Magdalena Krawczyk
Koncepcja religii Nicolaia Hartmanna
Humanistyka i Przyrodoznawstwo 21, 355-368
Magdalena Krawczyk
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski Warmia and Mazury University w Olsztynie in Olsztyn
KONCEPCJA RELIGII NICOLAIA HARTMANNA
The Concept of Religion according to Nicolai Hartmann
S ł o w a k l u c z o w e : religia, etyka, wiara, K e y w o r d s : religion, ethics, faith, human, człowiek, odpowiedzialność. responsibility.
S t r e s z c z e n i e
W artykule wskazano na elementy wspólne i rozbieżne pomiędzy etyką a religią. Przywoła no także antynomie występujące w Etyce N ico laia Hartmanna. Pierwszą z nich jest skierowa nie etyki na w artości doczesne, a religii na rzeczywistość wieczną. Kolejną z nich jest to, że w etyce najważniejszy jest człowiek, w reli gii - B óg jako n osiciel wartości moralnych. Trzecią antynom ią jest sprzeczność m iędzy etycznym i wartościami a dekalogiem . Etyka jako dziedzina autonomiczna względem religii jest przejawem dojrzałości człowieka. Bóg jako najwyższa norma moralna jest sprzeczny z ideą wartości etycznych.
A b s t r a c t
The author points both mutual and dispa rate components between ethics and religion. The author also mentions the antinomies from Hartmann’s Ethics. The first o f them is focusing ethics on earthly goods, while religion is focu sed on eternal reality. The next one is that in ethics it is the human who is the most impor tant, while in religion this is God, as the bearer o f moral principles. The third one is a contra diction between the ethic standards and the Ten Commandments. Ethics, as a branch o f philoso phy that is autonomous from religion, is a ma nifestation o f human maturity. God as the su preme moral standard is contradictory to the concept o f ethic values.
Nicolai Hartmann w Etyce podejmował problematykę stosunku religii i ety
ki. W przeszłości etyka była bardziej zorientowana na religię, pełniła także funk
cję jej interpretatora. Czasy takiej zależności jednak minęły, co nie zmienia fak
tu, że religie i m ity były pionieram i i krzew icielam i idei m oralnych, gdzie
świadomość etyczna występowała jako istotny element świadomości homo reli-
g iosus. M it i religia zawierają pierwotne świadectwa m oralnych dążeń ludzko
ści, które znajdują swój wyraz m.in. w języku. W długim okresie historycznego
rozwoju m it i religia występowały jako jedyni nosiciele idei moralnych, m oral
ność zaś jako forma religijnego światopoglądu. Ani religia, ani m it nie
sprowa-d z a ły s i ę j e sprowa-d y n i e sprowa-d o n ie j i je j n ie z a s t ę p o w a ły , c h o ć H a r tm a n n u z n a w a ł m o r a l n o ś ć z a ic h z n a c z ą c y s k ła d n ik . W o b e c r e li g ii i m it u j a w i ł a s i ę j a k o s a m o d z ie ln a , a z w o l e n n i c y r e li g ii n ie z a w s z e to a k c e p t o w a li1.
