Jan Wadowski
Filozofia jako współmyślenie =
Philosophy as Co-Thinking
Humanistyka i Przyrodoznawstwo 16, 213-225
Jan Wadowski
Politechnika Wrocławska Wrocław University o f Technology
FILOZOFIA JAKO WSPÓŁMYŚLENIE
Philosophy as Co-Thinking
S ł o w a k l u c z o w e : współm yślenie, w y zwanie, filozofia dialogu, spotkanie, Inny.
S t r e s z c z e n i e
A rtykuł proponuje rozum ienie filozofii jako współmyślenia, rozumianego m.in. tak, jak ujmuje to Cezary Wodziński, czyli współ- myślenie z filozofem, którego dzieło ma cha rakter swoistego wyzwania. Jednakże wyzwa niem m oże być w iele innych zjaw isk czy wydarzeń, ja k np. zam ach 9/11, pandemie, skażenie środowiska itp. Filozofia w całości je st ponadczasow ą praktyką współmyślenia. Współmyślenie wynika oczywiście ze „współ- bycia” (Heidegger). Według innych współmy- ślenie filozoficzne jest dzieleniem wspólnej miłości do tego, co istotowe (Scheler). Warun ki współmyślenia to m.in.: wzajemny szacu nek, pokora, tolerancja, otwartość, rzetelność myślenia, polemika ad rem. Kierunkiem filo zoficznym, który współmyślenie stawia w cen trum swojej uwagi, jest niewątpliwie filozofia dialogu. Filozofia musi być otwartością na to, co Inne. W ten sposób myślenie filozoficzne może wyrastać ze wspólnej troski myślicieli o los człowieka i cywilizacji.
K e y w o r d s : thinking together, challenge, philosophy o f dialogue, meeting, Other.
A b s t r a c t
This article describes the understanding of philosophy as „thinking together”, according to the idea o f Cezary Wodzinski - thinking to gether with the philosopher, whose work pro vides a specific challenge. However, many other processes or events may be such challen ge - for example: the 9/11 terrorist attack, pan demics, pollution o f the environment etc. Phi losophy as a whole is a practice o f timeless thinking. Thinking together is, o f course, a re sult o f “being together” (Heidegger). Accor ding to others, philosophical thinking together means sharing mutual love to what is essential (Scheler). The preconditions for thinking toge ther are: m utual esteem, humility, tolerance, openness, reliability o f thinking, ad rem pole mics. The philosophical specialization, which places thinking together in the main focus, is the philosophy o f dialogue. Philosophy must be open to what is different. In this way phi losophical thinking may grow from the mutu al care for the human fate and civilization.
M y ś l e n ie k a ż d e g o c z ło w ie k a n ie p o w s ta je w p r ó ż n i m e n ta ln e j. B y ć m o ż e p o ja w i ły n ie g d y ś is to ty , k tó r e z r o d z iły w s o b ie p i e r w s z ą m y śl. B y ło to ic h e p o k o w e o s ią g n ię c ie . W y k o p a ły o n e p r z e p a ś ć m ię d z y ś w ia te m lu d z i i z w i e r z ą t 1. D z is ia j w s z y s c y j e s t e ś m y ic h d łu ż n ik a m i, n a ś la d u j ą c le p ie j lu b g o r z e j to , co s tw o r z y ły . M a m y n a t o m ia s t p r z e w a g ę n a d n im i te g o r o d z a ju , ż e d o s tr z e g a m y w y r a ź n ie j b łę d y , k tó r e p o p e łn iły . W ie m y , k tó r e m y ś li, u b r a n e w s y s te m y , n ie s p r a w d z iły s ię w n a s z y m d o ś w ia d c z e n iu . P rz e c iw s ta w ia ją c s ię im , p r o p o n u ją c le p s z e r o z w ią z a n i a , m y ś l im y r a z e m z n im i. W s p ó ł- b ę d ą c w ś w ie c ie je s te s tw , w s p ó ło d c z u w a m y i w s p ó łm y ś lim y . „ Ż y w io ł e m ” d o ś w ia d c z e n ia lu d z k ie g o j e s t w s p ó łb y c ie o r a z w s p ó łm y ś le n ie . N ie w y ła m ie s ię z te g o ta k ż e i filo z o fia .
I s t n i e j ą r ó ż n e m e ta f ilo z o f ie . F ilo z o f ia m o ż e b y ć r o z u m i a n a i u p r a w ia n a r ó ż n o r o d n ie . R ó ż n o r o d n o ś ć j e s t w a r u n k ie m p r z e tr w a n ia i r o z w o ju ( ta k j a k b io r ó ż - n o r o d n o ś ć w p r z y r o d z ie ). F ilo z o f o w a n ie n a d f ilo z o f ią m o ż e w y d a w a ć s ię j a ł o w e , j e d n a k j e ś l i „ k r ó lo w a n a u k ” ( ja k j ą n ie g d y ś n a z y w a n o ) m a b y ć „ ż y w io łe m ” n a s z e g o d o ś w ia d c z e n ia , to c z a s e m w y d a je s ię p o tr z e b n e w y p ł y n i ę c i e n a p o w ie r z c h n ię i s p o jr z e n ie z w y s o k o ś c i. I n a c z e j m ó w ią c , f ilo z o f z w y k le ś w ia d o m ie u p r a w ia p e w ie n ty p f ilo z o f ii z g o d n y z j e g o te m p e r a m e n te m . F ilo z o f ia j e s t n ie ty lk o w y r ą b y w a n ie m c h o d n ik ó w w tw a r d e j s k a le m y ś li, a le r ó w n i e ż b u d o w a n ie m w s p ó ln y c h d o m ó w s p o tk a ń f ilo z o f ic z n e g o m y ś le n ia . F ilo z o f ia j e s t w s p ó ł- m y ś le n ie m . K a ż d e m y ś le n ie j e s t w s p ó łm y ś le n ie m . W z g lę d n a a u to n o m ia u m o ż li w ia d o p e w n e g o s to p n ia d y s ta n s w o b e c d ru g ie g o , a w ię c i k r y ty k ę je g o te z . N a w e t j e d n a k b ę d ą c p rz e c iw , m y ś lę z ty m , p r z e c iw k o k o m u w y s tę p u ję . S p o ty k a m y się w ię c w s p ó łm y ś lą c . J e d y n ie w s p ó łm y ś le n ie m o ż e b y ć o w o c n e (p rz y k ła d - n ie z a le ż n ie o d k o n s e k w e n c ji - M a rk s a i E n g e ls a ). P ie r w o tn y m a k te m c z ło w ie c z e ń s tw a j e s t w s p ó ln e m y ś le n ie . P ie rw s z e a k c e n ty d y s ta n s u j u ż s ą p r z e ja w e m m y ś le n ia , k tó r e ja k o o k r e ś lo n ą m is ję ż y c io w ą , p o s ta w ę , n ie k ie d y h e r o ic z n ą w y p ra c o w a li d o p ie ro G recy . G d y b y p o d e jś c ie to sta ło s ię d o m in u ją c e , b y ć m o ż e p o c h o p n e d z ia ła n ie , lę k i a g re s ja lu d ó w p e łn y c h w o jo w n ic z e g o n a s ta w ie n ia n ie p o ja w iły b y s ię w c a le . D o d z iś n ie d o c e n ia m y w ie lk o ś c i g r e c k ie g o m y ś le n ia z w a n e g o th e o r ia 2. P ó ź n ie j ta k 1 Por. F. Fernandez Armesto, Więc myślisz, ze jesteś człowiekiem? Krótka historia ludz kości, Poznań 2006. Pod koniec swej książki (s. 174-178) Armesto przeczy sam sobie, wska zując na czynniki specyficznie ludzkie. Teza o „zw ierzęcości” człowieka jest interesująca, jednak wtedy musielibyśmy zacząć rozważać tezę o „człowieczeństwie” zwierząt (nie wiado mo, czy odnosiłoby się do wszystkich gatunków) oraz musielibyśmy wyrzucić całą sztukę, re ligię, filozofię, naukę, technikę itd.
2 „Theoria wywodzi się z greckiego Thea (‘w idow isko’) i jego formy czasownikowej theorein (‘oglądać’, ‘obserwować’, ‘być świadkiem czegoś’)”. Por. [online] <www.nowakry- tyka.pl/spip.php?article296>, dostęp: 8.11.2009. CH. Norris, Dekonstrukcja, postmodernizm i filozofia nauki. Norris tworzy swoisty teatr wewnętrzny, w którym „ogląda” pojęcia, idee, przedstawienia, wartości itp. Można powiedzieć, że filozofia to świadoma kontemplująca par tycypacja w metaforyce, pozwalająca - na miarę naszych możliwości - przedzierać się przez m isteryjność rzeczyw istości. Poszukiw ania filozoficzne, naw et najbardziej odkrywcze, są więc współmyślącym uczestniczeniem w myśli, która była wcześniej.
ż e z a p o m n ie n ie o r o li w s p ó łm y ś le n ia s k ie r o w a ło c h r z e ś c ija ń s k ie p o d o b n o n a r o d y d o a g r e s y w n e j i d e w a s ta to rs k ie j e k s p a n s ji w o b e c lu d ó w „ p o g a ń s k ic h ” i „ p r y m it y w n y c h ” . W s p ó łm y ś le n ie i „ w s p ó ł - c z u c ie ” to o b ja w y w y ż s z e j in te lig e n c j i d u c h o w e j.
