . , f r a g m e n t w s p o m n i e ń M a r i i W o ź n i a k , k t ó r a p o d a j e , ż e b y ł a n a u c z y c i e l k ą p o l s k i e j s z k o ł y w D y w i t a c h . W o k r e s i e p r z e d l i p c e m 1920 r . p o d o b n i e j a k w D o r o t o w i e , t a k ż e i w D y w i t a c h n i e i s t n i a ł a p o l s k a s z k o ł a . N a l e ż y p r z y p u s z c z a ć , ż e M . W o ż n i a k p r o w a d z i ł a o c h r o n k ę w D y w i t a c h . 55 A . Ł u b i e ń s k a , o p . c i t . , s . 60. 25*
3 8 8
w izjam i dom ow ym i, w y so k im i k a ra m i a d m in istra c y jn y m i p rz y n ajm n iejszy m p rz ew ie n ie n iu , su ro w y m w y k o n an iem se k w e stru zboża, o d b iera n iem re n t itp .” 56 P o p leb iscy cie w szy stk ie szk o ły i o ch ro n k i n a W arm ii z o stały z lik w id o w an e. N a P o w iślu w d alszy m cią g u n a u k i ję z y k a p o lsk ieg o u d z ie lan o w 23 szk o łach (w o k re sie p le b isc y tu b y ło ich 40), a w 1922 ro k u p o zo stało 21 szkół, w ty m 16 w p o w iecie sztu m sk im , 4 w k w id zy ń sk im i 1 w su sk im . U trz y m a n ie p o lsk ich szk ó ł n a P o w iślu k o n su l u p a try w a ł w n ie p rz e je d n a n e j „ p o sta w ie lu d n o ści, k tó ra sam a z b ie ra ła p o d p isy celem u trz y m a n ia n a u k i i ż ąd a ła je j n ie u s ta n n ie od p le b isc y tu począw szy” 5?. R ów nież d z iałacze p olscy n a W arm ii d ą ży li do re ak ty w o w a n ia z am k n ięty c h po p leb iscy cie szkół. Z ałożone w listo p a d z ie 1921 ro k u P o lsk o -K ato lic k ie T o w arzy stw o S zk o ln e p o d jęło k o le jn ą p ró b ę o rg a n izo w an ia szk o ln ictw a p o lsk ie g o 58. W o k resie od sty c zn ia do ko ń ca k w ie tn ia 1922 ro k u zeb ra n o 765 po d p isó w rod zicó w , p ra g n ąc y ch zap ew n ić sw oim dzieciom n a u cz an ie w jęz y k u p o lsk im (p a trz a n ek s 3). P rz y ję te j p rz ez w ład ze re je n c ji d e le g a c ji teg o ż T o w arzy stw a ośw iadczono, że isto tn y m i pow o d am i n iem o żliw o ści o tw a rc ia p o lsk ich szkół n a W arm ii są: b ra k w o ln y ch b u d y n k ó w szk o ln y ch i o d p o w ied n io p rzy g o to w an y ch n a u cz y c ie li. W zw iązk u z ty m d ziałacze T o w arzy stw a p o sta n o w ili p rzy g o to w ać do zaw odu n au czy cielsk ieg o k ilk u n a s tu m ło d y ch W arm iak ó w i M azurów . W o k re sie od 27 p a ź d z ie rn ik a do 3 listo p a d a 1922 ro k u p rzez Iław ę do L u b aw y w celu p o d jęcia n a u k i w m iejsco w y m g im n azju m u d a li się: J a n B o en ig k z T om asz- kow a, Jó zef P en c ze rzy ń sk i z G ra n it, A u g u st W ag n er z B a rtą g a , J a n T ham m z B arczew a, J a n B a u er z U nieszew a, O tto K u ro w sk i z P o k rzy w , J a n P re u ss z P u rd y , J a n K w as ze S k a jb o t, W ero n ik a H e n n ig k z G ie trz w a łd u , W ład y sław C iech o w sk i z O lszty n a i J a n M a k u ra ck i z T o m ary n 5S.