H a rtm a n n p o d k r e ś la ł, ż e r e li g ie i m it y z a w ie r a ją w s z y s t k o , c o p r z y c ią g a lu d z k ie s e r c a . J ę z y k , w k tó r y m w y r a ż o n e z o s t a j ą id e e , to n ie j ę z y k p o j ę ć ( p o j ę c ia z a c z y n a j ą s i ę ta m , g d z ie r e lig ia p r z e c h o d z i w d o g m a t ), a le s y m b o li, a n a w e t ar t y s t y c z n e j fo r m y . T o , ż e r e lig ia i m it s ą n o s i c ie l a m i p o z y t y w n e j m o r a ln o ś c i, n ie z n a c z y , ż e n ie m o ż n a ic h o d r z u c ić . D z i e j e s i ę ta k p r z y o s i ą g n ię c i u d o j r z a ło ś c i e t y c z n e j . H a r tm a n n u z n a w a ł, ż e c z ł o w i e k r e li g ij n y n i e j e s t d o j r z a ły e t y c z n i e , p o n ie w a ż w s z y s t k o , c z e g o p o c h o d z e n ia n ie z n a , p r z y p is u j e B o g u . W p ie r w s z e j k o le j n o ś c i t y c z y s i ę to p r a w m o r a ln y c h 2 . W e d łu g H a r tm a n n a , m i ę d z y e t y k ą a r e li g ią f u n k c j o n u je p o d w ó j n a w e w n ę t r z n a w ię ź . C z ę ś ć p o j ę ć e t y c z n y c h m a r e li g ij n o - m i t y c z n e p o c h o d z e n ie . P o d o b n ie j e s t z p o j ę c i a m i m o r a ln y m i w y s t ę p u j ą c y m i n a p o lu r e li g ij n o - m i t y c z n y m , k tó r e s w e p o d s t a w y m a j ą w e t y c e . W id a ć w i ę c , ż e z a r ó w n o w r e lig ii, j a k i e t y c e m a m y d o c z y n ie n i a z p e w n ą k o n c e p c j ą d o b r a m o r a ln e g o . N a l e ż y p a m ię t a ć , b y z t e n d e n c j i p r z e n ik a n ia s i ę p o j ę ć n ie r o b ić p o w s z e c h n i e o b o w ią z u j ą c e g o p r a w a , p o n i e w a ż n ie k a ż d e r e li g ij n o - m o r a ln e p o j ę c i e o k a z u j e s i ę n o s i c i e l e m e t y c z n e g o d o b ra . T a k j e s t n p . w p r z y p a d k u „ o f ia r y ” - n ie m a s a m o d z ie ln e g o c e lu , j e s t t y l k o ś r o d k ie m p r o w a d z ą c y m d o z b a w ie n ia 3 . R e lig i a k s z t a łtu j e r o z w ó j ś w ia d o m o ś c i m o r a ln e j, a le n ie j e s t t o ż s a m a z d o jr z a łą fo r m ą m o r a ln o ś c i. M o r a ln o ś ć p o w in n a b y ć n i e z a l e ż n a o d r e l i g ii , b o w ie m p r z y m i o t e m e t y k i j e s t j e j c a łk o w it a a u to n o m ia 4 . H a r tm a n n w y o d r ę b n ił tr z y e ta p y r o z w o j u e ty k i, k tó r e w p e w i e n s p o s ó b k o r e s p o n d u j ą z e s t a d ia m i r o z w o j u r e lig ii. D z i ę k i t e m u p r ó b o w a ł o d p o w ie d z ie ć n a p y ta n ia : c z y m o ż n a n a u c z y ć s i ę d o b r a i c o w o g ó ln e o z n a c z a u c z e n ie s i ę w o b r ę b ie m o r a ln o ś c i? P o s z c z e g ó l n e e ta p y r o z w o j u e t y k i p o r u s z a j ą w p e w i e n s p o s ó b r o z u m ie n ie ta k ż e r e lig ii. P ie r w s z y , a n t y c z n y e ta p z a k ła d a , ż e e ty k a u c z y , j a k p o s t ę p o w a ć . C z ł o w i e k z a w s z e d ą ż y d o d o b r a , n ig d y d o z ła . M y l i ć s i ę m o ż n a ty lk o w ty m , c o n a z y w a m y d o b r e m . D la t e g o e ty k a p o w in n a u c z y ć , c z y m j e s t d o b r o . J e ś li c z ł o w ie k j e p o z n a , n ie b ę d z ie j u ż p o s t ę p o w a ł ź l e , p o n ie w a ż s a m o j e g o p o z n a n ie j e s t g w a r a n te m o d p o w i e d n ie g o z a c h o w a n ia . D r u g i, c h r z e ś c ij a ń s k i etap z a k ła d a , ż e e ty k a m o ż e n a u c z a ć d o b r a , a le c z ł o w i e k z e s w e j n a tu r y j e s t g r z e s z n y . N i e m a s i ł, b y p r z e c i w s t a w i ć s i ę z łu . J e d n o s tk a z n a p r z y k a z a n ia , a le s a m o d z ie l n ie n ie m o ż e o p r z e ć s i ę s w e j g r z e s z n o ś c i, w i ę c p o tr z e b n a j e s t je j B o ż a ła
