Jolanta Jakóbczyk-Gryszkiewicz
W Y BR A N E A SPE K T Y R O ZW O JU FU N K C JI W Y PO C ZY N K O W EJ W ST R E FA C H P O D M IEJSK IC H TR ZEC H N A JW IĘ K SZ Y C H M IA ST PO LSK I: W A R SZA W Y , ŁO D ZI I K R A K O W A
LES A SPEC TS CH O ISIS DU D ÉV E L O PPE M E N T DE LA FO N C TIO N DE R EPO S DA N S LES ZO N ES SU B U R BA IN ES DES TROIS
LES PLU S G R A N D ES V ILLES DE LA POLOGN E: V A R SO V IE, Ł Ó D Ź ET C R A C O V IE
SELEC TED A SPEC TS OF T H E D E V E LO PM EN T OF THE
R E C R E A T IO N A L FU N C TIO N IN TH E SU B U R BA N ZO N ES OF TH E TH R E E B IG G E ST P O LISH CITIES: W A RSA W , ŁÓ D Ź A N D C R A C O W
M ieszkańcy dużych miast, na całym niem al św iecie, w czasie w eekendów k o rzystają najczęściej z terenów rekreacyjnych oferow anych im przez strefy podm iejskie. N iew ielkie odległości są tu bardzo istotne w przypadku krótkiego dw udniow ego w ypoczynku. D la rodzin z m ałym i dziećm i i em erytów strefy podm iejskie s ą także dogodnym m iejscem spędzania wakacji.
W Polsce w strefach podm iejskich dużych m iast funkcje w ypoczynkow e rozw inęły się na d u żą skalę po II w ojnie św iatow ej, chociaż początki budow y dom ów letniskow ych lub w ynajm u letnisk sięgają okresu m iędzyw ojennego, a naw et ubiegłego stulecia. W iązało się to ściśle z rozbudow ą sieci m asowej kom unikacji w strefach podm iejskich, takiej ja k kolej i tram w aj podm iejski ( L i s z e w s k i 1987). W raz ze w zrostem dostępności kom unikacyjnej rosły m ożliw ości i tem po ekspansji m iasta na tereny podm iejskie.
F unkcja w ypoczynkow a stre f podm iejskich była przedm iotem zaintereso wań wielu geografów, by wymienić jedynie tych, którzy zajmowali się prezento w anymi w niniejszej pracy strefami (M a t c z a k 1984, 1985, 1986, 1987, 1991,
L i s z e w s k i 1987, J a c k o w s k i , W a r s z y ń s k a 1979, G r o c h 1977, K r z y m o w s k a - K o s t r o w i e k a 1990, J a s i ń s k i , K o w a l c z y k 1990). A utorzy ci o m aw iają najczęściej w alory przyrodnicze i kulturow e badanych s tre f podm iejskich, w tym drugim przypadku zw racając szczególną uw agę na zagospodarow anie turystyczne. Rzadziej poruszany je s t tem at przem ian wsi pod w pływ em turystyki. N ajw ięcej uwagi tym zagadnieniom pośw ięca w sw ych pra cach A . M a t c z a k (1985, 1986, 1987, 1991).
Celem niniejszego opracowania było pokazanie jak w strefach podmiejskich trzech największych miast polskich rozwija się funkcja wypoczynkowa, jakie czyn niki ten rozwój determ inują oraz jakie istotne różnice występują między tymi strefami.
W arszaw a, Ł ódź i K raków , najw iększe m iasta w spółczesnej Polski, s ą o d m ienne w swej genezie, rozw oju i pełnionych funkcjach. Strefy podm iejskie w ytw orzone w okół nich także w ykazują zróżnicow anie. W przypadku K rakow a i W arszaw y, które od średniow iecza odgryw ały bardzo w ażn ą rolę w hierarchii sieci osadniczej Polski, ich strefy podm iejskie w ykształciły się szybciej i lepiej niż strefa podm iejska Łodzi. Łódź, m im o sw ego rów nież średniow iecznego ro dowodu, zaczęła się intensywnie rozwijać dopiero w XIX w., ważniejszą rangę w sieci osadniczej kraju uzyskała jeszcze później - w Polsce m iędzywojennej. N ie którzy autorzy (np. S t r a s z e w i c z 1954) poddawali w wątpliwość istnienie łódzkiej strefy podmiejskiej nawet po zakończeniu II wojny światowej.
