Z problematyki mazurzenia w gwarach okolic Bełchatowa

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA LINGUI ST I CA 16, 1987

E l ż b i e t a U m i r t e k a - T y t o ń

Z PROBLEMATYKI MAZURZENIA W GWARACH OKOLIC BEŁCHATOWA ( m i e s z a n i e s z e r e g ó w % , z , c , ^ i W g w a i a c h m a z u r z ą c y c h o b s e r w u j e s i ę o b o k s y s t e m a t y c z n e g o z a ­ s t ę p o w a n i a s z e r e g u s p ó ł g ł o s e k d z i ą s ł o w y c h s 3 z , c , j j p r z e z s z e r e g p r z e d n i o j ę z y k o w o z ę b o w y 8 , z 3 c , % , t a k ż e z a m i a n ę s z e r e g u s , X , o , l j n a ś , ź , d , g . Z j a w i s k o t o o b s e r w o w a n e o d daw na p r z e z d i a l e k t o l o ­ gów n i e j e s t d o t ą d w y s t a r c z a j ą c o w y j a ś n i o n e . F a k t m i e s z a n i a s z e ­ r e g u d z i ą s ł o w e g o i ś r e d n i o j ę z y k o w e g o j e s t o d n o to w y w a n y w m o n o g r a ­ f i a c h g w a r o w y c h ' , n i e s t a ł s i ę j e d n a k n i g d y p r z e d m i o t e m o s o b n e g o o p r a c o w a n i a 2 . P r o w a d z o n e o b e c n i e b a d a n i a j ę z y k o w e n a t e r e n i e d a w n e j z i e m i ł ę c z y c k o - s i e r a d z k i e j m i ę d z y P i l i c ą a W a r t ą , z w i ą z a n e z budową B e ł­ c h a t o w s k i e g o O k r ę g u G ó r n i c z o - E n e r g e t y c z n e g o s t w o r z y ł y d o g o d n ą o - k a z j ę do b l i ż s z e g o p r z y j r z e n i a s i ę w y m ie n io n e m u z j a w i s k u w gwa­ r a c h o k o l i c B e ł c h a t o w a . C e le m n i n i e j s z e g o a r t y k u ł u j e s t w i ę c : 1. U z u p e ł n i e n i e d o t y c h c z a s o w y c h o p i s ó w g w a r o m a w i a n e g o t e r e ­ n u , g d y ż z j a w i s k o t o p o m i n ę l i w s w o i c h o p i s a c h z a r ó w n o Z. S t i e ­ b e r 3 , j a k i M. K a m i ń s k a . ' P o r . n p . W. C y r a n , Gwary p o l s k i e w o k o l i c a c h S i e d l e c , Ł ó d ź I9 6 0 ; H. S k o c z y ł a s - S t a w s к a , F o n e ty k a w gw arach d a w n e j z ie m i w ie lu ń ­ s k i e j , W a r s z a w a - P o z n a ń 1977; A. S t r o k o w s k a , P o g r a n ic z e ję z y k o w e w i e l k o p o ls k o - m a z o w i e c k i e , Ł ó d ź 1978; M .S z y m c z a k , Gwara Domaniewka i w si o k o l i c z n y c h w p o w ie c ie ł ę c z y c k i m , t ó d ź 1961. o

/

3 Z. S t i e b e r , I z o g l o s y gwarowe na o b s z a r z e daw nych w o jew ó d ztw ł ę ­ c z y c k ie g o i s i e r a d z k i e g o , M o n o g r a fie p o l s k i c h c e c h g w a ro w ych , n r 6 , K r a k ó w

1933.

2 . P o s t a w i e n i e z j a w i s k a m i e s z a n i a s z e r e g ó w Z , 6 Ą i é s i , é , ÿ w g w a r a c h m a z u r z ą c y c h j a k o p r o b l e m u b a d a w c z e g o .