W szyscy z o stali n am ó w ien i do w y ja zd u p rzez J a n a B aczew skiego, B ru n o n a G a b ry lew icza i F ra n c isz k a B arcza. 15 p a ź d z ie rn ik a 1923 ro k u T o w arzy stw o S zk o ln e o tw o rzy ło w O lszty n ie p ry w a tn ą p o lsk ą szk o łę u z u p e łn ia ją c ą d la m łodzieży p o zaszk o ln ej. W z a ję ciac h u czestn iczy ło 40 osób 60. T e p rz e d sięw zięcia u zn ać n a le ż y za in ic ja ty w y p o śred n io zw iązan e ze szk o ln ictw em z o k re su p rz y g o to w ań do p leb isc y tu , gdyż o b jęci n im i z o stali uczn io w ie p o l sk ic h szk ó ł i k u rsó w d la pom ocniczych s ił n a u cz y cielsk ich . B y ła to d la n ich d alsza e d u k a c ja p rz ed p o d jęciem n ie ła tw y c h zad ań , zw iązan y ch z u trw a la n iem p o lsk o ści n a W arm ii, M azu rach i P o w iślu .
56 A A N , A B , s y g n . 1841, P i s m o K o n s u l a t u G e n e r a l n e g o R P w K r ó l e w c u p t . U w a g i o s t a n i e p r a w n y m m n i e j s z o ś c i p o l s k i e j w P r u s a c h W s c h o d n i c h . 57 A A N , A B , s y g n . 1841. 58 W . W r z e s i ń s k i , R u c h p o l s k i n a W a r m i i , M a z u r a c h i P o t o i i l u t u l a t a c h 1920— 1939, w y d . I I , O l s z t y n 1973, s . 74. ' 59 A A N , A B , s y g n . 1839, P i s m o W i c e k o n s u l a t u w O l s z t y n i e z 5 I X 1922 r . S z e r s z ą i n f o r m a c j ą n a t e n s a m t e m a t z n a j d u j e m y w W o j e w ó d z k i m A r c h i w u m P a ń s t w o w y m w O l s z t y n i e , A k t a O s t d e u t s c h e r H e i m a t d i e n s t , s y g n . 124, s s . 418—420. 60 J . S u c h ó w i a k , O b e c n y s t a n s z k o l n i c t w a i o ś w i a t y p o l s k i e j p o z a g r a n i c a m i p a ń s t w a , G a z e t a O l s z t y ń s k a , 1923, n r 271 z 1 X I I .
Szkolnictwo polskie na Warmii 3 8 9 A N E K S 1 W Y K A Z P O L S K I C H S Z K Ó L N A W A R M I I , O T W A R T Y C H W 1920 R . M i e j s c o w o ś ć , g d z i e b y ł a s z k o ł a p o l s k a L i c z b a u c z n i ó w p r z y r o z p o c z ę c i u n a u k i L i c z b a u c z n i ó w w c z a s i e n a u k i M i e j s c o w o ś ć , g d z i e b y ł a s z k o ł a p o l s k a L i c z b a u c z n i ó w p r z y r o z p o c z ę c i u n a u k i L i c z b a u c z n i ó w w c z a s i e n a u k i B a r c z e w k o 30 64 R a m s o w o 17 26 B r e d y n k i 26 26 R a s z ą g 40 51 G i e t r z w a ł d 47 82 R o ż n o w o 26 48 G r y ż l i n y 82 120 S t a n c l e w o 57 84 K r o n o w o 19 29 S t r y j e w o 29 37 L a m k ó w k o 22 22 S z ą b r u k 22 36 N a g l a d y 25 34 U n i e s z e w o 75 86 P l u s k i 15 55 W o r y t y 30 62 P u r d a 82 114 R a z e m 544 976 A N E K S 2 D Z I E C I P O L S K I E I N I E M I E C K I E W P O W I E C I E O L S Z T Y Ń S K I M ( d a n e K o m i s j i S z k o l n e j R a d y L u d o w e j z m a r c a 1920 r . ) M i e j s c o w o ś ć L i c z b a d z i e c i L i c z b a n a u c z y c i e li M i e j s c o w o ś ć L i c z b a d z i e c i L i c z b a n a u c z y c i e l i p o l s k i c h n i e m i e c k i c h p o l s k i c h n i e m i e c k i c h B a r c z e w k o 160 24 4 K l e b