1 N. Hartmann, Etyka, Władimir D al’, Sankt-Petresburg 2002, s. 138. 2 Ibidem, s. 138.
3 Por. J. Galarowicz, N owy elem entarz etyczny, Petrus, Kraków 2011, s. 145-147.
4 J. Galarowicz, W drodze do etyki odpowiedzialności, t. 1: F enom enologiczna etyka w ar tości (Max Scheler - N icolai H artm ann - D ietrich von H ildebrand), WN PAT, Kraków 1997,
sk a . E ty k a tr a c i s w ó j p r a k ty c z n y ch a ra k ter, a z y s k u j e g o r e lig ia . W tr z e c im e ta p ie H a r tm a n n w y s z c z e g ó l n i ł p o g lą d A rtu ra S c h o p e n h a u e r a , w e d łu g k tó r e g o e t y k a a n i n ie o k r e ś la ż y c i a j e d n o s t k i, a n i n ie n a u c z a t e g o , c o j e d n o s t k a p o w in n a r o b ić . E ty k a m o ż e w p ły w a ć n a ja k ą ś m o r a ln ą w a r t o ś ć , k tó r a t k w i j u ż w c z ł o w i e k u , a le n ie m o ż e j e j p o w o ła ć d o ż y c ia . E ty k a to c z y s t a te o r ia , n ie m a j ą c a w p ł y w u n a w y b ó r c z ł o w i e k a p o m i ę d z y d o b r e m a z ł e m 5. P o w y ż s z e t e z y s k ła n ia ją H a r tm a n n a d o s t w ie r d z e n ia , ż e a b y c z ł o w i e k m ó g ł w y b ie r a ć , m u s i w i e d z i e ć , c o j e s t d o b r e , a c o z łe . E ty k a z a ś p o w in n a u m o ż l iw ić m u w y b ó r . S y tu a c j a n i e z m i e n i s i ę , j e ś l i p r o b le m t e n z o s t a n ie p r z e d s t a w i o n y w p o j ę c ia c h t y p o w y c h d la r e lig ii. R o l ę n o r m s p e łn ia tutaj d a n e p r z e z B o g a p ra w o , k tó r e f u n k c j o n u je ta k ż e w d z ie l e z b a w ie n ia . Z ła m a n ie p r a w a j e s t j e d n o c z e ś n ie w y k r o c z e n ie m p r z e c iw k o B o g u . P r z e d s ta w ia n ie B o g a ja k o p r a w o d a w c y n ie p o z b a w ia e ty k i sta tu su n o r m a ty w n e j ś w ia d o m o ś c i c z ło w ie k a . A u to r y te t p r a w o d a w c y j e s t fo r m ą a b s o lu tn o ś c i. A u to n o m ia ś w ia d o m o ś c i m o r a ln e j z o s t a j e p r z e n ie s io n a n a B o g a . C z ł o w ie k n ie j e s t o d p o w ie d z ia l n y w o b e c s i e b ie , c z y w o b e c in n y c h , a le o d c z u w a w i n ę w o b e c B o g a . S ta n t e n o p is u j e r e lig ij n a k o n c e p c j a g r z e c h u 6.
H a r tm a n n p o r u s z a ł ta k ż e k w e s t i ę w o ln o ś c i w k o n t e k ś c ie f i l o z o f i i i r e lig ii. F i l o z o f i a n ie s p r o w a d z a w o l n o ś c i d o e ty k i, a b a d a j e j sta tu s o n t o l o g ic z n y , ż e b y m i e ć p e w n e , w ia r y g o d n e p o d s t a w y , z a ś z p u n k tu w id z e n ia r e li g ii m a c h a ra k ter o n t o l o g i c z n y o r a z e ty c z n y . W t e n s p o s ó b m o ż n a u n ik a ć r e l i g ij n o - f i lo z o f i c z n y c h p y ta ń w e t y c e , a le n ie m o ż n a u n ik n ą ć e t y c z n y c h w f i l o z o f i i r e lig ii. F u n k c jo n u je b o w i e m g łę b o k a w i ę ź m i ę d z y o b ie m a t y m i s f e r a m i. P e r s p e k t y w a e t y k i w y c h o d z i p o z a w ł a s n e p r o b le m y i s p o t y k a s i ę z p e r s p e k t y w ą r e lig ij n ą . N i e w y n ik a z n ic h j e d n a k n ic , c o t y c z y ł o b y s i ę is t n ie n ia B o g a lu b A b s o lu t u . R e lig i a j u ż o d d a w n a p r e t e n d o w a ła d o d e c y d u j ą c e g o s ł o w a w z a k r e s ie e ty k i. J e s t to j e d n a k je j n a d m ie r n