Do t e g o c e l u w y k o r z y s t a n o m a t e r i a ł j ę z y k o w y z g r o m a d z o n y w K a t e d r z e H i s t o r i i J ę z y k a P o l s k i e g o i F i l o l o g i i S ł o w i a ń s k i e j u z u ­ p e ł n i o n y w o p a r c i u o K. D e jn y Słow nictwo ludowe z te ren u byłych wo­ jewództw k ie le c k ie g o i łó d zk ie g o . M a t e r i a ł j ę z y k o w y , w k t ó r y m o d n o t o w a n o p o m i e s z a n i e s z e r e g ó w S , z , $ , j j i ś , ź , d , g j e s t b a r d z o n i e j e d n o r o d n y . N a j o b f i c i e j z j a ­ w i s k o t o w y s t ę p u j e w w y r a z a c h p o c h o d z e n i a o b c e g o . W y s t ę p u j e on o p r z e d e w s z y s t k i m w g r u p a c h s p ó ł g ł o s k o w y c h , l e c z z d a r z a s i ę n i e ­ k i e d y t a k ż e w i n n y c h p o z y c j a c h . W g r u p a c h s p ó ł g ł o s k o w y c h z a n o t o ­ w ano n a s t ę p u j ą c e p r z y k ł a d y : 8 + t : a r e ś t [ 9 4 ] , x a r e é t [ 8 7 , 9 1] (nm. A r r e s t ) ; k la ś to r L93] (nm. K l o s t e r , c z e s . k l a s t e r z ł a c . c l a u s t r u m ) ; kaśton [72, 77 , 9 3 ] , kaśtun [ 9 1 ] , kaétanovaty [ 9 4 ] ( o d m i a s t a C a - s t a n a w M a ł e j A z j i ) ; re ś tk a |_78, 82 , 8 8 ] (nm. R e s t ) ; pu­ s t a [э з ], ru é tune к [ 9 9 ] (nm . R o s t ) , ś ta x e ty [ 7 7 , 82 , 89 , 9 0 , 9 3 , 9 4 j (nm . S t a k e t , z w ł . s t a c c h e t t a ) ; ë te lv a g a [ 8 0 , 9 3 ] (nm . S t e l l w a g e ) ; éto ra u va é [90 ] , éto rco vy [9 з ] , ś tr a - та [ 8 3 , 8 7 ] , é trama II strom a [82] (nm . S t r a m m ) ; śtu c n y [ 82] , [ 9 0 , 93], étu ka [ 7 8 ] ( n m . S t u c k ) ; é t y b l e t y [ э з ] ( r o s . s t ' i - b l e t y z nm. S t i e f e l l e t e n ) ; étybny i.82 -i (n m . s t e i f ) ; ś t y - x u fk a , é t y x [ 9 4 ] (nm. S t i c h ) ; é t y f t 189 , 9 4 ] m m . S t i f t ) ; éielrriax II Stelm ax L®9 ] (nm. S t e l l m a c h e r ; .

I + p : épadel [ 8 0 ] , épodel [ 7 2 , 7 8 , 8 2 , 8 9 , 9 4 ] (n m . S p a t e l ) ; spuyga Ц spuyga i_82j (nm. S p a n g e ) ; spros l9 3

J

8 2 , 8 5 , 89 , 93 , 94 ] , śp u lk a , épulecka _ 7 5 j (nm . S p u l e , ; ép ia [72 , 7 8 ] (nm . S p i t z e ) ; é f i i l k i [7 7 , 9 3 ] , é p i lorek [ 9 3 ] (nm. S p i l i ) ; ép in a k [ 9 3 ] ( ł a c . S p i n a c i a o l e r a c e a л W t r z e c h o s t a t n i c h p r z y k ł a d a c h m o ż liw y j e s t t e ż wpływ n a ­ s t ę p n e g o p a l a t a l n e g o p .

5 M a t e r i a ł pochodzi z następują cych w si: Prawda ( ł ó d z k i ) 73, Kozuby ł a ­ s k i ) 75, Gutów ( p i o t r k o w s k i ) 77, Gazumka ( p i o t r k o w s k i ) 78, Parzno tb e łch a to - w sk i) 80, M ąkolic e ( b e łc h a t o w sk i) 8l , M ile jo w ie c (p io trko w s k i,' 82, Be re sie Małe (b ełch a tow ski) 83, Kamień (b e łch a t o w sk i) 84, Wola P rzerę bska (radom­ s z c z a ń s k i) 90, N i e d o ś p i e l i n (radom sz czański) 93, Garnek 1, radom szczański, 3 , Brąszewice ( s i e r a d z k i ) 97, Kocierzowy (radomszczański.) 8 9 .

в + l : élaban [ 9 3 J (n m . S c h l a g b a u m ) ; ś la k [ 7 8 ] Cnm. S c h l a g ) ; ś l a k a [ 8 0 , 7 7 ] , éta ko va d [ 7 3 , 7 8 , 9 7 ] Cnm. S c h l a c k e ) ; ślam , élamovad [ 7 8 ] ( n m . S c h l a m m ) ; ś la p a [ 7 8 ] , ( r o s . s l a - p a ) ; ślo im a [ в э ] , ( o d n a z w i s k a ż y d o w s k i e g o S z l o j m a ) ; ś l u - fk a [ 9 3 ] (n m . S c h l e i f e ) . s + k : brośka [ в з ] ( f r . b r o c h e ) ; kaśliet [ 8 5 , 9 0 ] , ( f r . c a s q u e t ­ t e ) ; ék o b el [ 9 3 ] ( r o s . s k o b a ) .