O d n o s z ą c s ię d o f ilo z o fii H e id e g g e r a , C e z a ry W o d z iń s k i p o w ia d a : „ O w ie l k o ś c i i d o n io s ło ś c i d z i e ła f ilo z o f ic z n e g o d e c y d u je p y ta n ie , c z y m a o n o m o c w y z w a n ia . U d z ie la s ię j a k o w y z w a n ie , s k ła n ia ją c n a s - n ie k ie d y p r z y b ie r a to c h a r a k t e r b e z w a r u n k o w o i m p e r a ty w n y - d o p o d j ę c i a p r ó b y w s p ó ł m y ś l e n i a [...]. W ł a ś c iw ą o d p o w ie d z ią j e s t w y z w a n i e d z i e ła f ilo z o f ic z n e g o j a k o w s p ó łm y ś le - n ie ” 3. W s p ó łm y ś le n ie n ie o z n a c z a , ż e je s t e ś m y b ie rn y m i n a ś la d o w c a m i ja k ie g o ś m y ś lic ie la . W o d z iń s k i b a r d z o d o k ła d n ie p o d a j e w a r u n k i ta k ie g o w s p ó łm y ś le n ia o r a z w a r u n k i s p r z e c i w u w o b e c w i e l k i e g o d z i e ł a f i lo z o f ic z n e g o , k t ó r y m j e s t z m ie r z a n ie d o u ja w n i e n ia te g o , co n a jis to t n ie js z e 4. K a ż d y te d y f i l o z o f s ta je s ię „ w ie lk i” p r z e z ó w f a k t p r o w o k o w a n ia d o m y ś le n ia , k tó r e w y tw a r z a w s p ó łm y - ś le n ie z f ilo z o fe m . J e ś li m o ja r e c e p c j a f ilo z o f ii z a c z y n a s ię o d fa s c y n a c ji f ilo z o fe m , k tó r y m y ś li w o k r e ś lo n y m ż y w io le s w e g o f ilo z o fic z n e g o p r o g r a m u , j u ż n a ty m e ta p ie w s p ó ł- m y ś lę z n im , c h c ą c z r o z u m ie ć , co m a d o p o w ie d z e n ia . J e s te m n ie ja k o „ p r z y z y w a n y ” d o m y ś l e n ia p r z e z te g o , k t ó r y m a c o ś d o p o w ie d z e n i a w „ ż y w io le m y ś l i” 5.
M y ś lic ie li, k tó r z y o b d a r z y li n a s ta k im w e z w a n ie m , b y ło w ie lu . K a te g o r ię „ w y z w a n ia ” p r o p o n o w a n ą p r z e z W o d z iń s k ie g o m o ż n a p o tr a k to w a ć z n a c z n ie s z e r z e j. W y z w a n ie m s ą w y b itn e d z ie ła lite ra c k ie , tr a d y c je r ó ż n y c h k u ltu r c z y w r e s z c ie w s p ó łc z e s n a e p o k a - n a b r z m ia ła o d w y z w a ń 6. D z is ia j w s z a k ż e s ta je m y p rz e d n o w y m i w y z w a n i a m i , c o d o k t ó r y c h m y ś l e n ie j a k o w s p ó łm y ś le n ie m u s i b y ć j e s z c z e b a r d z ie j z a a n g a ż o w a n e . M a m n a m y ś li w y d a r z e n ie z w rz e ś n ia 2 0 0 1 , u k a
z u ją c e f u n d a m e n ta ln e p ę k n i ę c ie w s p ó łc z e s n e g o ś w ia ta i s w o is t ą s ła b o ś ć Z a c h o d u w o b e c te g o p ę k n ię c ia 7. N a o w o p ę k n ię c ie n a k ła d a s ię c a ły s z e re g in n y c h p ę k n ię ć , j a k n a p r z y k ł a d s o c ja l n o - b y to w e r o z w a r s tw ie n ie lu d n o ś c i, ś m ie r te ln o ś ć n ie m o w lą t, p a n d e m ie , s k a ż e n ie ś r o d o w is k a i ż y w n o ś c i, p r o b le m y e n e r g e ty c z n e itd . M o ż n a o c z y w iś c ie p r z y ta c z a ć s z e r e g m n ie j s p e k ta k u la r n y c h w y d a r z e ń , n ie t a k w id o c z n y c h , a j e d n a k r ó w n ie z n a c z ą c y c h . C h o d z i p r z e d e w s z y s tk im o s p e k ta k u la r n y r o z w ó j te c h n ik i o ra z w a c h la r z z ja w is k , k tó r e m o ż n a n a z w a ć : „ s y n d r o m e m z a m a s k o w a n e g o t o t a l i t a r y z m u ” i m e n t a l n o ś c i g e t t a , k t ó r y u b i e r a s i ę
3 C. Wodziński, Heidegger i problem zła, Warszawa 1994, s. 5 i nast.
4 Ibidem, s. 8. Nie miejsce tu na eksplikację niemieckiego pojęcia Auseinnandersetzung. Jak wskazuje Wodziński, bardzo dobrym polskim odpowiednikiem tego słowa jest „rozprawa” .
5 M. Heidegger, Co zwie się myśleniem?, Warszawa - Wrocław 2000, s. 88 i nast. 6 Pytanie, jakie się narzuca, to: czy filozofia stanęła na wysokości zadania, aby odpo wiednio i miarodajnie zareagować na te wyzwania? Mimo obfitości książek filozoficznych na świecie, wydaje się, że nie.
w d e m o k r a ty c z n o - w o ln o ś c io w e h a s ła , a c o d e f a c t o o z n a c z a s p r o w a d z e n ie c z ło w ie k a d o p o z io m u „ m o c y p r z e r o b o w e j” w s f e rz e p r a c y i k o n s u m p c ji. K o n ie c z n e j e s t w ię c w s p ó łm y ś le n ie , k tó r e w y n ik a z f a k tu w s p ó łb y c ia , w s p ó łb y c ie n a to m ia s t w y n ik a z f a k tu , iż m o ja ś w ia d o m o ś ć (c o o d k r y ł je s z c z e H e g e l) j e s t „ e f e k te m ” z a p o ś r e d n ic z e n ia ( V e r m ittlu n g ) w c u d z e j ś w ia d o m o ś c i8. O w o z a p o ś r e d n ic z e n ie z a c h o d z i n a r ó ż n y c h p o z io m a c h , g łó w n ie p r z e z r o z w ó j d z ie c k a , w s f e r z e j ę z y k a i s a m o p o z n a n ia .
M a m y w ię c d w ie o k o lic z n o ś c i, d la k tó r y c h m o ż n a z d e c y d o w a n ie p o d k r e ś lić t e z ę , i ż z a r ó w n o w o p t y c e r i z o m a t y c z n e j , j a k i a r c h e i c z n e j f i l o z o f i a b y ł a (i j e s t ) w s p ó łm y ś le n ie m 9. F ilo z o f ia w c a ło ś c i j e s t w s p ó łm y ś le n ie m , c z a s e m b o le s n y m i tr a g ic z n y m , a c z a s e m w y z w a la ją c y m , j e d n a k o d n o s z ą c y m s ię z a w s z e d o o w e g o e to s u , j a k i m j e s t p o s z u k iw a n ie ty c h k łą c z y i k o r z e n i, k tó r e w s p ó łw a - r u n k u j ą n a s z e m y ś le n ie , n ie k ie d y j e o g r a n ic z a ją c lu b o tw ie ra ją c n a n o w e p e r s p e k ty w y . P o d o b n ie w o p ty c e a rc h e ic z n e j n a r ó ż n y c h d r o g a c h p o s z u k iw a n o te g o , co m o ż n a o k r e ś lić ja k o m e ta f iz y k ę fu n d a m e n tu lu b te ż - w n o w s z e j w e r s ji - ja k o m e ta f iz y k ę o r ie n ta c ji10. F ilo z o f ia j e s t w ię c p r a k ty k ą w s p ó łm y ś le n ia , k tó re d o k o n u je s ię w s p o tk a n iu z a p o ś r e d n ic z o n y m p r z e z n a s z ą c ie le s n o ś ć , s p o s ó b b y c ia , o d ż y w ia n ia się , a r c h e ty p y i s y m b o le , a w ię c c a łą s f e r ę k u ltu ry . P o d e jś c ie L e v in a - s a z k o le i m o ż n a u z n a ć z a p r z e m ia n ę m y ś le n ia w filo z o fii, p o le g a ją c ą g łó w n ie n a e ty c z n y m „ s łu c h a n iu ” o b e c n o ś c i tw a rz y , k tó r a j e s t b e z b r o n n a . B e z b ro n n o ś ć w y m ia r u s p o tk a n ia o z n a c z a , ż e ta k c z y in a c z e j s p o ty k a m y s ię n a p ła s z c z y ź n ie d o b ra i z ła , a p r o b a ty i d e z a p ro b a ty , z a b ija n ia i d a r o w a n ia ż y c ia . F ilo z o f ic z n ie o z n a c z a to w s p ó ln e o d n ie s ie n ie d o n ie s k o ń c z o n o ś c i, j a k ą j e s t n ie w ą tp liw ie m ą d ro ś ć .