Swe funkcje w ypoczynkow e strefy podm iejskie K rakow a i W arszaw y peł niły ju ż praktycznie w średniow ieczu będąc m iejscem polow ań i odpoczynku kolejnych królów i książąt polskich. Taka funkcja w strefie podm iejskiej Łodzi pojaw iła się w drugiej połow ie XIX w., kiedy to łódzka burżuazja, a zw łaszcza fabrykanci, zaczęła budow ać swe rezydencje i dom y letniskowe.
B adane trzy strefy podm iejskie analizow ano w granicach w ojew ództw a sto łecznego w arszaw skiego, łódzkiego i krakow skiego. Strefa podm iejska Łodzi w yróżnia się najm niejszą pow ierzchnią - je st to zarazem najm niejsze w oje w ództw o w Polsce. P ow ierzchnia strefy podm iejskiej W arszaw y i K rakow a je s t porów nyw alna (tab. I).
W szystkie trzy badane strefy podm iejskie s ą obszaram i o hardzo dużej gę stości zaludnienia - najw iększej w przypadku strefy łódzkiej (750 osób na km 2) i bardzo silnie zurbanizow anym i. O dsetek ludności m iejskiej, dom inującej na tych obszarach w ynosi od 93% w strefie podm iejskiej Łodzi do 69,1% w strefie podm iejskiej K rakow a. W tych silnie uprzem ysłow ionych obszarach pow ie rzchnie zalesione nie s ą zbyt duże - najm niej lasów w ystępuje w okolicach Łodzi (niecałe 15%), najw ięcej w okolicach W arszaw y (praw ie 23% ), natom iast em isja gazów i pyłów na 1 km 2 zastraszająco duża. W szelkie rekordy bije strefa podm iejska K rakow a, w której na 1 km2 opada rocznie 206,7 ton gazów i py łów , kilkakrotnie więcej niż w pozostałycli strefach. S ą to w artości porów ny w alne z obszarem najw iększej klęski ekologicznej w P o ls c e -w o je w ó d z tw e m
T a b e l a I O gólna charakterystyka stref podm iejskich w 1992 r.
La caractéristique générale des zones suburbaines en 1992
W yszczególn ienie Strefa podmiejska
Warszawy Lodzi Krakowa
Ludność w tys. 3 778 1 523 3 254
- w w ojew ód ztw ie 2 409 1 130 1 232
- w miastach 1 644 838 748
- % ludności miejskiej 88,8 93,1 68,5
G ęstość zaludnienia (os./km 2) 636 742 379
Pow ierzchnia lasów (% ) 23 15 16
M iejsca n oclegow e (tys.) 17,5 5,6 16,1
Emisja p yłów 47,1 72,9 206,5
Ź r ó d ł o : R ocznik Statystyczny, 1993, G US, Warszawa
katow ickim (242,8 ton na 1 km2). Tak silne zanieczyszczenia pow ietrza staw iają pod znakiem zapytania przydatność terenów stre f podm iejskich do celów w ypo czynkow ych, zw łaszcza w bezpośrednim sąsiedztw ie sam ych miast.
Pozostałe elem enty środow iska fizyczno-geograficznego, poza w odam i, są na ogół sprzyjające w ypoczynkow i.
N ajw iększe zróżnicow anie w alorów przyrodniczych w ystępuje w strefie podm iejskiej K rakow a. Szczególnie urozm aicona je s t tu rzeźba. N a obszarze tym m am y do czynienia z krajobrazem podgórskim , średniogórskim , wyżynnym i kotlinow ym ( J a c k o w s k i , W a r s z y ń s k a 1979). N ajatrakcyjniejsze tereny, zw łaszcza dla czynnego w ypoczynku (turystyka piesza, narciarstw o) to fragm enty Beskidu Średniego i W yspow ego (rys. 1). R eprezentują one I i II klasę atrakcyjności ( J a c k o w s k i , W a r s z y ń s k a 1979). Do klasy III zaliczono obniżenia dolinne w obrębie B eskidów oraz w zniesienia Pogórza W ielickiego i fragm enty W yżyny K rakow sko-C zęstochow skiej. Tereny B eski dów i Pogórza w yróżnia atrakcyjność uniw ersalna - n adają się one do w ypo czynku w ciągu całego roku.