s + m: émalec [ э з ] ( n m . S c h m a l z ) ; ém ergel [ 7 3 ] , émurglovy [ 8 0 ] ( nm. S c h m e r g e l ) ; émuklee [ 7 2 ] ( n m . S c h m u g g e l ) . S + n : én u r, énurovaduo [ э з ] , śnurek [ 9 0 ] (nm. S c h n u r ) . W i n n y c h p o z y c j a c h : p lu ś [ 9 3 ] ( n m . P l ü s c h ) ; śabes [ 9 3 ] ( h e b r . s z a b b a t ) ; éà b lo k [ 7 2 ] ( w ę g . s z a b l y a ) ; ś ib e r [7 2 , 7 5 , 7 8 , 82 , 8 9 , 9 7 ] , ś i b e l [ 7 7 ] , S yber Ц ś ib e r [ 9 0 ] , Ś ib e r [ 9 4 ] (n m . S c h i e ­ b e r ) ; ś u f e l [ 7 2 ] ( n m . S c h a u f e l ) . W m i e j s c u o g ó l n o p o l s k i e g o в z n a j d u j e m y ś t a k ż e w b a r d z o d a w n y c h z a p o ż y c z e n i a c h : é l a x ta , u éla xetn o n y [ 7 2 ] ; n o i ś ta x etń e ig y [7 8 ] ( s t . n m . S l a h t a ) ; d y ś e l [ 7 2 , 9 0 , 9 3 , 9 4 , 9 7 ] , d y ś e l U d y ś e l [ 7 3 , 75 , 78 ] , d y e e l / d yâ e l [ 8 2 , 8 9 ] ( n m . D e i c h s e l ) ; kośula [ 9 1 ] ( ł a c . c a s u l a ) ; a t a k ż e w w y r a z a c h o n i e j a s n y m p o c h o d z e n i u : śmaj-da [ 80 ], śponder [ 7 7 ] . Z d a n i e m Anny S t r o k o w s k i e j ś ^ £ w w y r a 2 i e d y ś e l j e s t e f e k ­ te m u p o d o b n i e n i a p o d w z g l ę d e m m i ę k k o ś c i w g r u p i e ś l , j a k a w y s t ę ­ p u j e w f o r m a c h p r z y p a d k ó w z a l e ż n y c h p r z e n i e s i o n y m p o t e m n a f o r ­ mę m i a n o w n i k a ^ . Za t a k ą i n t e r p r e t a c j ą p r z e m a w i a j ą w y s t ę p u j ą c e r ó w n i e ż w n a s z y m m a t e r i a l e z a p i s y t y p u d y e e l, g e n . d y ś la [ 8 2 ] , d y ś e l Цd y ś e l , a l e z a w s z e d y ś la [ 7 3 , 7 5 , 7 8 ] . J e s t b a r d z o m o ż l i ­ w e, że w p o s z c z e g ó l n y c h p r z y k ł a d a c h w s p ó ł d z i a ł a k i l k a c z y n n i k ó w n p . o b c e p o c h o d z e n i e i w a r u n k i f o n e t y c z n e s p r z y j a j ą c e p r o c e s o m a s y m i l a c y j n y m . T ak t r a k t o w a ć m ożna r ó w n i e ż w y r a z y t y p u é l a x ta , é la x e tn y i t d . P o n a d t o w w y r a z a c h r o d z i m y c h s p o t y k a s i ę p r z y k ł a d y w t ó r n y c h ś , ź p o w s t a ł y c h n a s k u t e k u p o d o b n i e n i a p o d w z g l ę d e m m i ę k k o ś c i . N a l e ż ą t u p r z e d e w s z y s t k i m f o rm y 3 p l p r a e t . c z a s o w n i k a ś t i , p ś y - ś l 'i , dośtfi [ 7 2 ] , a t a k ż e , w y r a z y : o k ś d id [ 7 2 ] , nauuśriilli [ 9 3 ] , p ta ś ń ik [ 7 5 ] , pysnoxa [ 7 4 ] , rńiśińec [ 7 8 ] , poduuźńi [ 7 8 , 82 , 9 4 ] i ruźne [75 , 9 5 ] b y ć może p r z e z a n a l o g i ę d o r u śń ic a . R e z u l t a t e m u p o d o b n i e n i a j e s t za p e w n e t a k ż e i w w y r a z i e 1im iia [77 , 7 8 , 82 ,

8 5 , 9 7 ] . A s y m i l a c j a n a o d l e g ł o ś ć m o ż l i w a j e s t w w y r a z a c h lleśiii, do tle serii [ 7 6 ] , śćeć in a [ 81 ] .