a r k W i e l k i 59 10 2 B a r c z e w o 200 160 6 K l e w k i 42 7 1 B a r t ą g 78 12 2 K l u c z n i k 36 6 1 B a r t o ł t y W i e l k i e 93 7 3 K r a m e r o w o 42 3 1 B r ą s w a ł d 47 28 2 K r ę s k 23 18 1 B u k w a ł d 43 47 2 K r o n o w o 100 32 4 B u t r y n y 72 6 2 L a m k ó w k o 40 10 1 C h a b r o w o 52 - < D 1 L a m k o w o 120 60 4 D a d a j 18 — 1 L e s z n o 51 — 1 D a j t k i 100 10 3 L i k u s y 45 7 2 D e r c 10 90 3 Ł a p k a 70 15 2 D o r o t o w o 54 49 2 Ł ę g a j n y 100 50 2 D y w i t y 57 18 2 Ł u p s t y c h 54 6 2 G i e t r z w a ł d 100 20 3 M a r c i n k o w o 60 20 2 G i ł a w y 115 20 2 M a r u n y 20 30 1 G o d k i 40 10 2 M i o d ó w k o 62 6 2 G r o n i t y 43 2 1 M o k i n y 94 16 3 G r o s z k o w o 47 - ( 4 ) 1 M y k i 50 13 2 G r y ż l i n y 151 5 3 N a g l a d y 35 5 1 G u t k o w o 140 10 4 N a t e r k i 35 37 2 J a r o t y 163 10 5 N e r w i k 71 — (1) 1 J e d z b a r k 110 - ( 5 ) 2 N o w a K a l e t k a 81 - ( 3 ) 2 K a b o r n o 73 - ( 1 1 ) 3 N o w a W i e ś 105 5 2 K a p l i t y n y 36 3 1 O r z e c h o w o 28 6 1 K i e r z l i n y 48 — d ) 1 P a j t u n y 30 20 1 K i e ż l i n y 110 5 2 P a t r y k i 50 10 2 K l e b a r k M a ł y 60 2 2 P ę g l i t y 50 10 2 * L i c z b y d z i e c i p o d a n e w n a w i a s a c h p r z e d s t a w i o n o n a p o d s t a w i e D e r p o l n i s c h - k a t h o l i s c h e S c h u l v e r e i n f ü r E r m l a n d ( E . V . ) S e i n K a m p f u m d i e E r h a l t u n g d e r M u t t e r s p r a c h e 1922— 1924, B e u t h e n 1825, s s . 42— 44. D a n e t e d o t y c z ą j e d n a k 1912 r o k u . W p i ś m i e A g e n c j i K o n s u l a r n e j w O l s z t y n i e z 28 l i p c a 1921 r o k u w y k a z a n o , ż e w t y c h m i e j s c o w o ś c i a c h n i e b y ł o d z i e c i n i e m i e c k i c h .
3 9 0 c . d . a n e k s u 2. M i e j s c o w o ś ć L i c z b a d z i e c i L i c z b a n a u c z y c i e l i M i e j s c o w o ś ć L i c z b a d z i e c i L i c z b a n a u c z y c i e l i p o l s k i c h n i e m i e c k i c h s k i c hp o l n i e m i e c k i c h P l u s k i 115 5 3 S t a w i g u d a 100 10 3 P o k r z y w y 39 — (18) 1 S t ę k i n y 50 10 2 P r e j ł o w o 70 10 2 S z ą b r u k 44 37 3 P r ó l e 35 13 1 S z c z ę s n e 52 11 1 P r z y k o p 72 6 2 T o m a s z k o w o 30 17 2 P u r d a 180 20 3 T r ę k u s 75 100 2 R a d o s t y 120 60 3 i T u ł a w k i 100 50 4 R a m s o w o 60 20 3 T u m i a n y 36 29 1 R a m s ó w k o 20 6 1 1 U n i e s z e w o 136 56 4 R e d y k a j n y 25 5 1 j W a r k a ł y 28 47 2 R o ż n o w o 100 50 4 W i p s o w o 70 30 3 R u s z a j n y 50 45 2 W o ł o w n o 14 50 2 R u ś 139 6 3 W o r y t y 70 10 2 R y k o w i e c 27 8 1 W ó j t o w o 55 12 2 S i l i c e 24 9 1 W r z e s i n a 34 20 1 S k a j b o t y 104 9 2 W y m ó j 83 7 2 S p r e c o w o 45 35 2 W y r a n d y 40 — _ S t a r a K a l e t k a 64 4 2 Z ą b i e 17 1 S t a r e W ł ó k i 20 44 2 R a z e m 6116 1792 189 A N E K S 3 W Y K A Z M I E J S C O W O Ś C I Z L I C Z B Ą P O D P I S O W R O D Z I C Ó W P R A G N Ą C Y C H A B Y I C H D Z I E C I U C Z Ę S Z C Z A Ł Y D O P O L S K I E J S Z K O Ł Y ( z