F ilo z o f o w ie n ie r e f le k to w a li z b y t c z ę s to fa k tu tra k to w a n e g o w s p o s ó b o c z y w isty , ż e f ilo z o fia j e s t w s p ó łm y ś le n ie m to w a r z y s z ą c y m in n y m filo z o fo m , lu d z k im tr a d y c jo m , o b y c z a jo m , w o jn o m itd . J e s t o n a w s p ó ln y m m y ś le n ie m z m ie rz a ją c y m d o w y ja ś n ie n ia ta je m n ic y r z e c z y w is to ś c i, ta je m n ic y c z ło w ie k a . W s p ó łm y ś le n ie to o z n a c z a w s z e c h o b e c n o ś ć f ilo z o f ic z n y c h p o ję ć g r a n ic z n y c h ( tra n s c e n d e n ta - lió w ), ta k ic h j a k : is tn ie n ie , tr e ś ć is to tn a , p r z y d a tn o ś ć , je d n o ś ć , w ie lo ś ć , p r a w d a , d o b r o c z y p i ę k n o 11. M o ż n a o c z y w iś c ie d o p y ty w a ć s ię , j a k i z e s ta w p o ję ć j e s t
8 Ibidem, s. 14. G.W.F. Hegel, Fenomenologia ducha, Warszawa 2002, s. 289. Por. też M.J. Siemek, H egel i różnica epistemologiczna, [online] <http://nowakrytyka.pl/spip.php?ar- ticle170>, dostęp: 8.11.2009.
9 Pojęcia pochodzą ze wspomnianej pracy C. W odzińskiego (Heidegger..., s. 12-13). Optyka rizomatyczna (z gr. kłącza, korzenie, sploty) to eksploracja obszaru wieloznaczności rozważanego „problemu” . Optyka archeiczna to dążenie do skupienia, kondensacji obszaru znaczeń w źródłowym arche.
10 M. Szulakiewicz, Dialog jako podstawa metafizyki. Od metafizyki fundam entu do me tafizyki orientacji, (w:) J. Baniak (red.), Filozofia dialogu, t. 1, Poznań 2003, s. 13-17; idem, Dialog i metafizyka. W poszukiwaniu nowej filozofii pierwszej, Toruń 2006, s. 75 i nast.
11 Por. S. Kołodziejczyk, O porażającej mocy filozofii i pożytkach z niej płynących, [on line] <http://w w w.inigo.info.pl/w ww .ckid.pl/content/blogcategory/16/36/12/24/index.htm l>, dostęp: 8.11.2009.
r z e c z y w iś c ie z o b o w ią z u ją c y , j e d n a k n a u k a , d o k tó r e j o d n o s i K o ło d z i e jc z y k f i lo z o fię , m a a m b ic je p r o je k tu u n iw e r s a ln e g o i g lo b a ln e g o , a w ię c b a z u ją c e g o c h o c i a ż b y n a p o ję c iu n a t u r y lu d z k ie j, u n iw e r s a liz m u p o z n a n ia , w s p ó ln e g o d o b r a w s z y s tk ic h lu d z i itp . S łu s z n ie j e d n a k p is z e K o ło d z ie jc z y k , ż e o k r e ś lo n e r o z u m ie n ie p e w n y c h p o d s ta w o w y c h p o ję ć (p o c z ę ś c i b y ć m o ż e a r c h e ty p ó w ) w y z n a c z a k o n d y c j ę s p o łe c z e ń s t w a 12. W s z y s c y w ię c p a r ty c y p u ją w o k r e ś lo n y m p rz e d -ro z u - m ie n iu , k tó r e sta je s ię - n ie d o s tr z e g a ln y m n a co d z ie ń - p o le m , n a b a z ie k tó re g o o k r e ś lo n a s p o łe c z n o ś ć p o d e jm u je s ię k o n k r e tn y c h d z ia ła ń u z n a w a n y c h w e w n ą trz te j s p o łe c z n o ś c i z a w a ż n e i n ie k w e s ti o n o w a ln e w a r to ś c i. W s p o łe c z e ń s tw ie d e m o k r a t y c z n y m b ę d z ie to c a ły z e s ta w p o ję ć o d n o s z ą c y c h s ię d o o k r e ś lo n e g o r o z u m ie n ia w o ln o ś c i, p r a w d z iw o ś c i, d o b r a itd . P o ś r ó d n ic h d ia lo g u z n a w a n y j e s t z a j e d e n z w y z n a c z n ik ó w d e m o k ra c ji. S p o łe c z e ń s tw o d e m o k r a ty c z n e to s p o łe c z e ń s tw o w s p ó łm y ś lą c e . F ilo z o f o w ie n a l e ż ą d o te j g r u p y s p o łe c z n e j, k tó r z y s ta r a j ą s ię w s p ó ł- r e f l e k to w a ć te p o ję c ia , w p r o w a d z a ć n o w e i u jm o w a ć j e w s ia tk ę , k tó r a n a d a je s p o łe c z e ń s tw u w ię k s z y s to p ie ń ś w ia d o m o ś c i te g o , co n im p o w o d u je i w im i ę c z e g o m a p o d e jm o w a ć d z ia ła n ia . M y ś lic ie le te d y s ą ś w ia d o m o ś c ią s p o łe c z e ń s tw a , ty m b a r d z ie j ż e „ p e łn ia w ie d z y m o ż liw a j e s t ty lk o d z ię k i s a m o w ie - d z y ” 13, k tó r e j d o s ta r c z a je d y n i e filo z o fia .
M o ż n a n a w e t p o w ie d z ie ć , ż e f ilo z o f o w a n ie j e s t j o u i s s a n c e - r a d o w a n ie m , r o z k o s z o w a n ie m się , s p o tk a n ie m r o z k o s z u ją c y m s ię r a d o ś c i ą m y ś l e n ia z w ią z a n ą z f u n d a m e n ta l n ą r a d o ś c i ą ż y c i a 14. S tą d p r z e c ie ż m o ż e s ię b r a ć n a s z e z a tr o s k a n ie , p o n ie w a ż o b a w ia m y s ię u tr a c ić b y c ie w s p ó łb y tu ją c e w r a d o w a n i u się , c z a s a m i p r z y b ie r a ją c e m u f o r m y ja s p e r s o w s k ic h s y tu a c ji g r a n ic z n y c h 15. P o z n a n ie , a b y z a is tn ie ć , m u s i z n a le ź ć s ię w s y tu a c ji z d y s ta n s o w a n ia „ d o ” (s e p a ra c ji). Z d y s ta n s o w a n ie n ie m o ż e b y ć a b s o lu tn e , a le j e s t k o n ie c z n e . T y lk o „ w y jś c ie n a z e w n ą tr z ” p o z w a la n a m p o z n a ć , j a k w y g lą d a d o m . S łu s z n ie z w r ó c ił u w a g ę L e v in a s , ż e p o z n a n ie n ie j e s t o b o ję tn e 16. N ie ty lk o m a a s p e k to w y c h a r a k te r, ale m o d e lu je p o z n a w a n y „ o b i e k t” z g o d n ie z n a s z ą p o t r z e b ą lu b p r a g n ie n ie m . F ilo z o f ia n ie z a c z y n a s ię o d a k tu p o z n a w c z e g o , a le o d a k tu o d n o s z e n ia s ię d o k o g o ś , o d w s p ó łb y c ia . N a c z y m p o le g a n a s z e w s p ó łb y c ie ? W s p o m n ia n y M a r tin H e id e g g e r d o k o n a ł w ie l u p r z e m ia n w f ilo z o fii, a m o ż e n a w e t s w o is te j r e w o lu c ji. J e d n y m z a k c e n tó w te j r e w o lu c ji j e s t u k a z a n i e je s t e s t w a lu d z k ie g o j a k o „ b y c ia - w - ś w ie c ie ” 17. „ R o z ja ś n ie n ie b y c ia - w - ś w ie c ie p o k a z a ło , ż e a n i z r a z u , a n i n ig d y n ie » je s t« d a n y
12 Ibidem, s. 4. 13 Ibidem, s. 6.
14 E. Levinas, Całość i nieskończoność. Esej o zewnętrzności, Warszawa 1998, s. 124. 15 K. Jaspers, Sytuacje graniczne, (w:) R. Rudziński, Jaspers, Warszawa 1978, s. 186-242. 16 B. Skarga, Wstęp. Dzieło i język, (w:) E. Levinas, op. cit., s. XVIII. Filozofowie m u szą więc mieć świadomość odpowiedzialności za to, co głoszą; im „większy” filozof, tym większą ponosi odpowiedzialność.