N i e k i e d y w t ó r n e ś $ e i 2 ^ z s p o t y k a m y w a r c h a i z m a c H , w k t ó r y c h z a c h o w a ł s i ^ ś l a d d a w n e j wymowy. T u z a Słownikiem etymolo­ gicznym A l e k s a n d r a B r ü c k n e r a z a l i c z y ć m ożna w y r a z y : ś ty o [7 2 , 77 , 7 8 , 8 2 , 90 , 9 3 , 9 4 ] , śkuo // Skuo [ 8 9 ] , śk la n y [ 8 9 , 90 , 93 , 9 4 ] , śklanka [ 7 7 , 9 3 ] , śk lu n cy [ 9 5 ] , ś k la ć [ 9 4 ] ; śergyH [ 7 3 ] , śe rseil [ s o ] ; ż e la z o , ze le źilo k [ 9 4 ] , Żelazno II ze ż e la z a [ э з ] , ze ze la za I/ ze ż e la z a [ 8 2 ] , z e la z n o llz że la za [ 9 0 ] .

R e a l i z a c j a gw arow a w y r a z u że ta zo z o s t a ł a zm apow ana w Małym a tla e ie guar p o ls k ic h ( m . 3 6 8 ) 8 . W y n ik a s t ą d , że wymowa że la zo II ź e - lazup j e s t p o w s z e c h n a w c a ł e j W i e l k o p o l s c e , n i e ma w i e c z w i ą z k u z m a z u r z e n i e m , l e c z j e s t r e l i k t e m d a w n e j wymowy.

P o z a w y m ie n io n y m i p r z y k ł a d a m i p o z o s t a j e n i e w i e l k a g r u p a w y r a ­ zów, w k t ó r y c h w t ó r n e ś , ż t r u d n o j e s t w y t ł u m a c z y ć . N a l e ż ą t u w y r a z y r o d z i m e : kaéarjka. [72 , 7 8 , 82 , 83 , 84 , 9 3 ] , kaśanka [ 7 3 , 7 7 ] ; muśorka [ 8 3 ] , .m yeate [ 7 2 ] , śpok // ópok [ 8 9 , 9 3 ] , śpara [9 4 ], śporyó [ 7 5 ] , żaba [9 0 , 9 4 ] , żaby Ц ń i ma źap [ 7 7 ] , żaba II zaba // żaba [ 8 9 ] ; żarna ' ż a r n a ' [ 7 7 ] , ż r e ć [7 7 , 82 , 90 , 93 ] , ż r e II ze za r [94], żebro [ 7 8 , 8 2 , 8 9 , 9 0 , 93 , 9 7 ] o r a z w w y r a z i e n i e j a s n e g o p o ­ c h o d z e n i a : ś t a / i c e r ' r o d z a j g o ł ę b i a ' . Wymianę s ^ ś i a > ć o b s e r w u j e m y p o n a d t o w g r u p a c h s p ó ł ­ g ł o s k o w y c h : p i ś ć e l [ 9 4 ] , ś ć a f [.91, 9 5 ] , ś o o f / / s e a f [ 7 1 j< ć te r y [ 7 5 , 7 7 , 7 8 , 8 0 , 90 , 9 3 , 9 7 ] . N i e k i e d y w y m i a n i e ć 5 ć t o w a ­ r z y s z y p r z e j ś c i e w s z c z e l i n o w ą : ć te r y II ś ty r y [72 , 7 7 ] . S p o ty k a m y s i ę t e ż z a n a l o g i c z n y m p r o c e s e m p r z e b i e g a j ą c y m w o d w ro t n y m k i e ­ r u n k u : śpok Hćpok. W p o z y c j i n i e z a l e ż n e j p r z e j ś c i e o > ć z a n o ­ t o w a n o j e d y n i e w f o r m i e ćup ' c z u b ' [ 7 2 ] . P r z y c z y n y o m a w ia n e g o z j a w i s k a n i e s ą d o t ą d d o s t a t e c z n i e wy­ j a ś n i o n e . W l i t e r a t u r z e n a u k o w e j t ł u m a c z y s i ę j e n a j c z ę ś c i e j zde­ r z e n i e m s y s t e m u m a z u r z ą c e g o z n i e m a z u r z ą c y m o r a z n i e d o ś ć s t a ­ rannym n a ś l a d o w a n i e m wymowy n i e m a z u r z ą c e j p r z e z l u d n o ś ć w yzbyw a­ j ą c ą s i ę g w a r y 9 , n a t o m i a s t H. F r i e d r i c h w s k a z u j e n a m o ż l i w o ś ć wpływów o b c y c h * ^ . P r z y t o c z o n e p r z e z F r i e d r i c h a p r z y k ł a d y w 1 / 3 z n a l a z ł y s i ę 8 M ały a t l a s gw ar p o l s k i c h , t. I - X I I , Wrocław-Warszawa-Kraków 1958-1969. 9 S. U r b a ń c z y k , Z a r y s d i a l e k t o l o g i i p o l s k i e j , Warszawa 1953 , s. 31 ■ 1 0 T . Tamże.

