uwagę na wiele nie opracowanych dotychczas problem ów badawczych, funkcjonujących jedynie w sferze stereotypów i utartych sądów, jak np. nie opracowane dotąd zagadnienie edukacji domowej dziew cząt na ziem iach polskich w dobie niewoli narodowej.
Grażyna Karłowska
1 S. Bylina, W. Urban, Kobiety staropolskie.
Osiągnięcia historiograficzne i problem y badawcze, K ie
leckie Studia Historyczne 9, 1991, s. 1 3 3 -1 4 8 ; A. Kusiak, O kobiecej historiografii, „K wartalnik Pedagogi czny” 1995, nr 1 -2 .
2 Rola i m iejsce kobiet w edukacji i kulturze
polskiej, red. W. Jam rożek, D. Żołądź-Strzelczyk, Po
znań 1998.
3 D. Żolądź-Strzelczyk, W. Jam rożek, Studia z dziejów edukacji kobiet na ziemiach polskich, Poznań
2001, s. 138.
Źródła do dziejów wychowania w rodzinie polskiej w XIX
i początkach XX wieku, wybór i opracowanie A. Denisiuk,
K. Jakubiak, Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej, Bydgoszcz
2001, ss. 290
W roku 2001, nakładem W ydaw nictw a A ka demii Bydgoskiej im. K azim ierza W ielkiego w Bydgoszczy, ukazały się źródła do dziejów w ychowania w rodzinie polskiej. Obszerna, bo licząca 290 stron druku publikacja, przedstawia problem atykę dotyczącą rodziny polskiej jako środow iska w ychow aw czego, a także różne aspe kty wychow ania w rodzinie polskiej w świetle dostępnych źródeł z analizow anego okresu. C ezu ry czasowe pracy zostały zawarte ju ż w tytule i obejm ują wiek XIX i początek wieku XX.
W yboru i opracow ania źródeł dokonali dwaj historycy wychowania, pracow nicy Zakładu H is torii Myśli i Doktryn Pedagogicznych Instytutu Pedagogiki Akademii Bydgoskiej - Andrzej D e nisiuk i K rzysztof Jakubiak. W arto więc podkreś lić, iż ani jedno ze źródeł nie zostało dobrane w sposób przypadkowy, z pozycji biernego jed y nie odbiorcy treści źródłow ych, jak o że obaj redaktorzy biorą czynny i aktyw ny udział w nau czaniu i kształceniu studentów z zakresu dziejów wychowania w rodzinie (w Akademii Bydgoskiej do programu studiów na kierunku pedagogika wprow adzono bowiem fakultatyw ny przedmiot: dzieje w ychow ania w rodzinie). Nie m ożna przeto redaktorom omaw ianej pracy zarzucić braku roze znania, umiejętności w yboru i analizy spraw rzeczyw iście najw ażniejszych. Nie m ożna im tak że zarzucić braku dośw iadczenia, co do doboru odpowiednich m ateriałów źródłow ych, jak i je d nostronności w ujmow aniu przedstaw ianej prob
lematyki. Św iadczy to z całą pew nością o wyso kiej erudycji redaktorów analizowanej pracy, dos konale orientujących się w istniejącej literaturze źródłowej i stanie badań dotyczących jej przed miotu.
„Źródła do dziejów wychowania w rodzinie polskiej w XIX i początkach XX w ieku” trzeba oceniać nie tylko jako próbę systematycznego przedstawienia dorobku źródłowego dotyczącego analizowanej problematyki w ychowania w rodzi nie, ale także jako propozycję dla praktycznego ich wykorzystania w nauczaniu historii wychowa nia przez wszystkich nauczycieli akademickich tego przedm iotu, a przede wszystkim studentów.
Praca A. Denisiuka i K. Jakubiaka jest spojrzeniem na zagadnienie w ychowania w rodzi nie polskiej przez pryzmat dostępnych źródeł z okresu XIX i początku XX wieku, w powiąza niu z takimi istotnym i uwarunkowaniami, jak przem iany polityczne, kulturowe, społeczno-eko- nom iczne, myśl pedagogiczna i praktyka w y chowawcza.
M ateriały źródłowe, stanowiące meritum omaw ianej pracy, obejm ują literaturę naukową i szeroko rozum ianą publicystkę pedagogiczną pochodzącą z wieku XIX i początku wieku XX. Składają się na nią głównie fragmenty prac w ybit nych pedagogów analizowanego okresu (np. Ew a rysta Estkowskiego, Janusza Korczaka, Anieli Szycówny), socjologów, fragmenty szkiców peda gogicznych i literatury wspomnieniowej (zawiera
jące wątki dotyczące w ychow ania i nauczania w rodzinie), a także publikacje i artykuły z czaso pism pedagogicznych i rodzinnych (takich jak: „Szkoła Polska” , „D ziecko” , „Ruch Katolicki” , „R odzina i D ziecko” , „Życie D ziecka” , „Dziecko i M atka” , „N ow e T ory” , „Ruch Pedagogiczny” , „W ychowanie w Domu i S zkole” , „Głos R odzi ców ” , „Przew odnik Społeczny” ), w reszcie frag menty poradników pedagogicznych dla rodziców i nauczycieli.