n a m ty lk o p o d m io t b e z św ia ta . I ta k s a m o o s ta te c z n ie n ie j e s t n a jp ie r w d a n e iz o lo w a n e j a o d in n y c h [...]. Ś w i a t j e s t e s t w a to w s p ó ł ś w i a t ( M it w e lt) . B y c ie to w s p ó łb y c ie z in n y m i. I c h w e w n ą trz ś w ia to w e b y c ie w s o b ie m a c h a r a k te r w s p ó ł- j e s te s tw a ” 18. H e id e g g e r o b a la K a rte z ja ń s k i m it m y ś lą c e g o „ ja ” 19. N a s z a w s p ó ln o ta z e ś w ia te m , z k tó r e g o e le m e n tó w s k ła d a ją s ię n a s z e c ia ła , j e s t n ie z a p rz e c z a ln a . F u n d a m e n ta ln a o tw a rto ś ć b y c ia lu d z k ie g o u ja w n ia s ię z a r ó w n o w o d n ie s ie n iu do św ia ta , j a k i d o in n y c h : „ W s p ó łb y to w a n ie in n y c h j e s t o tw a rte d la je s te s tw a , a ty m s a m y m ta k ż e d la w s p ó łb y tu ją c y c h , ty lk o w e w n ą tr z ś w ia ta , g d y ż je s te s tw o z is t o t y j e s t w s o b ie s a m y m w s p ó łb y c ie m ” 20. O w o „ w s p ó ł b y c ie ” H e id e g g e r r o z u m ie p r z e d e w s z y s tk im j a k o b y c ie - w - ś w ie c ie o r a z w y k o n y w a n ie r z e m io s ła w k o n te k ś c ie r e la c ji z in n y m i. W y d a je się , ż e n ie b y ło b y m o ż liw e j a k i e k o l w i e k H e id e g - g e r o w s k ie z a tr o s k a n ie , g d y b y w c z e ś n ie j n ie n a s tą p i ł im p u ls w s p ó łd o ś w ia d c z a - j ą c e g o m y ś l e n ia i p r z e ż y w a n ia w o b s z a r a c h tr o s k i c z y p o r ę c z n o ś c i. M y ś le n ie te d y n ie w y ła n i a s ię z p r ó ż n i, a le z k o n k r e tn e g o d o ś w ia d c z e n ia e g z y s te n c ji is to t z d o l n y c h d o t r a n s c e n d e n c j i, n ie z a le ż n ie o d te g o , j a k b ę d z ie m y o w ą z d o ln o ś ć w y ja ś n ia ć 21. N i e c h o d z i n a m w te j c h w ili o u s ta la n ie , c o b y ło „ p ie r w s z e ” (co j u ż j e s t p r z e ja w e m o k r e ś lo n e g o m y ś l e n ia lin e a r n o - m o n o lo g ic z n e g o ) , ile r a c z e j
0 s a m f a k t w s p ó l n o t o w e g o d o k o n y w a n i a s ię m y ś l e n ia . F i l o z o f i a d z i e d z i c z y z n a t u r y te g o r o d z a ju d o ś w ia d c z e n ie . W tó r n ie f ilo z o f o w ie k r y j ą s ię w s w o ic h „ c h a ta c h ” i f ilo z o f u ją w sa m o tn o ś c i. J e s t to b a r d z ie j k w e s tia p o s z u k iw a n ia s k u p ie n ia i d y s ta n s u d o s p ra w c o d z ie n n y c h i b ła h y c h . W s p ó łm y ś le n ie is tn ie je w ię c n ie z a le ż n ie o d fa k tu , ż e filo z o f r o z m y ś la w sa m o tn o śc i. P o d e jś c ie filo z o fic z n e , k tó r e j e s t św ia d o m e „ ż y w io łu ” w s p ó łm y ś le n ia , z m y ś le n ia u jm o w a n e g o n ie m o n o lo - g ic z n ie ( a w ię c „ f e n o m e n a ln ie ” ), a d ia lo g ic z n ie - j a k o z a a n g a ż o w a n ie i u c z e s t n ic tw o - u c z y n iło s w o ją m e to d ę 22. J e s t to b y ć m o ż e p r z e jś c ie d o n o w e j e p o k i m y ś le n ia . J a k p is z e S z u la k ie w ic z z a H a b e rm a s e m , is tn ie ją d zisia j c z te ry z ja w isk a , k tó re d e c y d u ją o p rz e jś c iu d o n o w e j e p o k i w filo z o fii: (1 ) z a s tą p ie n ie id e i je d n o ś c i 1 c a ło ś c i k o n c e p c ja m i g lo ry fik u ją c y m i r ó ż n o r o d n o ś ć i w ie lo ś ć ; (2) d e tra s n c e n d e n - ta liz a c ja tr a d y c y jn y c h p o d s ta w o w y c h p o ję ć ; (3 ) p r z e ła m a n ie p o d m io to w o - p r z e d - m io to w e g o m o d e lu p o z n a w a n ia ; (4) o d rz u c e n ie p r y m a tu te o rii n a d p r a k ty k ą 23.
18 Ibidem, s. 166.
19 Podkreśla to np. C. Woźniak, Okamgnienie. Doświadczenie źródłowe a granice filo zo fii, Kraków 2008, s. 211.
20 Ibidem, s. 171.
21 Spór, jaki się toczy w nauce, jest z zasady sporem filozoficznym, a nie stricte nauko wym, gdzie próbuje się wyjaśniać rzeczywistość poprzez założone wcześniej „ostateczne” przyczyny - jedni (w większości) twierdzą, że leżą one w świecie materialnym, biologicznym i zwierzęcym, inni z kolei wskazują na czynniki transcendentne. Dziwi fakt, że naukowcy za chowują się jak filozofowie (chociaż filozofowie, przekonani, że filozofia już się „skończyła”, również niekiedy pozują na „twardych” naukowców).
22 M. Szulakiewicz, op. cit., s. 77.
23 Ibidem, s. 31. Nie wydaje się, aby w szystkie te „syndromy” pojawiły się w sposób wiążący w XXI wieku.
„ K a ż d a f ilo z o f ia m a in tu i c ję ź r ó d ło w ą ” 24. F ilo z o f ia r o z u m i a n a j a k o w s p ó ł- m y ś l e n ie z a k ła d a , ż e u p o d s ta w w s z e lk ie g o m y ś le n ia , s z c z e g ó ln ie te g o , k tó r e o d n o s i s ię d o z a g a d n ie ń f u n d a m e n ta ln y c h , le ż y w s p ó ln e m y ś le n ie . J e s t to p r o sta , n ie te m a ty c z n a ś w ia d o m o ś ć , k tó r a k o n s ty tu u je m e c h a n iz m m o w y w e w n ę t r z n e j. M o w a w e w n ę t r z n a j e s t s y m u lo w a n ie m r o z m o w y . S y m u la c ja t a j e s t w y p r a c o w a n y m w p o d ś w ia d o m o ś c i m e c h a n iz m e m s tw o r z o n y m w d z ie c iń s tw ie . W ię c e j - n a f e n o m e n ie m o w y w e w n ę tr z n e j o p a r ta j e s t p o d s ta w o w a z a s a d a f u n k c jo n o w a n ia ś w ia d o m o ś c i, k tó r a j e s t ś w ia d o m o ś c i ą w ła s n e j ś w ia d o m o ś c i, c z y li sa m o - ś w ia d o m o ś c ią 25. S y m u la c ja n ie j e s t p r o c e s e m n e g a ty w n y m , j a k s ą d z i B a u d ril- la rd , c h y b a ż e m a m y d o c z y n ie n ia z p s y c h ic z n ą i c y w il iz a c y j n ą d e w ia c ją , k ie d y to lu d z ie s tr a c ili p o c z u c ie f u n d a m e n ta ln e j w ra ż liw o ś c i, z a n u r z a ją c s ię w ś w ie - c ie p o z b a w io n y m ja k ie g o k o l w i e k z n a c z e n i a 26. Z a n im j e d n a k z a c z n ę w s p ó łm y - ś le ć z k im ś , j u ż z n im w s p ó łis tn ie ję . Z a n im z a is t n ia ły j a k i e k o l w i e k te c h n ik i k o m u n ik a c j i i z a p is u m y ś li, n a j p ie r w lu d z ie s p o ty k a li s ię j a k o lu d z ie - f iz y c z n ie , w e w s p ó ln e j tr o s c e o p r z e trw a n ie , w o k ó ł w s p ó ln e j w a r to ś c i i je j s y m b o lu . M o w a j e s t w y n a la z k ie m o s o b n ik ó w w s p ó łis tn ie ją c y c h . W te n s p o s ó b u d a ło im s ię w y
d o b y ć m y ś le n ie w s f e r ę ś w ia ta b e h a w io r a ln e g o , g d z ie m o g ło z a is tn ie ć n ie ty lk o j a k o w e w n ę t r z n e d o ś w ia d c z e n ie . O d k r y c ie m o w y n a s tę p o w a ło b y ć m o ż e r ó w n o le g le z r o z w o je m m y ś le n ia . B y ł to p r o c e s w z a je m n y c h s p r z ę ż e ń p o m ię d z y m y ś l e n ie m a m o w ą . N a te j b a z ie s p o tk a n ia i w s p ó łm y ś le n ia r o z w ija s ię d u c h f i lo z o fii. W e d łu g S c h e le r a f i l o z o f r e p r e z e n tu j e o k r e ś lo n ą p o s ta w ę , d z ię k i k tó r e j m o ż e u c z e s tn ic z y ć w ty m , co is to to w e 27. S c h e le r u n ik a r e d u k c jo n iz m u f ilo z o f ic z n e g o , p r o p o n u ją c t e z ę „ u c z e s tn ic tw a ” w ty m , co is to to w e , p r z e z z a a n g a ż o w a n ie s ię c a łe j o s o b y , w łą c z n ie z e le m e n te m e m o c jo n a ln y m , c z y li m i ł o ś c i ą p o - z n a w a n i a 28. W s p ó ł m y ś l e n i e f i l o z o f i c z n e b ę d z i e w i ę c d z i e l e n i e m w s p ó ln e j m ił o ś c i d o te g o , c o is to to w e . N a b a z ie f a k tu , ż e s p o ty k a m y s ię j a k o lu d z ie , k t ó r z y w y b r a li f ilo z o f ic z n y s ty l ż y c ia , m o ż e m y w s p ó łe g z y s to w a ć i w s p ó łm y ś le ć , n ie k o n ie c z n ie d o c h o d z ą c d o w n io s k ó w , z k tó r y m i k a ż d y s ię z g a d z a 29. F ilo z o f o w ie ś w ia d o m ie n ie c h c ą w s p ó ł m y ś l e ć 30. R ó w n o c z e ś n ie d o k o n u ją te g o w s w o ic h p is m a c h , b a r d z o c z ę s to n ie ś w ia d o m ie . D o w o d z i to f a k tu , ż e n a w e t n ie m a ją c ś w ia d o m e j w o li i ta k z n a jd u je m y w s p ó ln e m y ś le n ie , k tó r e o z n a c z a , iż n a p o t y k a m y n ie m a l te s a m e p r o b le m y i p y ta n ia , in a c z e j ty lk o j e f o r m u ł u j ą c i w y r a ż a j ą c . S a m o tn o ś ć m y ś l i c i e l i o k o n g e n i a l n y c h p o w i n o w a c t w a c h