e r o s z c z e n i e 7 . H a r tm a n n z a u w a ż a ł, ż e w i ę k s z o ś ć p r o b l e m ó w m o r a l n y c h , n i e z a l e ż n i e o d s w o j e g o w e w n ę t r z n e g o z n a c z e n ia , b y ła i j e s t b a d a n a p o d k ą te m r e lig ij n y m . N a l e ż ą d o n ic h k w e s t ie d o b r a i z ła , w a r t o ś c i i a n ty w a r to ś c i, p r a w a i z a k a z u , w o l i , w in y , o d p o w ie d z ia ln o ś c i , w o l n o ś c i i z n ie w o le n i a . P o j ę c ia te s ą b e z w ą tp ie n ia n ie t y l k o e t y c z n e , a le ta k ż e r e lig ij n e . Z a n im z a ję ła s i ę n im i e ty k a , z n a c z n ie w c z e ś n ie j z a in t e r e s o w a ła s i ę n im i r e lig ia . N a g r u n c ie r e li g ii p o j ę c i a te r o z p a tr y w a n e b y ł y z in n e g o p u n k tu w id z e n ia i n ig d y n ie b y ł y ty m , c z y m s ą d la e ty k i. Z te g o t e ż p o w o d u d o c h o d z i d o a n t y n o m ii m i ę d z y r e li g i ą a e ty k ą , c h o ć i c h p r z e d m io t z d a je s i ę w p e w n e j c z ę ś c i p o k r y w a ć 8. J ak z a u w a ż y ł B e r n a r d H a r in g , w a r t o ś c i m o r a ln e o d w o łu j ą s i ę d o w o l n o ś c i c z ło w ie k a . W y n ik a to c h o c ia ż b y z k o n c e p c j i p r z y ję te j p r z e z H a r tm a n n a , g d z ie 5 N. Hartmann, Etyka, s. 61. 6 Ibidem, s. 106. 7 Ibidem, s. 686-687. 8 Ibidem, s. 687-688.
człowiek ze swej istoty powołany jest do moralności. Wypełnianie moralnego
powołania oznacza bycie człowiekiem9. Hartmann podkreślał, że człowiek może
odrzucić wolność, a z nią poniekąd także swoje człowieczeństwo. W skutek sła
bości charakteru, wolność, podobnie ja k bogactwo i władza, m ogą stać się dla
człowieka przekleństwem. Po tym widać, że w wolności istnieje także element
przeciwny. Jest ona dla człowieka w artością tylko w określonych granicach,
a gdy je przekroczy, może stać się antywartością. Wolność, tak jak cierpienie,
wymaga od człowieka wytrzymałości, która zależna jest od indywidualnych pre
dyspozycji jednostki. Wolność w pewien sposób zostaje więc ograniczona. Nie
przeczy to temu, że jej miara może wzrastać wraz z moralnym rozwojem osobo
wości człowieka10.
Hartmann zauważył, że z m oralną w olnością związane jest poczucie winy.
Nie można zakwestionować faktu winy, jeśli posiada się jakikolw iek zmysł m o
ralny. Zło, czymkolwiek substancjalnie by nie było, jest m oralną cechą zacho
wania. Zaistniałej sytuacji nie można zmienić ani popraw ą postępowania, ani
przebaczeniem ze strony drugiej osoby. Przebaczenie z kolei to moralny akt, np.
moralna wyższość nad sytuacją lub pokorna świadomość swojej własnej słabo
ści. Być może łagodzi ostrość winy, która objawia się w pogardzie i wrogości
u osoby, która w danej sytuacji ucierpiała. Winnemu zwraca się ten zewnętrzny
świat, który utracił, ale nigdy nie zdejmuje się z niego moralnej winy. Można
moralnie przezwyciężyć zło - staje się to na drodze zmiany wewnętrznej - je d
nak wina jako taka nie ulega zniszczeniu11. Zniesienie jej byłoby obrazą dla
wolności, ponieważ wskazuje ona na sprawczość samej osoby12.
Odpowiedzieć na pytanie, co należy robić, jest zdaniem Hartmanna trudniej
sze niż to, co możemy wiedzieć. Pytanie to wskazuje na coś, co jeszcze nie za
istniało w rzeczywistości, nie m a wcześniej danego bycia w sobie. Dowiedzieć
się tego można dopiero po dokonaniu czynu. Nie m a tutaj ostrej sprzeczności.