O m awiana praca składa się z siedmiu części. Poprzedzone one zostały krótkim wstępem, w którym podkreślono istnienie relacji i związ ków dotyczących treści prac i zaw artych w nich uniwersalnych prawd, zarów no w czasach ich autora, jak i w czasach współczesnych odbiorców. Podczas lektury piśm iennictwa pedagogicznego konieczne jest, jak w skazują sami redaktorzy, przyjęcie kryterium historycznego, socjologicz nego i kulturowego.
N iew ątpliw ą zaletą charakteryzow anej pracy jest fakt, iż każda z jej części poprzedzona jest omówieniem kręgu tem atycznego, którego doty czy, a także krótką charakterystyką zawartych w danej części materiałów źródłow ych. U m oż liwia to czytelnikowi lepsze zrozum ienie ich treści, odpow iednie ukierunkow anie dokonywanej interpretacji i wyciągniecie właściw ych w nios ków.
W arto jest przedstaw ić czytelnikow i po szczególne rozdziały prezentowanej pracy, które wyszczególnione zostały z uwagi na istotę i funk cję rodziny jako środow iska wychowawczego, społeczno-kulturowe uwarunkow ania życia i w y chowania w rodzinie, ujęcie dzieciństwa i rodziny w literaturze wspomnieniow ej, funkcje, metody wychowania w rodzinie, zagadnienia nauczania domowego, wreszcie relacje rodzina-szkoła. Ź ró dła do każdej ze wskazanych części dobrane są w doskonały sposób, wszechstronnie i z różnych punktów widzenia ukazują problem atykę, której dotyczą. Pozwala to odbiorcy na poznanie peł nego i wielostronnego obrazu analizowanego w danym rozdziale zagadnienia.
Koniecznym wydaje się zatem podkreślenie, iż zakres problematyki poruszanej w pracy w ym a gał od jej redaktorów zgromadzenia dużej ilości materiałów źródłow ych, zawartych w różnorod nych publikacjach pedagogicznych XIX i począt ku XX wieku i dokonania gruntownego ich rozpo
znania po to, by uzyskać syntezę wiedzy o anali zow anych zagadnieniach i co istotniejsze, doko nać w yboru tych najw łaściw szych i najbardziej adekw atnych dla danego zagadnienia. Fakty te z pew nością sprawiają, iż publikacja robi w raże nie dobrze przygotow anej, wiarygodnej i cennej dla czytelnika lektury.
W części pierw szej, dotyczącej istoty i funk cji rodziny jako środow iska wychowawczego, zam ieszczonych zostało trzynaście szkiców z lat 1849- 1937. Zostały one dobrane tak, iż nie dotyczą jedynie rodziny i jej funkcji w ychow aw czych, ale w iększość z prezentow anych autorów łączy ten proces z problem am i kultury, państwa, nauki, szkoły. Pozw ala to odbiorcy spojrzeć na problem w ychow ania w rodzinie przez pryzmat świata zew nętrznego (s. 11). Przeczytać tu można m.in. o celach, zadaniach, organizacji w ychow a nia i nauczania dom ow ego dziecka, o życiu rodzinnym robotnika polskiego, nauczycielu ele m entarnym , relacji rodzina-państw o, kryzysie ro dziny nowoczesnej, a także o różnych aspektach w ychow ania chrześcijańskiego.
Część druga dotyczy społeczno-kulturowych uw arunkowań życia i wychow ania w rodzinie. Przedstawione zostają tutaj cztery fragm enty roz praw i artykułów (Floriana Znanieckiego, Jana Płatka, Tadeusza Siw onia i Zdzisław a D ębic kiego), reprezentujących różne kierunki socjolo gicznej wizji wychowania. Odnaleźć tu można rozw ażania dotyczące społeczeństw a w ychow ują cego, rodziny wiejskiej i m ałom iasteczkowej jako środow iska w ychow aw czego, a także wpływu czynników ekonom icznych na życie rodzinne.