24 W. A. Luijpen, Fenomenologia egzystencjalna, Warszawa, 1972, s. 39. 25 Ibidem, s. 95-96.
26 M. Szulakiewicz, op. cit.
27 T. Bańczyk, M axa Schelera rozumienie istoty filo zo fii, „Czasopism o Filozoficzne” wrzesień 2006, nr 1, s. 10-21.
28 Ibidem, s. 11.
29 W. A. Luijpien, op. cit., s. 40. Tym aspektem filozofia różni się od współmyślenia w sferze walki ideologicznej, partyjnej konkurencji itp.
w y n ik a ł a n ie k o n ie c z n e z ic h z a r o z u m ia ło ś c i. W s p ó łm y ś le n ie n a t o m ia s t m o ż e o k a z a ć s ię w i e l k ą s iłą , n a w e t j e ś l i j e s t b łę d n e ( p r z y k ła d M a r k s a i E n g e ls a ).
P ie r w s z y m w a r u n k ie m w s p ó łm y ś le n ia f ilo z o f ic z n e g o b ę d z ie w ię c o d n ie s ie n ie d o o k r e ś lo n e j w a r to ś c i, j a k ą j e s t m iło ś ć d o ta k ie j, k tó r a z o s ta n ie u z n a n a z a a b s o lu tn ą 31. J e ś li k to ś m a u p o d o b a n ie d o s c e p ty c y z m u , r ó w n i e ż o d n a jd u je s w o j ą a b s o lu tn o ś ć w p o w ą tp ie w a n iu . F i l o z o f n ie m o ż e w ię c tw ie r d z ić , ż e d o s z e d ł d o p r a w d y a b s o lu tn e j, a le p o w in ie n b y ć m a k s y m a lis tą d ą ż ą c y m d o n ie j. O d n ie s ie n ie d o w a r to ś c i s tw a r z a s y tu a c ję s z c z e g ó ln ą , p o n ie w a ż k r e u je e to s filo z o fa , c z ło w ie k a p o s z u k u ją c e g o m ą d r o ś c i, k o c h a ją c e g o m ą d r o ś ć , n a w e t j e ś l i n ie m a s z a n s , a b y j ą o s ią g n ą ć . F u n d a m e n ta ln a in tu i c ja f ilo z o f ii w s p ó łm y ś lą c e j z a c h o d z i w ię c z a r ó w n o n a p ła s z c z y ź n ie o n to lo g i c z n e j, p o z n a w c z e j, j a k i e t y c z n e j 32. F i l o z o f i a m ó w ią c a 0 p ie r w o tn o ś c i d o ś w ia d c z e n ia s p o tk a n ia je d n o c z y w s o b ie w ą tk i f e n o m e n o lo g ii, f ilo z o f ii e g z y s te n c ja ln e j i f ilo z o f ii d ia lo g u , p o z b a w ia ją c p o d e jś c ie f e n o m e n o lo g ic z n e j e g o u to p ijn o ś c i p o z n a w c z e j, p o d e jś c ie e g z y s te n c ja ln e j e g o s k r a jn e g o i n d y w id u a liz m u , a p o d e jś c ie c z y s to d ia lo g ic z n e j e g o p e w n e j a r b itr a ln o ś c i; w s k a z u je s ię n a t o m ia s t n a p ie r w o tn o ś ć d o ś w ia d c z e n ia , k tó r e o d n o s i s ię d o g e n e z y c z ło w ie c z e ń s tw a w o g ó le 33. J a c e k F ile k n a z w a ł to p o d e jś c ie o d p o w ie d z ia ln o ś c ią w s e n s ie o d p o w ie d z i n a p o d s ta w o w y k o m u n ik a t, j a k i m j e s t „ z a g a d n i ę c i e ” 34. P r a w d a o c z ło w ie k u j e s t p r a w d ą w y d a r z e n ia 35.
F ilo z o f ia b u d u je o k r e ś lo n e m o d e le p o z n a w c z e , k tó r e p o z w a la j ą j e j r o z w ija ć o k r e ś lo n e k o n c e p c j e p o z n a n ia . M o d e le m a n tro p o lo g ii f ilo z o fic z n e j b y ł z a w s z e c z ło w ie k „ i d e a ln y ” , tj. s a m m y ś lic ie l: s a m o tn y p o d m io t s to ją c y w o b e c św ia ta , z d y s ta n s o w a n y d o lu d z k ic h p o tr z e b r ó ż n e g o r o d z a ju , r e f le k t u ją c y s ie b ie i ś w ia t. W y s ta r c z y p o c z y ta ć d z i e ła K a r te z ju s z a , K a n ta c z y H u s s e rla . S p r z e c iw „ k o n k r e - ty s t ó w ” w o b e c „ i d e a lis tó w ” b y ł d o p e w n e g o s to p n ia u z a s a d n io n y z e w z g lę d u n a a b s tr a k c y jn o ś ć w p o d e j ś c i u d o p r o b le m u c z ło w ie k a u ty c h d ru g ic h . W s k a z y w a n o n a fa k t, iż c z ło w ie k j e s t is t o tą z k r w i i k o ś c i, ż e ż y je w p r z y ro d z ie i s p o łe c z e ń stw ie , a k s z ta łt je g o ż y c ia z a le ż y o d w ie lu c z y n n ik ó w z e w n ę trz n y c h , h is to ry c z n y c h , g o s p o d a rc z y c h c z y s p o łe c z n y c h . G e n e z a c z ło w ie k a w je g o c z ło w ie c z e ń s tw ie 1 w je g o m y ś le n iu j e s t b a r d z ie j s u b te ln a . W id z im y to d o ś w ia d c z a ln ie , k ie d y d o c h o d z i d o p o c z ę c ia i z r o d z e n ia d z ie c k a . G d y b y w ię c p o s z u k iw a ć m o d e li „ b y c ia c z ło w ie k ie m ” w j e g o p o c z ą t k u i ro z w o ju , tr z e b a s ię g n ą ć d o d z ie c iń s tw a . D z ie c iń s tw o , j a k w ia d o m o , r z u tu je n a c a łą p r z y s z ło ś ć c z ło w ie k a . G d y b y rz u to w a ć te n f a k t n a f ilo z o f ię i f ilo z o fa , to n a p e w n o f ilo z o f p o w in ie n z a c h o w a ć w s o b ie c o ś
31 T. Bańczyk, op. cit., s. 15.
32 Por. J. Bukowski, Zarys filozofii spotkania, Kraków 1987.
33 S. Judycki, Fenomenologia i filozofia dialogu - aspekty historiozoficzne, (w:) A. Bronk (red.), Filozofować dziś. Z badań nad filozofią najnowszą, Lublin 1995, s. 245-261.
34 J. Filek, op. cit., s. 11.
z d z ie c k a , k tó r e s ta je n ie u s ta n n ie w o b e c w y z w a n ia , j a k i m s ą r ó ż n e o b s z a r y p o z n a w a n e g o ś w ia ta . F ilo z o f ia Z a c h o d u r ó w n i e ż n a jw ię c e j z a w d z ię c z a s w o je m u g r e c k ie m u „ d z ie c iń s tw u ” .