r ó w n i e ż w n a s z y m m a t e r i a l e . J e ż e l i z a ś n a s z m a t e r i a ł p o c h o d z ą c y z e k s p l o r a c j i t e r e n o w e j p o s z e r z y ć o p r z y k ł a d y z a c z e r p n i ę t e z K. D e j n y Słow nictwa ludowego z te ren u b yłyoh województw k ie le c k ie g o i łó d z­ k ie g o 1 ' p o c h o d z ą c e z w i ę k s z e g o o b s z a r u o r a z r e p r e z e n t u j ą c e w i ę k ­ s z e b o g a c t w o l e k s y k a l n e , t o o k a ż e s i ę , ż e w z b o g a c i s i ę on g ł ó w n i e w w y r a z y z a p o ż y c z o n e ( p r z e d e w s z y s t k i m z j ę z y k a n i e m i e c k i e g o , n p . f e l ó e r , fu e e r , eaxrovaô, śm elc, в loxao, eperaó, вред, śp ro tk a , śpryaa, s p u n t, a t a k ż e z j ę z y k a f r a n c u s k i e g o : p a ep o rt, s a f i k , o r a z z ł a c . ńeepory, ek a p l'izyk , śkuuka i t d . ) , a t y l k o w n i e w i e l k i m s t o p n i u p o ­ w i ę k s z y ł b y s i ę z a s ó b w y r a z ó w r o d z i m y c h ( n p . p o tś e fk a , p o d eśfa , su - v a r, a fa g e r, éeregovy i t d . ) . T a k w i ę c p r o p o r c j e i l o ś c i o w e z d a j ą s i ę p r z e m a w i a ć z a u p a t r y w a n i e m u g e n e z y o m a w i a n e g o z j a w is k a w p ł y ­ wu o b c e g o m a t e r i a ł u j ę z y k o w e g o . P o d n o s z o n y p r z e z F r i e d r i c h a a r g u ­ m e n t n i e l i c z n i e r e p r e z e n t o w a n e g o z a s t ę p o w a n i a z p r z e z z i с p r z e z a , k t ó r e n i e m o g ły b y ć z a ś w i a d c z o n e w p o ż y c z k a c h r ó w n i e ż z n a j d u j e p o t w i e r d z e n i e w n a s z y m m a t e r i a l e : ź ^ z z n a j d u j e m y w w y r a z a c h : żaba, żarna, ar e d , żebro z a ś с ^ o j e d y n i e w śd a f,. śd e d in a , d te r y , dup. W y d a je s i ę , że n i e c o ś w i a t ł a n a z j a w i s k o m i e s z a n i a s z e r e g ó w 8 , z , c , % i ś , ź , d , g m o g ł o b y r z u c i ć z m a p o w a n i e i u s t a l e n i e z a s i ę ­ gów p r z y n a j m n i e j n i e k t ó r y c h w y ra z ó w z w t ó r n y m i ś , ź , d . D o t y c h ­ c z a s d y s p o n u j e m y t y l k o s z e ś c i o m a mapami i l u s t r u j ą c y m i t o z j a w i s -1 2 k o n a o b s z a r z e c a ł e j P o l s k i w MAGP . S ą t o ko śu la (m. 3 6 6 ) , k a ś e l (m . 3 6 7 ) , śk o ln y ( m . 242 ) , śpadel ( m . 1 2 2 ) , że la zo ( m . 3 6 8 ) , źm i^a (m . 370 ). W y n ik a z n i c h , ż e z w y j ą t k i e m f o rm y ż e la ­ zo ( z o b . s 122) p r z y k ł a d y z ś , ż w m i e j s c u o g ó l n o p o l s k i e g o 8 , 2 w y s t ę p u j ą n a t e r e n a c h g w a r m a z u r z ą c y c h i i c h n a j w i ę k s z e n a t ę ż e ­ n i e j e s t n a M azow szu s k ą d r o z s z e r z a j ą s i ę n a p ó ł n o c n ą M a ł o p o l s k ę i g w a r y P o l s k i c e n t r a l n e j . J e ż e l i s i ę p r z y j m i e t e o r i ę , w e d ł u g k t ó r e j ź r ó d ł e m p o w s t a w a n i a f o rm t y p u żaba, kośula j e s t z d e r z e n i e ' s y s t e m u m a z u r z ą c e g o z n i e - m a z u r z ą c y m , t o n a j w i ę k s z e n a s i l e n i e t y c h f o r m p o w i n n i ś m y o b s e r ­ wować n a t e r e n a c h d i a l e k t ó w p r z e j ś c i o w y c h , g d z i e s i ę ś c i e r a ł y d i a l e k t y w i e l k o p o l s k i , m a z o w i e c k i i m a ł o p o l s k i . Tym c zasem a n a l i z a map s k ł a n i a d o w n i o s k u , i ż wymowa żaba, kośula u k s z t a ł t o w a ł a s i ę n a g r u n c i e d i a l e k t u m a z o w i e c k i e g o i s t ą d e k s p a n d o w a ł a n a t e r e n y

11 t _Tamże.• 12

s ą s i e d n i e p r z e s u w a j ą c sw e g r a n i c e w k i e r u n k u p o ł u d n i o w y m i p o - ł u d n i o w o - z a c h o d n i m .