Myśl musi wyprzedzać czyn, przewidywać go. Nie ma w niej korekty ze strony do
świadczenia. Może liczyć tylko na siebie. To, co w ogóle może zostać poznane, to
jedynie to, co jest a priori. Autonomia tej aprioryczności jest dumą moralnej świa
domości, sprawia jednak trudność. Jaka będzie niezawodność poznania etycznego,
jeśli nie stosuje się wobec niego żadnych kryteriów? Czy działaniem nie rządzi przy
padek, subiektywność? W tym sensie etyka jest najbardziej sporną dziedziną filo
zofii. W przeciwieństwie do innych nauk (jak choćby pedagogiki, gdzie bada się
środki i metody), etyka nie m a postawionych celów, więc sama musi ich szukać13.
9 B. Haring, Nauka Chrystusa. Teologia moralna, t. IV: Św iętość a dobro. W zajemny sto sunek religii i m oralności, Pallottinum, Poznań 1963, s. 63.
1 0 N. Hartmann, Etyka, s. 354. 1 1 Ibidem, s. 693-694.
1 2 A. Noras, Nicolaia H artm anna koncepcja woli, Uniwersytet Śląski, Katowice 1998, s. 104. 1 3 J. Filek, F ilozofia odpow iedzialności X X wieku, Znak, Kraków 2003, s. 56-60.
W o la p o n o s z e n ia w i n y p o z w a la c z ł o w ie k o w i n a b y c i e „ z a ” lu b „ p r z e c iw ” j a k ie j ś w a r to ś c i. W o b e c t e g o n ie j e s t p a s y w n y w o b e c r z e c z y w is t o ś c i. D a j e to p e r s p e k t y w ę p la n o w a n ia s w o j e g o ż y c i a i o d p o w i e d z i a l n o ś c i z a p o d j ę t e d e c y z j e . C z ł o w i e k s t a w ia n y j e s t c ią g le w n o w y c h s y t u a c ja c h , a k o n k r e tn e d z ia ła n ie j e s t n a n ie o d p o w ie d z ią . P o d ję te p o s t ę p o w a n i e p r z y n a le ż y d o r z e c z y w i s t o ś c i , n ie m a m o ż l i w o ś c i , b y g o z m i e n ić . S y tu a c j a j e s t je d n o k r o t n a , n ig d y s i ę n ie p o w ta r z a . J e s t w p le c io n a w k o n t e k s t z d a r z e ń . T o s a m o d o t y c z y c z y n u . J e g o e f e k t r o z c h o d z i s i ę c o r a z w i ę k s z y m i k r ę g a m i. R a z z a is t n ia ł y n ie z n ik a , j e s t n ie ś m ie r t e ln y ja k r z e c z y w i s t o ś ć 14. C h o ć b y p o b u d k i d a n e g o d z ia ła n ia b y ł y b e z m y ś ln e , r a z z a is t n ia ły c z y n z a c z y n a h o łd o w a ć p r a w u r z e c z y w i s t o ś c i i s k u t e c z n o ś c i. P r a w o to d a je m o ż l i w o ś ć s a m o i s t n e g o is t n ie n ia , d a je s i ł ę f o r m o w a ć , n i s z c z y ć ż y c i e i b y t , w s t o s u n k u d o k t ó r y c h s k r u c h a i ż a l s ą b e z s i l n e . C z y n p r z e r a s t a s p r a w c ę , p r o w a d z i g o p r z e d b e z li t o s n y s ą d 15. T o, c o r o b i c z ł o w i e k , z d a n ie m H a r tm a n n a , p r z e k ła d a s i ę n a d z ia ła n ie s p o łe c z e ń s t w a , p o k o le n ia , e p o k i. P r z y s z ł o ś ć lu d z k o ś c i m o ż e z a le ż e ć o d t e g o , c o p o j e d y n c z y c z ł o w i e k r o b i, m y ś l i , r o z u m ie . N a d c h o d z ą c e z a w s z e z b ie r a t o , c o o b e c n e , ta k j a k i t e r a ź n ie j s z o ś ć o d n o s i s i ę d o t e g o , c o p r z e s z łe . I w n a jja s k r a w s z y m s e n s ie j e s t to s p r a w ie d liw e ta m , g d z ie sta r e u s t ę p u je s i le m ł o d o ś c i. P o j a w ia s i ę c o ś n o w e g o , n ie s p r a w d z o n e g o . W t y m w ła ś n i e s w ó j s k r o m n y u d z ia ł m a c z ło w ie k , z