P o s z u k iw a n ie te g o , co p ie rw o tn e , i w s k a z y w a n ie n a j a k i ś j e d e n c z y n n ik ja k o w ła ś n ie ta k i n ie w y d a je s ię r z e te ln e . I j e ś l i s łu s z n ie tw ie rd z i J u d y c k i, ż e n ie m a p o w ro tu d o p ie rw o tn e j r a c jo n a ln o ś c i w s ty lu g re c k im , tu d z ie ż n ie m o ż n a w s k a z y w a ć n a p ie rw o tn o ś ć d ia lo g ic z n ą , to b łę d n ie r o z u m ie o n s a m o p o ję c ie d ia lo g ic z n o - ś c i36. W y d a je się , ż e d ia lo g ic z n o ś ć r o z u m ia n a w ła ś n ie j a k o w s p ó łm y ś le n ie m o ż e b y ć r o z w ią z a n i e m p o z o r n e j a p o r ii m ię d z y n a t u r a liz m e m a p e r s o n a lis t y c z n y m d ia lo g iz m e m . N ie w y d a je s ię te ż , a b y is tn ia ła k o n ie c z n o ś ć d o w o d z e n ia „ is to tn e j o d r ę b n o ś c i” c z ło w ie k a w s to s u n k u d o ś w ia ta , p o n i e w a ż n a s z a j e d n o ś ć z ty m ś w ia te m j e s t n ie d o z a k w e s tio n o w a n ia . „ N ie m o ż n a m y ś le ć o p o d m io c ie i ś w ie - c ie j a k o i s t n i e j ą c y c h w i z o l a c j i o d s i e b i e ” 37. N i e m o ż n a t e ż m y ś l e ć r e a l n i e c z ło w ie k u j a k o is t n ie j ą c y m w iz o la c ji o d d r u g ie g o . N i e p r z y p a d k o w o m y ś l ic i e l n ie z w ią z a n y z f i l o z o f i ą d ia lo g u , L u ijp e n , u ż y w a p o j ę c i a „ s p o t k a n i e ” . F i l o z o f t e n p o s ł u g u j e s i ę d a le j p o ję c ie m „ d i a l o g ” p r z y o p is ie r e l a c j i p o d m io t u i ś w ia ta : „ D ia lo g s ta n o w ią c y e g z y s te n c ję n ie m o ż e b y ć r o z ło ż o n y n a b a r d z ie j p r o s te e l e m e n ty ” 38. O tó ż n ie m a l i d e n ty c z n a j e s t s y tu a c j a m ię d z y - o s o b o w a . N i e j e s t m o ż liw e z r e d u k o w a n ie te g o p o d s ta w o w e g o f a k tu d o e l e m e n tó w b a r d z ie j p o d s ta w o w y c h . W ię c e j, s y tu a c j a o d n ie s ie n ia d o d r u g ie g o n a s t ę p u j e n ie c o w c z e ś n ie j w s f e r z e k o n s t y t u c j i c z ło w ie c z e ń s tw a i c a łe g o i n s t r u m e n ta r iu m p o z n a w c z e g o . J e ś l i f a k t y c z n i e t r a k t o w a ć i n t e n c j o n a l n o ś ć j a k o j e d n o ś ć p o d m i o t u i ś w ia ta , to z a n im d o c h o d z i d o o w e j je d n o ś c i , m u s i u k s z ta ł to w a ć s ię t a k a m o ż l iw o ś ć w u m y ś l e , c o d z i e je s i ę p r z e d e w s z y s t k i m p r z e z j e d n o ś ć m ię d z y o s o b o w ą , p r z e z „ w y p o s a ż e n ie ” e m o c jo n a ln o - m e n ta ln e z a c h o d z ą c e w r e la c ji m a t k a - - d z i e c k o . D o p ie r o ta k „ u c z ł o w i e c z o n y ” d ia lo g ic z n ie p o d m io t m o ż e o d n ie ś ć s ię d o ś w ia ta j a k o c a ło ś c i. S łu s z n ie p o s tu lu je J u d y c k i s y n te z ę (d z is ia j c h y b a b a r d z ie j r e a l n ą n iż w r o k u 1 9 9 5 ), g d z ie „ tr z e c i c z y n n ik ” p o je d n a p o z o r n ie p r z e c iw s ta w n e u ję c ia c z ło w ie k a 39. C o j e s t ź r ó d łe m in te n c jo n a ln o ś c i u m y s łu , ta k d o b r z e o p is a n e j? C z ło w ie k j a k o r o z u m n y i ś w ia d o m y p o d m io t o so b o w y . J e ś li w ię c J u d y c k i p is z e o u m y ś le „ w y p o s a ż o n y m ” w in te n c jo n a ln o ś ć , to s k ą d w z ię ło s ię w n im to „ w y p o s a ż e n ie ” ? O tó ż to w ła ś n ie in s t r u m e n ta r iu m in te n c jo n a ln o ś c i j e s t w tó r n e w o b e c o d n ie s ie n ia d o s ie b ie j a k o „ k o g o ś ” i d o d r u g ie g o , k t ó r y p o tw ie r d z a i w y d o b y w a m o j ą „ o s o b n o ś ć ” . I n ie j e s t to b y n a jm n ie j ż a d e n tr ic k , j a k tw ie r d z i J u d y c k i. J e s t to fa k t n ie m a l b io lo g ic z n y . D o p ie r o k ie d y c z ło w ie k r o z w in ie w s o b ie „ b y c ie - z - in n y m i” ,
36 S. Judycki, op. cit., s. 258. 37 W. A. Luijpen, op. cit., s. 41. 38 Ibidem, s. 42.
„ b y c ie - w - s o b ie ” , a w ię c w s p ó łis tn ie n i e i w s p ó łm y ś le n ie , m o ż e s k ie r o w a ć s ię w s tr o n ę „ p r z e d m io tu ” . S a m o to s k ie ro w a n ie g e n e r o w a n e j e s t p r z e z a n a lo g ię d o ś w ia d c z e n ia d z ie c k a . Ś ro d o w is k ie m te g o d o ś w ia d c z e n ia j e s t b y c ie z in n y m i, k tó r z y m u te j a n a lo g ii d o s ta r c z a ją ( ś w ia d o m ie lu b n ie ). W b r e w te m u , co w ie l o k r o t n ie f o r m u ł o w a n o j a k o z a r z u t, s tw ie r d z e n i e w s p ó łis tn ie n i a j e s t f a k te m n ie d o z a p r z e c z e n ia , ja s n y m i j e d n o z n a c z n y m . D la c z e g o w ię c m y ś le n ie tr a k t o w a ć ja k o e le m e n t o s o b n y ? M y ś le n ie j e s t je d n y m z z a s a d n ic z y c h c z y n n ik ó w w s p ó łis tn ie n ia j a k o w s p ó łm y ś le n ie w s to s u n k u d o c e lu , k tó r y w y ra ż a s ię j a k o w a r to ś ć , ja k o o b s z a r te g o , c o w a ż n e i g o d n e o s ią g n ię c ia . S a m o w ię c r o z r ó ż n ie n ie n a c z y n n ik f iz y c z n y i c z y n n ik n ie f iz y c z n y w y d a je s ię m o c n o z u ż y te i p o p r o s tu n ie a d e k w a t n e d o r z e c z y w is to ś c i. W a r to ś c i ty c h n ig d y n ie z d o b y w a n o w p o je d y n k ę . In a c z e j m ó w ią c - p o tr z e b y b i o l o g i c z n e z a s p o k a j a n e b y ł y z a w s z e w s ta d z i e , w g r u p ie , a p ó ź n i e j w e w s p ó ln o c ie ; p o d o b n ie p o t r z e b y e t y c z n e c z y d u c h o w e ( s e n s u ) . G d z ie k o lw ie k w ię c b y ś m y n ie s p o jr z e li, c z y to w s f e r ę p o c z ę c ia , c z y s f e r ę r o d z in y i o r g a n iz a c ji ż y c ia s p o łe c z n e g o , o d n a jd u je m y m o d e l, k tó re g o f ilo z o fu ją c y w p o je d y n k ę m y ślic ie le n ie d o s trz e g li: j e s t to m o d e l s p o tk a n ia , w y m ia n y , r o z - m o w y itd . P ie r w s z y z b r z e g u p o d r ę c z n ik z z a k r e s u te o rii p o z n a n ia n ie w s p o m in a a n i r a z u filo z o fó w d ia lo g u 40. M ó w i s ię n a to m ia s t b a r d z o d u ż o n a te m a t r e la c ji p o d m io t - p r z e d m io t , k tó r a j e s t ty lk o m o d e le m , a c z k o lw ie k n ie p ie r w o tn y m . S k ą d j e d n a k ta k a r e la c ja p o ja w i a s ię w n a s z e j ś w ia d o m o ś c i? O tó ż z n a c z n ie w c z e ś n i e js z a (z a ró w n o te m - p o r a ln ie , j a k i - p r z e d e w s z y s tk im - o n to lo g ic z n ie ) r e la c ja to o d n ie s ie n ie d o d r u g ie g o p o d m io tu , d o o s o b y : m a tk i, o jc a , b a b c i, b r a ta itp . D z ie c k o o d n a jd u je s ię w e m o c ja c h b y c ia z in n y m i, k tó r z y k o c h a ją , c h ro n ią , k a r m ią , p o ją , o g r z e w a ją , ś m i e ją s ię , p ła c z ą c z y k r z y c z ą . D z ie c k u n ie w y s ta r c z a w y łą c z n e z a s p o k o je n ie p o tr z e b b io lo g ic z n y c h . P o trz e b u je o n o p r z e d e w s z y s tk im z a s p o k o je n ia p o tr z e b e m o c jo n a ln y c h , co d o k o n u je s ię w r e la c ja c h z o s o b a m i. D o p ie r o w p ó ź n ie js z y m c z a s ie d o c h o d z i d o c o r a z w ię k s z e g o p r o c e s u a u to n o m iz a c ji, a w y k s z t a łc e n ie s ię in d y w id u a ln e g o „ j a ” j e s t e f e k te m o s ta tn ie g o e ta p u r o z w o ju . W s e n s ie h is t o r y c z n y m lu d z k ie „ j a ” j a k o in d y w id u a ln y p o d m io t p o w s ta ło b a r d z o n ie d a w n o i m o ż n a p r z y p u s z c z a ć , ż e ó w in d y w id u a lis t y c z n y e f e k t n ie j e s t o s ta te c z n y 41.