W yżynę K rakow sko-C zęstochow ską cech u ją w ysokie walory, ale bez m ożli wości upraw iania sportów zim owych. M niejsze je s t znaczenie Kotliny Sando m ierskiej i W yżyny M iechow skiej, chociaż obie form y w yróżnia spory odsetek lasów.
M im o silnych przekształceń środow iska w strefie podm iejskiej K rakow a za chow ały się fragm enty przyrody pierw otnej. N ależy do nich Ojcow ski Park N a rodow y (najm niejszy w Polsce, o pow ierzchni 16 km 2) ciekaw y ze w zględu na rzeźbę i w ystępow anie zjaw isk krasowych. N iestety park ten ze względu na po łożenie m iędzy K rakow em a GO P-em je s t terenem najbardziej zagrożonym przez zanieczyszczenia pow ietrza w krakowskiej strefie podm iejskiej. W om a
w ianej strefie w ystępuje w sum ie 18 rezerw atów - krajobrazow ych, llorystycz- nych, przyrody nieożyw ionej o ogólnej pow ierzchni 306 ha ( J a c k o w s k i , W a r s z y ń s k a 1979). Rzeki o znaczeniu rekreacyjnym w strefie podm iej skiej K rakow a to głów nie R aba w części południow o-w schodniej oraz D łubnia i Szreniaw a w części północnej. W isła, przecinająca c a łą strefę z zachodu na w schód, na skutek silnego zanieczyszczenia, nie odgryw a żadnej roli, poza w a lorami urozm aicenia krajobrazu.
N ajw iększym i kom pleksam i leśnymi są: Puszcza N iepołom icka położona na w schód od K rakow a w K otlinie Sandom ierskiej oraz lasy porastające zbocza Beskidów (rys. 1).
Rys. 1. Strefa podmiejska Krakowa
1 - granice w ojew ództw a, 2 - autostrada, 3 - droga szybkiego ruchu, 4 - drogi głów ne, 5 - koleje, 6 - rzeki, 7 - lasy
D essin 1. La zone suburbaine de Cracovie
1 - les lim ites de la voïvod ie, 2 - l'autoroute, 3 - le chem in du mouvem ent rapide, 4 - les routes principales, 5 - les chem ins de fer, 6 - les rivières, 7 - les forêts
W strefie podm iejskiej W arszaw y, ze w zględu na nizinne położenie, rzeźba nie odgryw a znaczącej roli. Jedynym urozm aiceniem s ą doliny rzeczne - w tym rozległa dolina W isły i pradoliny (w części północnej pradolina w arszaw sko- -berlińska) oraz w ydm y śródlądow e. Rzeki, zbiorniki w odne i lasy to głów ne atrakcje przyrodnicze strefy podm iejskiej W arszawy, która przecina c a łą strefę z południow ego w schodu na północny zachód, N arw i i Bugu oraz W kry na północy. D robniejsze rzeczki nie są przystosow ane do celów rekreacyjnych, a ponadto w w iększości silnie zanieczyszczone. R ów nież duże zanieczyszczenie w skazuje W isła na odcinku z W arszaw y do Zakroczym ia. Tereny w ykorzys tyw ane w celach rekreacyjnych to pobrzeża W isły w obrębie W arszaw y i na południe od niej do ujścia Św idra oraz w ybrzeża Zalew u Zegrzyńskiego. Zalew albo Jezioro Zegrzyńskie je s t najw iększym pow ierzchniow o (3300 ha)
sztucz-W A R SZ A sztucz-W A
.KONSTAN CII Sj ę z i o r n a
.W A R IA
Rys. 2. Strefa podmiejska W arszawy
1 - granice w ojew ództw a, 2 - drogi głów ne, 3 - koleje, 4 - r z e k i, 5 - zbiorniki wodne, 6 - lasy D essin 2. La zone suburbaine de V arsovie
1 - les lim ites de la voïvodie, 2 - les routes p rin cip ales, 3 - les chem ins de fer, 4 - les rivières, 5 - les bassins d 'e a u , 6 - les forêts
nym zbiornikiem wodnym w Polsce. U tw orzono go na Bugu i Narwi w 1962 r. We wsi Dębe nad N a rw ią w zniesiono 24-m etrow ą zaporę i hydroelektrow nię 0 m ocy 20 M W . Zalew , oprócz zabezpieczenia doliny Bugu przed wylew am i 1 regulacji stosunków w odnych w regionie, pełni w ażn ą funkcję turystyczną. Sa mo jezio ro i je g o strefa przybrzeżna posiada najw iększe w alory w ypoczynkow e w strefie podm iejskiej W arszaw y ( J a s i ń s k i 1990).