0 z a s i ę g u g e o g r a f i c z n y m o m a w i a n e g o z j a w i s k a n i e w i e l e p e w n e g o m ożna p o w i e d z i e ć w o b ec f a k t u , i ż n i e b y ł o o n o d o t ą d p r z e d m i o t e m o d r ę b n y c h , s y s t e m a t y c z n y c h b a d a ń . Na p o d s t a w i e d o s t ę p n y c h d a n y c h m ożna c h y b a ty m c z a s o w o p r z y j ą ć , że i z o g l o s a wymowy t y p u яaba m n i e j w i ę c e j p o k r y w a s i ę z g r a n i c ą m a z u r z e n i a . Z b a d a ń A. S t r o - k o w s k i e j w y n i k a , że om a w iane z j a w i s k o n a t e r e n a c h p o g r a n i c z a d i a - l e k t a l n e g o w y s t ę p u j e z a r ó w n o w g w a r a c h m a z u r z ą c y c h , j a k i n i e - m a z u r z ą c y c h ' 3 . W s u m i e j e d n a k l i c z b a p r z y k ł a d ó w , w k t ó r y c h wy­ s t ę p o w a n i e p a l a t a l n y c h ś , ź n a m i e j s c u s , z n i e d a j e s i ę u m o t y ­ wować w z g l ę d a m i a r t y k u l a c y j n y m i l u b obcym p o c h o d z e n i e m w y r a z u j e s t b a r d z o n i e w i e l k a . Można w i ę c c h y b a t r a k t o w a ć j e w g w a r a c h n i e m a z u r z ą c y c h j a k o w y n ik p r z e n i k a n i a s Ł ę c e c h s ą s i a d u j ą c y c h g w a r . Na bad a n y m t e r e n i e w p u n k t a c h p o ł o ż o n y c h b l i ż e j j e g o p ó ł n o c ­ n o - z a c h o d n i e j g r a n i c y z j a w i s k o r e p r e z e n t o w a n e j e s t m n i e j s z ą l i c z ­ b ą p r z y k ł a d ó w n i ż we w s i a c h l e ż ą c y c h b l i ż e j P i l i c y . J e ż e l i p r z y ­ j ą ć , że wymowa t y p u żaba, kośula r o z p r z e s t r z e n i a ł a s i ę w p o d o b ­ ny s p o s ó b j a k m a z u r z e n i e ' 1*, t o o p i s a n y s t a n n a t e r e n i e z i e m i ł ę - c z y c k o - s i e r a d z k i e j m ó g łb y p r z e m a w i a ć z a j e g o p i e r w o t n ą p r z y n a ­ l e ż n o ś c i ą do W i e l k o p o l s k i ' " ’ . P o w y ż s z a i n t e r p r e t a c j a j a w i s i ę j a k o j e d n a z m o ż l i w y c h n a p o d s t a w i e w y c in k o w y c h o b s e r w a c j i o m a w i a n e g o z j a w i s k a . Bez w z g l ę ­ du n a o s t a t e c z n ą w a r t o ś ć w y s u n i ę t y c h p r z y p u s z c z e ń , w y d a j e s i ę c e ­ lo w e p o d j ę c i e s z e r s z y c h b a d a ń z j a w i s k a , o k t ó r y m mowa. P o w y ż s z y p o s t u l a t b a d a w c z y j e s t tym p i l n i e j s z y do z r e a l i z o w a n i a , że z a ­ s t ę p o w a n i e o g ó l n o p o l s k i c h p r z e z ś , ś , d j e s t j u ż w z n a c z ­ nym s t o p n i u p r o c e s e m z l e k s y k a l i z c w a n y m . Z p e w n o ś c i ą d o t y c z y t o w y ra zó w r o d z i m y c h l u b b a r d z o s t a r y c h , k t ó r e m ożna t r a k t o w a ć j a k r o d z i m e ( t y p u k o ś u la ), k t ó r e z o s t a ł y o b j ę t e w y m ia n ą w b a r d z o o g r a n i c z o n y m z a k r e s i e . J a k w y n i k a z u s t a l e ń D. B i e ń k o w s k i e j współ­ c z e ś n i e w p ro w a d z o n e d o g w a r w y r a z y o b c e g o p o c h o d z e n i a n i e w y k a ­ z u j ą j u ż w t ó r n e g o ś , ż $ s , z . W o s t a t n i c h c z a s a c h do g w a r o k o l i c ' 3 S t r o k o w s k a , op. c i t . , s. 165-167.