m u s z o n y p o n ie ś ć c ię ż a r o d p o w ie d z ia l n o ś c i n a w i e k i 16. W e d łu g H a r tm a n n a , a b y le p ie j w y j a ś n i ć f e n o m e n d e c y z y j n o ś c i c z ło w ie k a , n a l e ż y z p o w r o t e m p o w r ó c ić d o e ty k i. E ty k a n ie u c z y t e g o , c o p o w in n o o d b y w a ć s i ę tu i te r a z , a le - o g ó ln i e r z e c z b io r ą c - j a k i e s ą w ł a ś c i w o ś c i t e g o , c o p o w in n o n a s t ę p o w a ć . N i e w k a ż d e j s y t u a c ji n a s t ę p u je to , c o p o w in n o . T utaj b i e ż ą c a c h w ila z e s w o im i w y m a g a n ia m i t w o r z y p e w n ą s z c z e l i n ę w e w n ą tr z t e g o , c z e g o u c z y e t y c z n a ś w ia d o m o ś ć . E ty k a s tw a r z a p o w s z e c h n ą p o d s t a w ę , k tó r ą a k tu a ln ie r o z p a tr u je s i ę o b ie k t y w n ie , j a k z lo t u p ta k a . Z a d a n ia j e d n o s t k i i z a d a n ia e p o k i w o b e c e t y k i m a j ą w r ó w n y m s t o p n iu p r y w a tn y ch arak ter. W o d n ie s ie n i u d o o b u e ty k a p r ó b u je z a c h o w a ć t e n s a m d y s t a n s , w y ż s z o ś ć n a d d a n ą sy tu a c ją , z e w n ę t r z n y m i w p ły w a m i, z n ie k s z t a łc e n ia m i, fa n a t y z m e m . E ty k a d z ia ła j a k k a ż d a f i l o z o fia : n ie u c z y g o t o w y c h s ą d ó w 17. 1 4 Ibidem.
1 5 Widać tu podobieństwo do stanowiska egzystencjalizmu ateistycznego. Człowiek jest ab
solutnie wolny, w ięc jest też absolutnie odpowiedzialny. Posiadając tego świadomość, skazany jest na niepokój. „Niepokój wynika z faktu wolności, z tego, że człowiek może odrzucić w szyst ko, dokonać dowolnego wyboru - niemniej nie może on zrzec się odpowiedzialności, a jest ona tym bardziej groźna, że nie zna on kryteriów, na podstawie których wybór mógłby być dokona ny. Postępuje więc na oślep”. Por. K. J. Brozi, Egzystencjalizm . M iędzy Absurdem a Wolnością, (w:) Z. Cackowski (red.), Współczesne kierunki filozoficzne, IWZZ, Warszawa 1983, s. 109.
1 6 N. Hartmann, Etyka, s. 89. 1 7 Ibidem, s. 90.
O d p o w ia d a j ą c n a p y ta n ie : c o p o w in n iś m y r o b ić ? , e ty k a o k r e ś la , o p is u je , d a je k r y te r ia n ie d o k ła d n ie t e g o , c o p o w in n o b y ć c z y n io n e , a le z a ło ż e n i a , d z ię k i k t ó r y m m o ż e b y ć to p o z n a n e . J e s t to w e w n ę t r z n a p r z y c z y n a t e g o , ż e e ty k a s t o i p o n a d w s z e lk i m i s p o r a m i. N i e j e s t k o d e k s e m p r a w i o b o w ią z k ó w , l e c z z w r a c a s ię d o p o c z ą t k u t w ó r c z o ś c i tk w ią c e j w c z ło w ie k u . W k a ż d e j n o w e j s y t u a c j i d a je m o ż l i w o ś ć z o b a c z y ć n a n o w o t o , c o p o w in n o n a s t ą p ić . N i e j e s t j e d n a k o d r z u c e n ie m z a d a n ia „ p r a k t y c z n o ś c i” . F i l o z o f i c z n a e ty k a to n ie k a z u is t y k a i n ie m o ż e s i ę n i ą sta ć . Z o s t a ło b y z a b it e w c z ł o w i e k u t o , c o e ty k a p o b u d z a : ż y w y , s p o n t a n ic z n y , t w ó r c z y k o n ta k t z ty m , c o p o w in n o b y ć , z w a r t o ś c ią s a m ą w s o b ie . M o ż e b y ć p r a k ty c z n a , o il e p o b u d z i w c z ło w i e k u p ie r w ia s t e k a k t y w n o ś c i. N i e o p ie k a n a d c z ł o w i e k i e m i n ie p o d p o