O prócz w ód w ażną rolę odgryw ają w badanej strefie lasy zajm ujące tu pra w ie 23% pow ierzchni - znacznie więcej niż w pozostałych strefach (tab. I). N ajw iększe kom pleksy leśne ciągną się na północ od W arszaw y w pasie od N ieporętu do Zakroczym ia, m niejsze w zdłuż lewego brzegu W isły od Zalew u Z egrzyńskiego po C elestynów i najm niejsze na południe od stolicy, od Podkow y leśnej po G órę K alw arię (rys. 2).
W paśm ie północnym najrozleglejszyrn kom pleksem je s t Puszcza K am pi noska pow stała na jednym z najw iększych w Europie obszarze wydm śród lądow ych. W 1959 r. utw orzono w niej najw iększy w Polsce park narodow y (pow ierzchnia 407 km 2 , w tym 220 km 2 lasów). Puszcza ma charakter leśno- -bagienno-w ydm ow y. W ystępuje w niej las sosnow y z dom ieszką dębu, grabu, brzozy i osiki.
W m iarę atrakcyjna przyrodniczo strefa podm iejska W arszaw y m a naj w iększą ze w szystkich badanych stre f zaletę - w y stępu ją w niej relatyw nie m ałe zanieczyszczenia atm osfery (tab. I).
N ajm niej atrakcyjne dla wypoczynku środow isko przyrodnicze posiada stre fa podm iejska Łodzi. R zeźba tego terenu je s t mało urozm aicona, z w yjątkiem strefy kraw ędziow ej W yżyny Łódzkiej. Jest to obszar położony na północny w schód od Łodzi w pasie od Zgierza do Brzezin, w którym m aksym alne w yso kości w ynoszą 2 5 0-283 m n.p.m. (rys. 3).
M im o iż przez om aw ianą strefę podm iejską przebiega dział w odny I rzędu, teren nie obfituje w duże rzeki. Z większych cieków wodnych wymienić nale ży Bzurę z dopływami, odwadniającą północną i północno-wschodnią część strefy i N er w części południowej i zachodniej. Większość rzek, łącznie z wymieniony mi, jest silnie zanieczyszczona, zaś niektóre są po prostu fabrycznymi ściekami. Zaledwie 3% płynących w strefie rzek nadaje się do kąpieli - można tu wy mienić przede wszystkim Mrogę z M rożycą i dolny odcinek Moszczenicy (rys. 3).
W takiej sytuacji najw ażniejszym w alorem strefy podm iejskiej Łodzi są la sy. Z ajm u ją one niecałe 15% ogólnej pow ierzchni. N ajbardziej atrakcyjny o b szar lasów w ystępuje w części północnej strefy i ciągnie się od A leksandrow a Łódzkiego przez Grotniki do O zorkow a i Sokolnik oraz od Zgierza przez Smar- dzew do Szczaw ina. Przez ten kom pleks leśny przebiega linia zasięgu jo dły, buka i św ierku w Polsce. N ajlepsze w arunki do w ypoczynku, dosyć ubogie w porów naniu z innymi strefam i, ze w zględu na w ystępow anie sosnow ych la sów i m ałych, czystych rzeczek, w ystępują w północnej części strefy podm iej skiej Łodzi.