J e ś li r o z u m i e ć f ilo z o f ię n ie c o s z e r z e j n iż ty lk o j a k o o k r e ś lo n y s p o s ó b f ilo z o f o w a n ia ( g re c k i) , a w ię c j a k o w s z e lk ą r e f le k s ję p o s z u k u ją c ą p r z y c z y n i u z a s a d n ie ń d la a k tu a ln e g o d o ś w ia d c z e n ia , to o c z y w iś c ie m o ż n a j ą o d n a le ź ć z a r ó w n o w b u d d y z m i e c z y h i n d u i z m i e , j a k i w j u d a i z m i e . W s z y s t k i e t e n u r t y s ą p o s z u k iw a n ie m w y ja ś n ie n ia ś w ia ta i c z ło w ie k a w ś w ie tle p r z y c z y n n ie p o w ą tp ie
-40 G. Gottfried, Teoria poznania. Od Kartezjusza do Wittgensteina, Kraków 2007. 41 Pytanie, jakie tutaj się nasuwa, to: czy to dzięki językowi mogliśmy dokonać ekspresji własnego „ja”, czy też może odwrotnie? Jak człowiek uzyskał możliwość posiadania własnej, osobistej tożsamości?
w a ln y c h . P o z o s ta w ia ją c c a łk o w ic ie n a b o k u k w e s tie r e li g ijn y c h w ie r z e ń , m o ż n a n a p r z y k ła d K s ię g ę R o d z a ju c z y B h a g a w a d g it ę r o z u m ie ć j a k o o p is o k re ś lo n e g o p r o c e s u w y ja ś n ia ją c e g o i p o z n a w c z e g o . F ilo z o f ia j e s t z ja w is k ie m w ie l o k u ltu r o w y m , u n iw e r s a ln y m 42. D la te g o ty lk o f ilo z o f ia r o z u m i a n a j a k o p o d e jm o w a n ie ty c h s a m y c h , u n iw e r s a ln y c h p y ta ń j e s t „ ż y w io łe m ” s p o tk a n ia k u ltu r , o b s z a r e m s p o tk a n ia z in n y m i k u ltu r a m i, p o d e jm o w a n ie m w y s iłk u r o z u m i e n ia ic h b e z p o t r z e b y z m ie n ia n ia i n a g i n a n ia d o p o tr z e b w ła s n e g o in te r e s u . J e ś li s łu s z n a j e s t in tu ic ja p r e z e n tu ją c a m y ś le n ie g r e c k ie j a k o p o d e jś c ie z d o m i n a c j ą z m y s łu w z r o k u , to m o ż liw e j e s t ta k ie m y ś le n ie , g d z ie d o m in u je z m y s ł s ł u c h u 43 . T a k c z y in a c z e j m y ś l e n i e j e s t p e w n e g o r o d z a j u n a r z ę d z i e m , k tó r e m o ż n a z ilu s tr o w a ć o b r a z e m „ s o c z e w k i” s k u p ia ją c e j w s o b ie o k re ś lo n e fra g m e n ty r z e c z y w is to ś c i. N a r z ę d z ie to j e s t j e d n a k p r z e d e w s z y s tk im o w o c e m p r o c e s u h o - m in i z a c ji d z ie c k a , k tó r y d o k o n a ł s ię w w a r s tw ie „ s p o tk a n i a ” d z i e c k a z k u ltu r ą o b e c n ą w ję z y k u , w m o w ie , w g e s ta c h , u ś m ie c h a c h , p r z y tu l e n ia c h itd .
F ilo z o f ia d ia lo g u w y d a je s ię r o k o w a ć n a d z ie je n a b a rd z ie j w s z e c h s tr o n n e n iż d o te j p o r y u ję c ie c z ło w ie k a i j e g o d o ś w ia d c z e n ia . W y d a je s ię je d n a k , iż b łę d e m j e s t s p r o w a d z a n ie d ia lo g ic z n o ś c i d o p r o b le m u e ty c z n e g o ( ja k n p . u L e v in a s a c z y T is c h n e r a ) , t a k j a k b łę d e m W ittg e n s te in a b y ło s p r o w a d z a n ie m y ś l e n ia d o j a k i e g o k o lw ie k z d a n ia , k tó r e m a s e n s , d o j ę z y k a w o g ó ln o ś c i4 4 . M o ż n a s ą d z ić , ż e j ę z y k w y n ik a z m o w y , m o w a te d y j e s t p ie r w o tn a w s to s u n k u d o j ę z y k a i p is m a . O n a s a m a , j a k o m o w a , j e s t e f e k te m k o r e la c ji m ię d z y lu d z k ic h , p ie r w o tn e g o d o ś w ia d c z e n ia d r u g ie g o . M o ż liw e , ż e m o w a w y ło n iła s ię z b e z k s z ta łt n y c h d ź w ię k ó w , k tó r e w y n ik a ł y z k o n ie c z n o ś c i p r z e k a z a n ia o k r e ś lo n e g o k o m u n ik a tu in n e m u . Z w ie r z ę ta b y ć m o ż e r ó w n i e ż m a j ą t a k ą p o tr z e b ę , m im o to n ie w y s z ł y p o z a s ta d iu m k ilk u o k r z y k ó w . K o m u n i k a t j e d n a k m u s i a ł b y ć w c z e ś n ie j p o m y ś la n y . M o w a j e s t e f e k te m s p o tk a n ia . N a le ż a ło b y w s k a z a ć , tr z y m a ją c s ię a r c h e ty p ic z n e g o m o d e lu m a tk a - d z i e c k o , iż ó w I n n y n ie j e s t in n y , a le s ta n o w i r a c z e j j e d n o ś ć m a tc z y n o - d z ie c ię c ą . M a tk a j e s t d la d z ie c k a n ie ty lk o o b s z a r e m z a s p o k o je n ia p o tr z e b fiz y c z n y c h , e m o c jo n a l n y c h i p s y c h ic z n y c h . M a tk a j e s t r e p r e z e n ta c ją . R e p r e z e n tu je o n a s p o łe c z e ń s tw o . R a c j ę m a L e v in a s , p is z ą c : „ J a o d n o s z ę s i ę d o I n n e g o ty lk o p r z e z s p o łe c z e ń s tw o ” 45. J e s t to p r a w d a , j e ś l i z a m o d e l m y ś l e n ia o c z ło w ie k u b ie r z e m y o s o b ę w p e łn i u k s z ta łto w a n ą , d o r o s łą . O s o b a d o r o s ła j e s t j e d n a k te m p o r a ln ie i g e n e ty c z n ie ( w s e n s ie p o c z ą tk u ) w tó r n a . P ie r w o tn a r e la c ja , b ę d ą c a w r ę c z w a r u n k i em p r z e tr w a n ia d z ie c k a , j e s t r e l a c j ą o s o b o w ą , d ia lo g ic z n ą . N a s z e p ie r w o tn e is t n ie n ie j e s t w s p ó łis tn ie n ie m . I s tn ie n ie in d y w id u a ln e j e s t w tó r n e , j e s t s u p e rw e n ie n
-42 M. Szulakiewicz, op. cit., s. 143.