r z ą d k o w a n ie o d p o w ie d n ie m u s c h e m a t o w i j e s t je j c e le m . P o w in n a d a w a ć p e łn ą d o j r z a ło ś ć i p e łn ą o d p o w ie d z ia l n o ś ć z a s i e b i e 18. D o p ie r o sta ją c s i ę d o jr z a ły m , c z ło w ie k n a p r a w d ę s ta je s i ę c z ło w ie k i e m . P o k a z a ć j e g o d o j r z a ło ś ć m o ż e j e d y n i e e t y c z n a ś w i a d o m o ś ć 19. W f i l o z o f i i H a r tm a n n a d o c h o d z i d o s p r z e c z n o ś c i m i ę d z y d o b r e m a ś w i ę t o ś c ią . Z d a n ie m H ä r in g a , p r z e z p r z e c i w s t a w i e n i e s i ę ś w i ę t o ś c i H a r tm a n n „ r o z c z ło n k o w a ł d o b r o n a » p e łn e d z iu r i lu k « n ie b o w a r t o ś c i, k tó r e n a w e t n ie j e s t j e d y n e , b o w a r t o ś c i t e ż n ie s ą j e d y n e , a n a w e t j a k o ta k ie s p r z e c iw i a j ą s i ę s o b ie w z a j e m n i e ” 20. A k s j o l o g i c z n y p lu r a liz m n ie b y ł j e d y n ą p r z y c z y n ą w y w o ł u j ą c ą a n ta g o n iz m m i ę d z y e ty k ą a r e lig ią . M o ż n a d o t e g o ta k ż e z a li c z y ć p o j m o w a n ie p o w in n o ś c i i w in y . W f i l o z o f i i H a r tm a n n a p o j ę c i a p o w i n n o ś c i i d o ś w ia d c z e n i a w i n y s ą in t e r p r e to w a n e p r z e z p r y z m a t a n ty n o m ia ln e j c h a r a k te r y s ty k i w a r to ś c i. R e a liz u j ą c j e d n ą w a r to ś ć , c z ł o w i e k s p r z e n ie w ie r z a s i ę p o w in n o ś c i r e a liz a c j i i n n ej w a r to ś c i. C z y n ią c d o b r o , n a r a ż a s i ę n a p o c z u c i e w in y , k tó r e , c h o ć b o le s n e , p o z w a la n a o d c z u c ie w ła s n e j w o l n o ś c i 21. W k w e s t i i r e li g ii , a w s z c z e g ó l n o ś c i B o g a o s o b o w e g o , z d a n ie m W in c e n t e g o G ran ata s t a n o w is k o n e o k a n t y s t y m o ż n a o k r e ś lić ja k o a g n o s t y c y z m . C z ło w ie k n ie w i e o B o g u n ic , g d y ż n ie m o ż e w y j ś ć p o z a k a te g o r ia ln e r e la c je w ła d a j ą c e m y ś le n i e m i in t u ic j a m i. J e s t r z e c z ą w ą t p li w ą , b y is t n ia ła n a d r z ę d n a ś w ia d o m o ś ć w s t o s u n k u d o o s o b y lu d z k ie j 22. Z d a n ie m H a r tm a n n a , is t n ie j e m a k r o k o s m ic z n a m o c d u c h o w a w p o s t a c i s z t u k i, n a u k i c z y m o r a ln o ś c i. N i e m a o n a j e d n a k c h a r a k te r u o s o b o w e g o i p o d m i o t o w e g o . U n i e m o ż l i w i a to u d o w o d n i e n ie is t n ie n ia B o g a . W y d a je s ię , ż e H a r tm a n n w y c h o d z i p o z a r a m y a g n o s t y c y z m u , p o n ie w a ż
1 8 Zdaniem Norasa, Hartmann odróżniał od siebie odpowiedzialność i samostanowienie.
W fenomenie odpowiedzialności wyróżnić można osobę odpowiedzialną oraz instancję, wobec której osoba jest odpowiedzialna. Poczytalność to wolność moralna powiązana ze sprawczością osoby. Por. A. Noras, op. cit., s. 102-103.
1 9 N. Hartmann, Etyka, s. 90. 2 0 B. Häring, op. cit., s. 70. 2 1 N. Hartmann, Etyka, s. 354.
2 2 W. Granat, Personalizm chrześcijański. Teologia osoby ludzkiej, Księgarnia św. W ojcie
w y k a z u j e , ż e B ó g o s o b o w y - n a j w y ż s z a n o r m a m o r a ln a - s p r z e c z n y j e s t z id e ą w a r t o ś c i e ty c z n y c h .