SOKOLNIKI OZORKÓW! EKSANDRi . ŁÓDZKI KONSTAI 'A B IA N IC ÉI 0 5 10 km ____ I_______I
Rys. 3. Strefa podm iejska Łodzi
1 - granice w ojew ództw a, 2 - drogi głów ne, 3 - koleje, 4 - tramwaje podm iejskie, 5 - rzeki, 6 - lasy
D essin 3. La zone suburbaine de Ł ódź
1 - les lim ites de la voïvod ie, 2 - les routes p rin cip ales, 3 - les chem ins de fer, 4 - les tramways suburbains, 5 - les rivières, 6 - les forêts
O prócz w alorów przyrodniczych istotne znaczenie m ają szeroko pojęte w a lory kulturow e takie, jak : zabytki architektury i urbanistyki oraz zagospodaro w anie turystyczne. Zarów no ilość ja k i jak o ść zabytków staw ia na pierw szym m iejscu strefę p odm iejską K rakow a. Z n ajd u ją się tu 433 zabytki - w iele bardzo w ysokiej klasy ( J a c k o w s k i , W a r s z y ń s k a 1979). Spośród najcie kaw szych w ym ienić należy X lV -w ieczny zam ek w Pieskowej Skale przebu dow any na renesansow ą rycerską rezydencję zam kow ą. Jest to jed en z przy kładów zam ków zbudow anych na W yżynie K rakow sko-C zęstochow skiej, na szlaku O rlich Gniazd. Innym unikalnym zabytkiem je s t m uzeum soli w W ie liczce. W ieliczka to najstarsza w św iecie czynna kopalnia soli o m iędzynaro dowej sław ie. O prócz m uzeum m ieści się tu także podziem ne sanatorium aler gologiczne i rezerw at przyrody w G rocie K ryształow ej.
Z nacznie m niej i skrom niejsze zabytki posiada strefa podm iejska W arsza wy - s ą to głów nie kościoły, ruiny zamków , pałace, dworki szlacheckie oraz m iejsca pam ięci narodow ej.
R ów nież w strefie podm iejskiej Lodzi nie m a tej klasy zabytków co w oko licach K rakow a i W arszaw y. O prócz kościołów i zam ku renesansow ego w Pa bianicach, w y stęp u ją tu ciekaw e układy urbanistyczne X IX -w iecznych m iast przem ysłow ych oraz zabytki architektury przem ysłow ej.
W zagospodarow aniu turystycznym przoduje strefa podm iejska W arszawy. P ow stała w niej najw iększa liczba m iejsc noclegow ych zarów no w obiektach turystycznych ja k i w czasow ych (tab. I). N ajw ięcej m iejsc noclegow ych w ystę puje w okolicy Zalew u Zegrzyńskiego ( J a s i ń s k i 1990). Tutaj też począw szy od lat sześćdziesiątych budow ana je s t najw iększa liczba drugich domów. A trakcyjna okolica zbiornika w odnego św ietnie skom unikow anego ze s to lic ą - kolej, autobus (w tym zielone linie urucham iane w sezonie) m ożliw ość w yko rzystania szlaku w odnego przez kanał Żerański, przyciąga najw ięcej ludzi sprag nionych w ypoczynku. N a przyjezdnych czek ają tu liczne ośrodki wczasow e, kem pingi, pola biw akow e. D la upraw iających żeglarstw o w ybudow ano 9 przys tani jachtowych. Około 90% żeglarzy pochodzi z Warszawy i okolicznych miast, zaś 80% posiada w łasny sprzęt (E p e 1 b a u m 1987). Żeglarze ci pływ ają po zalew ie w czasie w eekendów , natom iast urlop spędzają najczęściej na jeziorach m azurskich. Istniejący szlak w odny z N ieporętu do M ikołajek wynosi 280 km. W okolicach zalew u najw ięcej m iejsc noclegow ych w ystępuje w Jachrance, Se rocku, Rynii i N ieporęcie ( J a s i ń s k i 1990). Inne dobrze zagospodarow ane ośrodki w strefie podm iejskiej W arszaw y to: O tw ock, K onstancin-Jeziorna i Z a lesie G órne. O tw ock je s t znanym uzdrow iskiem pow stałym w końcu XIX w., w yposażonym w liczne sanatoria i prew entoria dla dzieci. K onstancin-Jeziorna pełni funkcje uzdrow iskow e dzięki w ystępow aniu w ód m ineralnych oraz szpi talne, będąc ośrodkiem rehabilitacji pourazow ej.