' ^ W . T a s z y c k i , Dawność t z w . m a z u r z e n ia w j f z y k u p o l s k i m , W arsz a­ wa 1948.

B e ł c h a t o w a w e s z ł y t a k i e w y r a z y j a k n p . z u z e l, tapoan, p a r a lie w f o r m i e z m a z u r z o n e j l u b b e z m a z u r z e n i a f o r m y : io r z e t a , zercm dol, ioe. J e d y n i e w dwóch p r z y k ł a d a c h z a n o t o w a n o w t ó r n e ś : p lu ś [ 9 3 ] i épunder [ 7 4 ] . O t y m , i ż n i e j e s t t o j u ż p r o c e s ż y w o tn y ś w i a d c z y t a k ż e f a k t , że w t ó r n e g o ś , ź n i e s p o t y k a m y j u ż n a o g ó ł w mowie ś r e d n i e g o p o ­ k o l e n i a . Wymowa z é w m i e j s c u o g ó l n o p o l s k i c h K3£ z a c h o w a ł a s i ę g d z i e n i e g d z i e u m ł o d s z y c h i n f o r m a t o r ó w g ł ó w n i e w l e k s e m a c h o k r e ś l a j ą c y c h d e s y g n a t y z w i ą z a n e z r o l n i c t w e m . M ł o d s z e p o k o l e n i e p r z e j ę ł o t e l e k s e m y w o k r e ś l o n e j f o r m i e f o n e t y c z n e j i n i e o d c z u ­ wa i c h j a k o g w a r o w e , t a k j a k f o rm y z m a z u r z o n e . J e d n o c z e ś n i e o b s e r w u j e m y , ż e m a z u r z e n i e j a k o c e c h a w y r a ź n i e o d c z u w a n a , n i e k i e d y n a w e t w y ś m ie w a n a n i e u s t a n n i e g i n i e , j u ż p r z e d 20 l a t y M. K a m i ń s k a o b s e r w o w a ł a , ż e " n a w e t n a j s t a r s i i n f o r m a t o ­ r z y z d a j ą s o b i e s p r a w ę , n a czym r ó ż n i c a m i ę d z y g w a r ą m a z u r z ą c ą a j ę z y k i e m l i t e r a c k i m p o l e g a , i u s i ł u j ą u n i k a ć wymowy t y p u oapka, zaba, s i / j a " 1 6 . W y s t ę p u j ą c e o b o c z n i e p r z y k ł a d y t y p u zaba II żaba z d a j ą s i ę w s k a z y w a ć , że w r a z z m a z u r z e n i e m o g r a n i c z e n i u u l e g a r ó w n i e ż wymowa t y p u żaba, ko śu la . Formy o b o c z n e z a n o t o w a n o w n a s t ę p u j ą c y c h p r z y k ł a d a c h n a c a ł y m b a d a n y m o b s z a r z e : d y$ el IId y ś e l, dys e l II d y ś e l, èfyber // ś ib e r , s k u o llś k u o , śp u yg a / / spuyga , ste lm a x // e t e l - max, zaba II zaba И żaba, Ż elazo И ż e la z o . N a l e ż y p o d k r e ś l i ć , że z r e g u ­

ł y o b o c z n i e w y s t ę p u j ą f o r m a z w t ó r n y m ś , ź o b o k f o rm y n i e z m a z u - r z o n e j . Do r z a d k o ś c i n a l e ż ą o b o c z n o ś c i t y p u zaba II żaba. W y n i k a ­ ł o b y s t ą d , że f o rm y z w tó r n y m é , i , d n i e s ą w t a k i m s t o p n i u o d ­ cz u w a n e j a k o gw arow e j a k f o rm y z m a z u r z o n e . p o t w i e r d z a t o s p o ­ s t r z e ż e n i e L . M o s z y ń s k i : " l u d z i e w y z b y w a j ą c y s i ę f o rm m a z u r z ą ­ c y c h p o d wpływem j ę z y k a l i t e r a c k i e g o mogą z a c h o w y w a ć f o rm y t y p u o noże, f kaśe. N i e ł ą c z ą o n i t u g ł o s e k ś , d z m a z u r z e n i e m , a p o n i e w a ż p o d s t a w o w ą s p r a w ą s t a j e s i ę u n i k a n i e g w a r o w e j wymowy t y p u kasa zam. kasa, k w e s t i a k o ń c ó w k i p o z o s t a j e n i e z a u w a ż o ­ n a " ' ^ . A n a l o g i c z n i e u n i k a s i ę wymowy t y p u zaba n a r z e c z o g ó l n o ­ p o l s k i e g o zaba, a l e żaba j e s z c z e w y s t ę p u j e , c h o ć i t e n t y p wy­ mowy j e s t w z a n i k u .

P o w y ż s z e r o z w a ż a n i a s k ł a n i a j ą do n a s t ę p u j ą c y c h s t w i e r d z e ń :

'6 - г .