Część trzecia zatytułow ana została „D zieciń stwo i rodzina w literaturze w spom nieniow ej” . Pam iętniki i w spom nienia są bowiem, jak pod kreślają redaktorzy om aw ianej pracy, źródłami, które um ożliw iają ustalenie związków między treściam i politycznym i, społecznymi, kulturow y mi, religijnym i - w pisanym i w dzieło przez pam iętnikarza - a procesam i społecznymi za chodzącym i w danym m iejscu i czasie (s. 138). Ukazany tu zostaje (przez pryzmat pięciu frag m entów pamiętników z różnych okresów, środo wisk i regionów kraju), proces wychow ania w ro dzinie, uw ikłany w e wskazane wyżej warunki polityczne, społeczne, kulturow e i religijne.
W części czwartej redaktorzy skupili się na wskazaniu źródeł m ów iących o funkcjach
wychowawczych rodziców. Zam ieszczone tu czę ści m ają charakter poradnikow y. W skazują rodzi com ich powinności wychowawcze, pozw alają zrozumieć potrzeby i zachow ania dziecka, prze strzegają przed błędami w ychow aw czym i, w resz cie w skazują na pożądane, z punktu widzenia pedagogiki i psychologii, wzory postaw i za chowań rodzicielskich (s. 170). Redaktorzy przy taczają tu pięć fragm entów tekstów , dotyczących głównie pow inności matki w realizacji zadań wychowawczych, ale także, choć w późniejszym okresie życia dziecka, powinności ojca.
W części piątej omawianej pracy przytoczo ne zostały cztery źródła dotyczące m amek, nauki domowej i nauczycieli domowych. Teksty zostały dobrane w taki sposób, że poruszają większość problem ów dotyczących zagadnienia nauki dom o wej dziecka. M ów ią one bow iem o kryteriach doboru, cechach, zadaniach, a także wykształceniu i przygotow aniu nauczycieli dom owych, ich sto sunkach z rodzicam i - pracodawcam i i podopiecz nymi, nie pom ijając palących problem ów i niedo- magań nauki dom owej (s. 198). Osobno m ow a jest tu także o istocie, m etodach, warunkach pracy domowej uczniów uczęszczających do szkół, roli rodziców i korepetytorów w procesie kształcenia.
R ozdział szósty dotyczy m etod wychowania w rodzinie. Oparty na siedmiu fragm entach prac źródłow ych, om aw ia problem atykę karności, po słuszeństwa, dyscypliny w dom u rodzicielskim (zarówno w odniesieniu do dzieci młodszych, objętych nauczaniem elem entarnym w domu, jak i starszych, uczących się w szkołach), wskazuje na rolę atm osfery panującej w rodzinie. W ięk szość prezentow anych źródeł m a charakter porad nikowy, zawiera szereg w skazań i propozycji rozwiązań praktycznych dotyczących problem aty ki rozdziału.
Część siódma, ostatnia, dotyczy relacji ro dzina - szkoła. W Polsce dopiero po 1918 roku szkoła m ogła rozw ijać się niezależnie od władz zaborczych, konieczna była więc jej współpraca i integracja z różnymi środow iskam i kulturalno- ośw iatow ym i i w ychowawczym i, a więc i z rodzi ną. Z przytoczonych tu czterech artykułów w yni ka, co podkreślają autorzy omaw ianej pracy, iż problem wzajem nych relacji m iędzy szkołą a ro dziną m a charakter wielostronny: historyczny, kulturow y, psychologiczny, pedagogiczny i or ganizatorski (s. 353).
Istotną zaletą omawianej pracy jest jej prze jrzystość i czytelność. Układ jej stworzony jest
w taki sposób, by odbiorca mógł w prosty sposób odnaleźć interesujące go zagadnienie. Jest on bowiem ułożony problemowo. Nie można tutaj oceniać języka pracy, poniew aż jest to język autorów przytaczanych źródeł, pochodzących z XIX i początku XX wieku. Natomiast język, którego używ ają autorzy - redaktorzy pracy, zawarty w e wstępie, czy we wprowadzeniach do każdego z rozdziałów, jest prosty i zrozumiały dla przeciętnego czytelnika.
Ukazanie się tego typu publikacji świadczy 0 potrzebie pogłębionych badań i rozważań nad problem atyką w ychowania i nauczania w rodzinie polskiej XIX i XX wieku. Źródła te i prezen towane w nich zagadnienia są rzetelnym przy czynkiem i cenną pom ocą dla dalszych badań 1 stanow ią istotny, choć z całą pewnością nie ostatni krok do pełnego rozpatrzenia i zanalizo wania om aw ianego zagadnienia.
W artość poznawcza analizowanych źródeł jest z pew nością znaczna. I to nie tylko dla studentów czy nauczycieli historii wychowania. W iedza bowiem o rodzinie, jako środowisku wychowawczym, niezbędna jest dla wszystkich pedagogów, nauczycieli, wychowawców, a także, jak podkreślają sami redaktorzy, dla przedstawi cieli innych zawodów, których działalność dotyka spraw wychowania młodego pokolenia.