Strefa podm iejska W arszaw y je s t św ietnie skom unikow ana dzięki system om szybkiej podm iejskiej kolei dojazdow ej (do M ilanów ka, Otwocka, w kierunku M ińska M azow ieckiego). W zdłuż tych linii ju ż od początku w ieku pow staw ały m iejscow ości letniskow e. O prócz tego istnieją tu liczne dalsze połączenia kole jo w e, autobusow e, a także żeglugow e.
M iejsca noclegow e w strefie podm iejskiej W arszaw y są w ykorzystyw ane praw ie w yłącznie w sezonie letnim. Zaledw ie w kilku procentach w ykorzystuje się j e przez cały rok - np. ośrodki w Jachrance, w których zakw aterow ani są uchodźcy polityczni z krajów Trzeciego Świata.
W strefie podm iejskiej W arszaw y z w ypoczynku w eekendow ego korzysta 17% m ieszkańców stolicy ( D z i e g i e ć , L i s z e w s k i 1984).
W strefie podm iejskiej K rakow a w ystępuje bardzo silna koncentracja m iejsc noclegow ych. M yślenice, D obczyce, K rzeszow ice oraz Skała (O jcow ski Park N arodow y) sku piają przeszło 50% w szystkich m iejsc ( J a c k o w s k i , W a r
-s z y ń -s k a 1979). Sanatoriów je -s t tu znacznie m niej niż w okolicach W ar szawy. W ystępują one jed y n ie w K rzeszow icach, W ieliczce i R adziszow ie. N aj bardziej popularnym m iejscem w ypoczynku są okolice M yślenic w dolinie czys tej rzeki Raby. Intensyw nie rozw ija się tam budow nictw o drugich dom ów. N a przedm ieściach M yślenic pow stała rozległa d zielnica dom ków letniskow ych - Zarabie ( G r o c h 1977). Teren ten skupia 1/3 w yjazdów w eekendow ych z K rakow a.
Specyfika om aw ianej strefy polega na tym, że sezon w ypoczynkow y trw a przez cały rok (zim a - góry i narciarstw o). W sum ie do strefy na w ypoczynek św iąteczny w yjeżdża 27% m ieszkańców K rakow a ( D z i e g i e ć , L i s z e w - s k i 1984). N a w ypoczynek ściąg ają tu także chętni z całej Polski i z zagranicy - np. do W ieliczki czy Pieskow ej Skały.
W ruchu w eekendow ym najw iększą grupę w ypoczyw ających, poza krako w ianam i, stanow ią m ieszkańcy pobliskiego w ojew ództw a katow ickiego. Sza cuje się, iż przyjeżdża ich przeszło 200 tysięcy ( J a c k o w s k i , W a r - s z y ń s k a 1979).
W strefie podm iejskiej K rakow a dom inującą rolę odgryw a transport kole jo w y i drogow y, m arginesow ą zaś żegluga na W iśle.
N ajsłabiej zagospodarow ana je s t strefa podm iejska Łodzi (tab. I). najw ięcej ośrodków w ypoczynkow ych i m iejsc noclegow ych w ystępuje w niej w trzech skupiskach - w okolicach G rotnik oraz G łow na na północnym w schodzie. O środki tu w ystępujące czynne są w yłącznie w sezonie letnim ( M a t c z a k 1987). W w ym ienionych rejonach koncentruje się też w ystępow anie drugich do mów. W takich m iejscow ościach ja k G rotniki, Sokolniki, U stronie, Justynów li czba dom ów letniskow ych przew yższa liczbę dom ów m ieszkalnych (M a t - c z a k 1986). G ros dom ów pochodzi z ostatnich 20 lat, sprzed II w ojny św ia towej niecałe 7%. Ruch budow lany zw iązany z w ykupow aniem terenów pod m iejskich z przeznaczeniem na cele w ypoczynkow e rozpoczął się w strefie podm iejskiej Łodzi ju ż pod koniec XIX w. (pojedyncze przypadki łódzkich fab rykantów ), ale na w ięk szą skalę m iał m iejsce dopiero w okresie m iędzyw o jen n y m (L i s z e w s k i 1987).
Strefa podm iejska Łodzi pozbaw iona je s t obiektów sanatoryjnych (poza je d nym w sam ej Łodzi).