43 Jak pisze Levinas op. cit., s. 139: „Myśl myśli w żywiole przypom inającym raczej dźwięk niż światło” .
44 L. Wittgenstein, Tractatus logico-philosophicus, Warszawa 2004, tezy 1-7. 45 E. Levinas, op. cit., s. 65.
c j ą s p o tk a n ia 46. S p o tk a n ie j e s t o w o c e m in te r p e r s o n a ln e j w y m ia n y w a r to ś c i, i n f o r m a c ji z n a c z ą c y c h , k o m u n ik a tó w o m ił o ś c i i b e z p ie c z e ń s tw ie . R o z u m ie n ie f ilo z o fii, j a k i e p r o p o n o w a n e j e s t w ty m te k ś c ie , w y n ik a z p o d s ta w o w e g o p r z e k o n a n ia , ż e to n ie ś w ia t j e s t d la c z ło w ie k a w s z y s tk im , co j e s t j e g o f a k ty c z n o ś c ią , a le o n s a m j a k o c z ło w ie k i te n , k t ó r y k o n s ty tu u je g o w je g o c z ło w ie c z e ń s tw ie - in n y 47. B a rd z ie j m o ż e te n I n n y n iż o n s a m d la s ie b ie . I n n y n ie j e s t o b c y m . S a m ą i n n o ś ć in n e g o w y z n a c z a m n a p o d ło ż u w s p ó ln e g o p o la d o ś w ia d c z e ń . Z o b c y m n ie j e s t m o ż liw y ż a d e n k o n ta k t; j e ś l i p o tr a k t u ję o b c e g o j a k o o b c e g o w z u p e łn o ś c i, to je s z c z e m o g ę s p r ó b o w a ć f o r m y k o m u n ik a c ji, j a k ą j e s t w a lk a . J e ś li w a lk a z a w ie r a w s o b ie p e w n e z a s a d y e ty c z n e ( ja k n a p r z y k ła d - n ie z a b ija n ie w z ię ty c h w n ie w o lę ) , m o ż n a m ó w ić j u ż o ty m , ż e p o le o b c e g o p o k r y w a s ię d o p e w n e g o s to p n ia z p o le m in n e g o . I s tn ie je je s z c z e tr z e c ia p ł a s z c z y z n a s p o tk a n ia , j a k ą j e s t o d k r y c ie w d r u g im „ b r a ta ” w c z ło w ie c z e ń s tw ie i s p o tk a n ie z n im n a p ła s z c z y ź n ie d z ie le n ia się . N ie w ą tp liw ie w y m ia n a h a n d lo w a z a w ie r a j u ż p e w ie n e le m e n t w s p ó ln e j p r z e s tr z e n i w a r to ś c i d o ty c z ą c y c h te g o , co d o b r e i p ię k n e . I n te r a k c ja j e s t f u n d a m e n te m w s p ó łm y ś le n ia 48. F i l o z o f i a to w s p ó ł m y ś l e n i e , w k t ó r y m k r y t y k a j e s t w a r u n k i e m r o z w o ju , a s a m o o b a la ln o ś ć w a r u n k ie m o tw a r to ś c i n a n o v u m . P o c z ą tk ie m f ilo z o f ii j e s t w s p ó łm y ś le n ie , j a k i e z a p r e z e n to w a ł n a m P la to n w s w o ic h d z ie ła c h . J a k p is z e S z u la k ie w ic z : „ D ia lo g n ie j e s t ty lk o ś r o d k ie m w y r a z u g o to w e j j u ż m y ś li. J e s t c z y m ś z n a c z n ie w ię c e j . D ia l o g w y z n a c z a o b s z a r p o w s t a w a n i a m y ś l i, n a d a je m y ś le n iu n o w ą ja k o ś ć , j e s t f ilo z o f ią w d z ia ła n iu ” 49. N a s z e m y ś le n ie r o d z i s ię w e w s p ó ł m y ś l e n i u , k t ó r e j e s t z a d z i w i e n i e m w o b e c ta je m n ic y . I n a c z e j m ó w ią c , w n a s z y m m y ś le n iu o b e c n e s ą m y ś li p o k o le ń p r z e d n a m i, a ta k ż e w s p ó łc z e s n y c h . N ie m o ż e m y p r z e c ie ż p o w ie d z ie ć , ż e r o z w ik ła liś m y z a g a d k ę ś w ia ta c z y c z ło w ie k a (n ie m ó w ią c j u ż o B o g u ). W s p ó łm y ś le n ie o p ie ra s ię n a s p o tk a n iu w im ię o k re ś lo n y c h w a r to ś c i; p o d s ta w o w y m i w a r u n k a m i o b ie k ty w n y m i w s p ó łm y ś le n ia f ilo z o f ic z n e g o są: w z a je m n y s z a c u n e k , p o k o r a w o b e c p r a w d y lu b d o b r a , s z c z e r a to le r a n c ja , o tw a rto ś ć , r z e te ln o ś ć m y ś le n ia i p o le m ik a a d re m , a n ie a d h o m in e m .
C z a s e m o c z y w iś c ie „ d ia lo g w r ę c z w y r a s ta z k o n f lik tu i u z n a n ia r ó ż n ic ” 50. W s p ó łm y ś le n ie n ie o z n a c z a w ię c z g a d z a n ia s ię w e w s z y s tk im i u n ik a n ia w s z e 46 Superweniencja jest warunkowaniem określonych grup własności przez inne grupy wła sności bez sprowadzania jednych do drugich. Inaczej jeszcze mówiąc, określone własności zacho dzą, jeśli towarzyszą im inne własności. Por. J. Kim, Umysł w świecie fizycznym, Warszawa 2002, s. 12-37.
47 M. Szulakiewicz, op. cit., s. 76. Szulakiewicz wyraźnie idzie po linii Levinasa, wska zując na etykę jako podstawową orientację i na miłość, co jest o tyle nieprawdziwe, że miłość dojrzała i pełna nie kieruje się jakąkolw iek etyką poza tą, która wyłania się z miłości. Nie można tedy na jednym oddechu wypowiadać etyki i miłości. Por. ibidem, s. 79.
48 E. Hałas, Symbole w interakcji, Warszawa 2001. 49 M. Szulakiewicz, op. cit., s. 80.
la k i c h k o n f lik tó w . W ię c e j, w d ia lo g u ty m p ię k n ie j r y s u j ą s ię r ó ż n ic e m ię d z y lu d ź m i i k u ltu r a m i, p o n ie w a ż j e s t o n f o r m ą u c z e s tn ic t w a w w y ż s z y c h w a r t o ś c ia c h , t a k i c h j a k h o r y z o n t p r a w d y c z y d o b r a 51. I n n y m i s ło w y - n ie c h o d z i 0 to , a b y k o g o ś p r z e k o n a ć z a w s z e lk ą c e n ę d o n a s z y c h r a c ji, a le o s a m ą d r o g ę w s p ó ln e g o o d k r y w a n ia , o w o l ę d a w a n ia i p r z y jm o w a n ia 52.
F ilo z o f ia te d y , w sw e j w a r s tw ie m e ta f ilo z o f ic z n e j, p o w in n a b y ć o tw a r to ś c ią n a to , co I n n e 53. O tw a r to ś ć t a w p r z y p a d k u f ilo z o f a m u s i o z n a c z a ć u n ik a n ie w s z e lk ie g o d o k tr y n e r s tw a i a r b itr a ln o ś c i: „ F a k te m m y ś l e n ia d ia lo g ic z n e g o n ie j e s t a n i C o g ito , a n i u n iw e r s a ln y , u ję ty te o r e ty c z n ie b y t, le c z - d z i e ją c e s ię tu 1 t e r a z - s p o tk a n ie i r o z m o w a ” 54. N ie j e s t to ła tw e , p o n ie w a ż z w y k ła in te le k tu a ln a u c z c iw o ś ć j e s t tr u d n a , a s p o tk a n ie d ru g ie g o filo z o fa , k tó r y m y ś li in a c z e j n iż j a i s łu c h a n ie te g o , co m a r z e c z y w iś c ie d o p o w ie d z e n ia , j e s t n ie k ie d y z a d a n ie m p o n a d siły , j e d n a k n ie d la k o g o ś , k to u w o ln ił s ię o d d y k ta tu r y s w e g o „ e g o ” .
F ilo z o f ia r o z u m i a n a j a k o w s p ó ln a tr o s k a o lo s y c z ło w ie k a i c a łe j c y w iliz a c ji j e s t d z is ia j n ie m a l k o n ie c z n a , j e ś l i m a m y z n a le ź ć w y jś c ie z r o z m a ity c h im p a s ó w , z a c z y n a j ą c o d t y c h n a j b a r d z i e j l u d z k ic h : d e p r e s j i , s a m o b ó js tw , l u d o b ó j s t w ( w p r o s t i n ie w p r o s t) , ś m i e r c i g ło d o w e j , a k o ń c z ą c n a t y c h c y w il iz a c y j n y c h i g lo b a ln y c h , o d n ie s io n y c h d o ś r o d o w is k a p la n e ty , g w a łto w n e g o r o z w o ju t e c h n ik i i te c h n o lo g ii, k o r u p c ji w ła d z y itd . M e to d ą n a jb a r d z ie j e f e k ty w n ą w y d a je s ię b y ć w s p ó łm y ś le n ie f i lo z o f ó w z e s o b ą o r a z z e s p e c ja lis t a m i in n y c h d z ie d z in . „ Z m a g a n ie s ię z p r o b le m e m w y m a g a w s p ó ln o ty filo z o fó w , w s p ó ln o ty p ro b le m o - w e j ” 55. J u ż n a ty m e ta p ie j e s t to tr u d n e , j e d n a k k o n ie c z n e z e w z g lę d u n a a l a r m u j ą c ą s y tu a c ję ś w ia ta w r ó ż n y c h j e g o w y m ia r a c h . S a m a k r y ty k a , z g o r s z e n ie c z y o b u r z e n ie f ilo z o f ii n a ś w ia t n ie w y s ta rc z y . P r o g r a m w s p ó łm y ś le n ia m u s i z a w ie r a ć w s p ó ln ą tr o s k ę f ilo z o f ó w o w y p r a c o w a n ie u n iw e r s a ln y c h id e i i w a r to ś c i, k tó r e m o g ą s p e łn ia ć r o l ę r e g u la ty w n ą , n ie p o p a d a ją c w s ła b o ś ć , k tó r a s ta ła s ię u d z i a łe m m .in . id e i to le r a n c j i c z y to ta ln e j w o ln o ś c i. W s p ó łm y ś le n ie p o w i n n o w ię c c z e r p a ć z p r z e s z ło ś c i, z tr a d y c ji m y ś l i Z a c h o d u i W s c h o d u , r ó w n o c z e ś n ie o tw ie r a ją c s ię n a w y z w a n i a ś w ia ta w s p ó łc z e s n e g o , k tó r y p r z e tr w a o ty le , o ile id e a w s p ó łm y ś le n ia z a k o r z e n i s ię w n im o d p o w ie d n io s iln ie , p r z e k ra c z a ją c g r a n ic e c y w iliz a c ji, k u ltu r , r a s i n a w y k ó w . W s p ó łm y ś le n ie s ta je s ię k o n ie c z n o ś c i ą d z ie jo w ą .
51 Ibidem, s. 87. 52 Ibidem. 53 Ibidem, s. 83. 54 Ibidem.