Tamże, s. 7* •

' ^ L . M o s z y ń s k i , W yrów nania d e k l i n a c y j n e w z w ią z k u z m a z u rze n ie m w j ę z y k u p o l s k i m , r u s k i m , p o ł a b s k im , Wrocław I960, s. 83.

1 . P o d j ę c i e s z e r s z y c h b a d a ń n a d z j a w i s k i e m z a s t ę p o w a n i a s z e ­ r e g u $,%,<* p r z e z ś , ź 3 ó j e s t p i l n y m p o s t u l a t e m d i a l e k t o l o g i i p o l s k i e j . W y j a ś n i e n i e g e n e z y t e g o z j a w i s k a p r z e z H. F r i e d r i c h a j a k k o l w i e k s ł u s z n e , wymaga w ś w i e t l e w s p ó ł c z e s n e j d i a l e k t o l o g i i p o t w i e r d z e n i a p r z e z d o k ł a d n i e j s z e b a d a n i a n a s z e r o k o z a k r o j o n y m m a t e r i a l e . 2 . W y j a ś n i e n i e g e n e z y z j a w i s k a o r a z u s t a l e n i e c z a s u i k i e r u n ­ k u j e g o r o z p r z e s t r z e n i a n i a s i ę może p r z y n i e ś ć d o d a t k o w e a r g u m e n ­ t y n a t e m a t p i e r w o t n e j p r z y n a l e ż n o ś c i t e r y t o r i a l n e j o b s z a r ó w p o ­ g r a n i c z a d i a l e k t a l n e a o m i ę d z y i n n y m i i n t e r e s u j ą c e j n a s z i e m i ł ę - c z y c k o - s i e r a d z k i e j . 3 . W u z u p e ł n i e n i u o p i s u g w a r P o l s k i c e n t r a l n e j s t w i e r d z i ć n a ­ l e ż y , że o m a w ian e z j a w i s k o o b e j m u j e c a ł y b a d a n y t e r e n , a c z w m n i e j s z y m n a s i l e n i u o d n o t o w a n e z o s t a ł o n a j e g o p ó ł n o c n o - z a c h o d ­ n i c h k r a ń c a c h . Tak j a k w i n n y c h d i a l e k t a c h m a z u r z ą c y c h z a c h o d z i o n o g ł ó w n i e w w y r a z a c h o b c e g o p o c h o d z e n i a , w a r c h a i z m a c h f o n e t ^ - c z n y c h o r a z j a k o e f e k t p r o c e s ó w a s y m i l a c y j n y c h . J e s t z j a w i s k i e m z l e k s y k a l i z o w a n y m i p o d o b n i e j a k m a z u r z e n i e s t o p n i o w o z a n i k a w g w a r a c h . E l ż b i e t a U m ińska-rTytoń

QUELQUES PROBLEMES DE LA PRONONCIATION MASURE DANS LES DIALECTES PARŁEŚ AUX ENVIRONS DE BEŁCHATÓW

(La co n fu s io n des rangs s , z , c , | et ś , ź , ć , j )

L ’a r t i c l e presente le phénomène de changement du rang s , z , c , ^ en ś ,ź ,6 o b se rvé longtemps par les d i a l e c t o l o g u e s , mais j u s q u ’à pre se nt insuffisamment e x p liq u é - Ce phénomène e s t le p lu s fréquent dans le s mots d ’o r i g i n e é t r a n ­ gère, p a r f o i s même dans le s emprunts t r è s anciens. Dans le s mots in d ig e n e s , on rencontre le s exemples de ś , ź s e cond a ir e s dus aux a s s i m i l a t i o n s dans la sphère de la m o u i llu r e . P a r f o i s le s ś , ź s u r g i s s e n t dans le s arc ha ïsm e s, dans le s q u e l s s ’e s t maintenue la trace de la p r o n o n c ia tio n ancienne, a i n s i que dans le groupe de mots, dans le s q u e l s le s s , £ s o n t ' i n e x p l i c a b l e s . L ’ana­ ly s e de l ’étendue du phénomène pré se nté et le s e s s a i s de l ’e x p li q u e r menent à la c o n c lu s i o n q u ’ i l e s t n é c e s s a i r e d ’é l a r g i r le f r o n t des etudes à ce s u ­ j e t . L ’é ta t d é c r i t s u r le t e r r a i n de l ’ancienne Te rre de Łęczyca et S i e r a d z semble p o rt e r à c r o i r e , que cette t e r re f a i s a i t p a r t i e de la Grande-Pologne. Outre c e la l ’ auteur co nsta te q u ’à pré se nt ce phénomène e st a un grand degre l e x i c a l i s é et p a r e ille m e n t à la p r o n o n c ia tio n masure d i s p a r a î t graduellement.