D ostępność kom unikacyjna tej strefy je s t dobra. O dległości od Łodzi rzadko przekraczają 30 km. W ypoczyw ający m ają do swojej dyspozycji kolej, tram waj podm iejski funkcjonujący od pierw szych lat X X w., autobus (w tym zielone linie w sezonie). O koło 40% w szystkich w yjazdów w ypoczynkow ych odbyw a się za p o m o cą pryw atnych sam ochodów osobow ych (M a t c z a k 1986). Strefa podm iejska Łodzi przyjm uje 3/4 całego ruchu w eekendow ego w Łodzi i innych m iast aglom eracji. W czasie w yjazdów św iątecznych w ypoczyw a tu 15% m iesz kańców Łodzi - najm niejszy odsetek w porów naniu z pozostałym i strefam i ( D z i e g i e ć , L i s z e w s k i 1984).
Funkcje w ypoczynkow e badanych stre f ro zw ijają się w sposób zróżnico wany. W ynika to zarów no z odm iennych w arunków naturalnych, ja k też tradycji oraz rangi m iast w hierarchii sieci osadniczej Polski.
Strefę podm iejską Ł odzi w yróżniają na tle pozostałych, najm niej atrakcyjne elem enty środow iska przyrodniczego, niew ielka ilość zabytków i najsłabsze zagospodarow anie turystyczne. W ykazuje ona pew ne opóźnienia w stosunku do innych stref. W ystąpiły tu w zasadzie jed y n ie dw a etapy pow stania osadnictw a turystycznego - z lat m iędzyw ojennych i po II w ojnie światowej ( D z i e g i e ć , L i s z e w s k i 1984).
W strefie podm iejskiej K rakow a na terenie Puszczy N iepołom ickiej w ypo czyw ał w swym dom ku m yśliw skim i polow ał ju ż K azim ierz W ielki, od XVII w. do pobliskiej K alw arii Zebrzydow skiej ciągnęły pielgrzym ki w iernych, do K rzeszow ic w XVIII w. jeżdżono do wód, a do zakładu w odoleczniczego w W ieliczce w XIX w.
Nieco uboższe tradycje ma strefa podmiejska Warszawy. Z chw ilą przenie sienia do niej stolicy, okolice W arszawy stały się miejscem polowań królew skich. W azowie np. szczególnie upodobali sobie puszczę w okolicach Nieporę tu. Tradycje wyjazdów na letnisko i budowy dom ów letniskowych sięgają w tej strefie XIX w. Sanatoria otwockie przyjm ują chorych także od ubiegłego stulecia.
N ajciekaw sze w alory posiada strefa podm iejska K rakow a. Jej środow isko przyrodnicze je s t najbardziej zróżnicow ane, ale też, co w iększość autorów zdaje się bagatelizow ać, najbardziej zdegradow ane. Liczne, wysokiej klasy zabytki p odno szą w alory terenów w ypoczynkow ych. Jest to jed y n a z badanych stref, w której sezon w ypoczynkow y trw a cały rok. Z wypoczynku korzysta tu najw iększy odsetek m ieszkańców K rakow a, ja k też ludność z sąsiednich okolic, całej Polski i z zagranicy. W stosunku do stopnia atrakcyjności terenu słabsze je s t tu zagospodarow anie turystyczne. N iew ątpliw ie najlepiej zagospodarow ana je s t strefa podm iejska W arszaw y, co w ynika z w iększych m ożliw ości stołecz
nych inw estorów państw ow ych, ja k też i stopnia zam ożności sam ych m iesz kańców . Środow isko przyrodnicze i uzupełniające je zabytki nie je s t tak atrak cyjne ja k w strefie podm iejskiej K rakow a, ale znacznie ciekaw sze niż w oko licach Lodzi. A tutem je s t najsłabsze skażenie środow iska. N ajw ięk szą atrakcję stanow ią w ody i m ożliw ości upraw iania sportów w odnych, z żeglarstw em w łą cznie, nad Zalew em Zegrzyńskim .
Potrzeba w ypoczynku w eekendow ego je s t dla m ieszkańców dużych i uciąż liw ych dla życia m iast bardzo silna. Ludzie w y jeżdżają do s tre f podm iejskich niezależnie od stopnia atrakcyjności ich przyrody, zagospodarow ania czy też degradacji środow iska. W dużej m ierze decyduje bliskość i łatw a dostępność kom unikacyjna oraz coraz popularniejszy środek lokom ocji jak im je s t w łasny sam ochód.