e b r a n e p r z e z d z i a ł a c z y P o l s k o - K a t o ł i c k i e g o T o w a r z y s t w a S z k o l n e g o n a W a r m i i o d s t y c z n i a d o k o ń c a k w i e t n i a 1922 r . ) 1. B u t r y n y 22 9. N o w a K a l e t k a 46 17. S z ą b r u k 29 2. G i e t r z w a ł d 50 10. P l u s k i 51 18. T r ę k u s 26 3. G r y ż L i n y 60 11. P r e j ł o w o 29 19. U n i e s z e w o 71 4. L a m k ó w k o 32 12. P o k r z y w y 36 20. W a r k a ł y 28 5. Ł a p k a 17 13. P r z y k o p 41 2 1. Z u r a w n o 13 6. M o k i n y 62 14. P u r d a 57 7. N a g l a d y 27 15. S p r ę c o w o 8 R a z e m 765 8. N a t e r k i 8 16. S t a n c l e w o 52 D A S P O L N I S C H E S C H U L W E S E N I M E R M L A N D I N D E N J A H R E N 1919—1920 Z u s a m m e n f a s s u n g M i t d e r O r g a n i s a t i o n d e s p o l n i s c h e n S c h u l w e s e n s i n d e r g e n a n n t e n P e r i o d e i m s ü d l i c h e n T e i l E r m l a n d s b e f a s s t e s i c h d e r S c h u l a u s s c h u s s d e r V o l k s r a t e s ; s e i n e n B e m ü h u n g e n i s t e s z u v e r d a n k e n , d a s s i n d e n d e u t s c h e n V o l k s s c h u l e n d e r R e l i g i o n s u n t e r r i c h t i n p o l n i s c h e r S p r a c h e e i n g e f ü h r t u n d d r e i L e h r g ä n g e z u m Z w e c k d e r A u s b i l d u n g v o n L e h r h i l f s k r ä f t e n v e r a n s t a l t e t w u r d e n . N a c h d e m d i e I n t e r a l l i e r t e K o m m i s s i o n i n d e m A b s t i m m u n g s g e b i e t e i n g e t r o f f e n w a r , w u r d e n 17 p o l n i s c h e S c h u l e n m i t 976 S c h ü l e r n u n d 10 p o l n i s c h e K i n d e r g ä r t e n e i n g e r i c h t e t . J e d e T ä t i g k e i t , d i e m i t d e r V e r g r ö s s e r u n g d e r A n z a h l d e r S c h u l e n u n d d e r S c h ü l e r v e r b u n d e n w a r , w u r d e v o n d e n d e u t s c h e n B e h ö r d e n m i t e i n e r e n t s c h i e d e n e n G e g e n a k t i o n b e a n t w o r t e t . E s w u r d e n f ü r d i e L e h r e r u n d d i e j e n i g e n E l t e r n , w e l c h e i h r e K i n d e r i n p o l n i s c h e S c h u l e n g e h e n L i e s s e n , v e r s c h i e d e n a r t i g e R e p r e s s a l i e n a n g e w a n d t : v e r w a l t u n g s m ä s s i g v e r h ä n g t e S t r a f m a s s n a h m e n , Z u r ü c k n a h m e d e r R e n t e n u s w . D e n w e s e n t l i c h e n G r u n d f ü r d i e k l e i n e Z a h l d e r S c h u l e n b i l d e t e d e r M a n g e l a n q u a l i f i z i e r t e n L e h r k r ä f t e n . T r o t z d e m w a r d i e T ä t i g k e i t d e r p o l n i s c h e n S c h u l e n u n d K i n d e r g ä r t e n e i n g e w i c h t i g e r F a k t o r i n d e r B e l e b u n g d e r p o l n i s c h e n B e w e g u n g . D i e L e h r e r u n d d i e K i n d e r g ä r t n e r i n n e n a u s d e n p o l n i s c h e n S c h u l e n u n d K i n d e r g ä r t e n n a h m e n a u c h a n d d e r A r b e i t t e i l , d i e d i e H e b u n g d e s N a t i o n a l b e w u s s t s e i n s d e r o r t s a n s ä s s i g e n B e v ö l k e r u n g b e z w e c k t e .