W ypoczynek w strefach podm iejskich stał się ju ż pew nym stylem życia m ieszkańców dużych miast.
PIŚM IENNICTW O
D z i e g i e ć E., L i s z e w s k i S., 1984, Strefy pod m iejsk ie ja k o teren y w ypoczyn kow e dla
m ieszkańców dużych m iast w P olsce, "Problemy Turystyki", nr 2, Instytut Turystyki, War
szawa.
E p e I b a u m H., 1987, Gm ina N ieporęt ja k o teren turystyczn o-w ypoczyn kow y, m aszynopis pracy magisterskiej w Katedrze Geografii Miast i Turyzmu UL, Łódź.
G r o c h J., 1977, Letnie dom ki na Z arabiu ja k o p rz y k ła d bu dow n ictw a rekreacyjn ego dla
m ieszkańców K ra k o w a , F olia Geographica, Scries Geographica-Oeconom ica, vol. X, Kraków.
J a c k o w s k i A. , W a r s z y ń s k a J., 1979, W ybrane za gadn ien ia z g e o g ra fii turyzmu, Folia Geographica, Series Geographica-O econom ica, vol. XII, Kraków.
J a s i ń s k i A., 1990, Z a g o spodarow an ie rekreacyjne strefy p o d m iejsk iej W arszawy, [w:]
K szta łto w a n ie u kładów ekologicznych w strefie p o d m ie jsk iej W arszawy, SGGW -AR, War
szawa.
J a s i ń s k i A. , K o w a l c z y k A ., 1990, Z a g o spodarow an ie rekreacyjne obszaru m o
d e lo w e g o N ieporęt, [w :| K ształtow anie układów ekologicznych w strefie p o d m iejsk iej War
szaw y, SG GW -AR, Warszawa.
K r z y m o w s k a - K o s t r o w i c k a A ., 1990, P rzyd a tn o ść rekreacyjna śro d o w isk a p r z y
ro d n iczeg o w o jew ó d ztw a sto łeczn eg o w arszaw skiego, [w:] K ształtow an ie układów ek o lo g icz nych w strefie p o d m iejsk iej W arszaw y, SGGW -AR, Warszawa.
L i s z e w s k i S., 1987, G en eza i ro zw ó j o sied li w ypoczyn kow ych w okolicach Łodzi, "Acta Universitatis Lodziensis", Turyzm nr 3, Łódź.
M a t c z a k A., 1984, D o stępn ość kom unikacyjna teren ów w ypoczyn kow ych w strefie p o d
m iejskiej Łodzi, Przegląd Ekonom iczno-Społeczny m. Lodzi, nr 9, Łódź.
M a t c z a k A., 1985, Funkcja w ypoczyn kow a strefy p o d m ie jsk iej Ł odzi, "Acta U niversitatis Lo dziensis", F olia geographica, nr 5.
M a t c z a k A ., 1986, P rzyro d n icze p o d sta w y org a n iza cji wypoczynku w strefie p o d m iejsk iej
Ł odzi, "Acta Universitatis Lodziensis", Turyzm nr 2.
M a t c z a k A ., 1987, Ruch w ypoczyn kow y w strefie p o d m iejsk iej Ł odzi, "Acta Universitatis L odziensis", F olia geographica, nr 8.
M a t c z a k A., 1991, P rzem ian y p rzestrzen n e w si p o ło żo n ych w strefie p o d m iejsk iej Ł o d zi na
p rzyk ła d zie rejonu G rotnik, "Acta Universitatis Lodziensis", Folia geographica, nr 14. Rocznik Statystyczny, 1993, G U S, Warszawa.
S t r a s z e w i c z L., 1954, Strefa po d m iejsk a Ł odzi, "Przegląd Geograficzny", z. 4.
Dr Jolanta Jakóbczyk-G ryszkiew icz W płynęło:
Katedra Geografii M iast i Turyzmu 10 grudnia 1994 r.
Uniw ersytet Łódzki al. K ościuszki 21 9 0 -4 1 8 Ł ódź