H a r tm a n n w y c h o d z i ł z z a ło ż e n i a , ż e m i ę d z y e t y k ą a r e li g ią j e s t w ię c e j r ó ż n ic n iż p o d o b ie ń s tw . N a p o p a r c ie s w o ic h s ą d ó w p r z y w o ły w a ł a n ty n o m ie m i ę d z y e t y k ą a r e lig ią . P ie r w s z a o b j a w ia s i ę w ty m , ż e e ty k a s k ła n ia s i ę k u w a r t o ś c io m d o c z e s n y m , r e li g ia z a ś u k ie r u n k o w a n a j e s t n a w i e c z n o ś ć . K a ż d a r e li g ia n a u c z a o w a r t o ś c ia c h r e a liz u j ą c y c h s i ę d o p ie r o w ż y c iu p r z y s z ły m , c o o d w r a c a c z ł o w i e k a o d r e a liz a c j i w a r t o ś c i w ż y c iu d o c z e s n y m . S k u tk ie m t e g o j e s t o d w r ó c e n ie s i ę o d ś w ia t a , c o j e s t s p r z e c z n e z e ty k ą , k tó r a n a s t a w io n a j e s t n a ż y c i e z ie m s k ie . D ą ż e n ie k u ż y c i u p o z a d o c z e s n e m u j e s t s p r z e c z n e z w a r t o ś c ia m i ta k s a m o , j a k n ie e t y c z n e j e s t w e d łu g r o z u m ie n ia r e li g ij n e g o d ą ż e n ie d o w a r t o ś c i d o c z e s n y c h , k tó r e m o g ą b y ć j e d y n i e ś r o d k ie m d o ż y c ia w i e c z n e g o . P r a w d z iw e ż y c i e j e s t in n e n i ż r z e c z y w i s t o ś ć , w k tó rej o b e c n ie p r z e b y w a m y . W t y m w y p a d k u n a l e ż y w y b r a ć p o m i ę d z y ż y c i e m z ie m s k im a ty m , w k tó r y m u r z e c z y w is t n ia n e s ą w a r to ś c i. E ty k a p r z e c i w n ie - n a s t a w io n a j e s t n a k o n k r e tn e z a c h o w a n ie c z ł o w i e k a w o b e c in n e j j e d n o s t k i23. Z d a n ie m G ra n a ta p o w y ż s z a a n ty n o m ia u H a r tm a n n a n ie d a s ię r o z w ik ła ć w ż a d e n s p o s ó b . N i e m o ż n a m ó w ić o j a k im k o lw ie k k o m p r o m is ie , d la t e g o j e d n a z p o w y ż s z y c h te n d e n c j i m u s i b y ć ilu z o r y c z n a 24. K o l e j n a a n t y n o m ia z a k ła d a , ż e w e t y c e n a j w a ż n i e j s z y j e s t c z ł o w i e k , z a ś w r e li g ii B ó g (ja k o n o s i c ie l w a r t o ś c i m o r a ln y c h ). A n t y n o m ia ta u z u p e łn ia p ie r w s z ą . P a n o w a n ie i w o l a B o g a r o z c ią g a j ą s i ę n ie t y lk o n a ż y c i e z ie m s k ie , a le ta k ż e n a w ie c z n e . D o p ie r o w d r u g ie j k o le j n o ś c i b r a n e j e s t p o d u w a g ę z d a n ie c z ł o w i e k a , d la k tó r e g o d o b r e m p o w in n o b y ć to , c o z o s t a ło u z n a n e z a s łu s z n e p r z e z B o g a . L u d z k a w o l a w y b o r u d o b r a lu b z ła p o le g a j e d y n i e n a ty m , ż e m o ż e z g a d z a ć s i ę lu b s p r z e c iw ia ć w o l i B o ż e j . W a n t y n o m ii tej is t o t n y j e s t s t o s u n e k c z ło w ie k a d o b ó s t w a , „ k tó r e j e s t n a j w y ż s z y m su b s tr a te m w a r to ś c i; j e ś l i b o w i e m r z ą d y B o g a i j e g o w o l a s ą m ia r o d a jn e i w p r z y s z ły m , i w te r a ź n ie js z y m ż y c iu (tzn . s ą m ie r n i k ie m t e g o , c o d o b r e i z łe ) , w ó w c z a s c z ło w ie k j e s t p o m n ie js z o n y ; z j e g o z a ś is to ty m a w y n ik a ć , a b y sta ł s i ę c z y m ś n a jw a ż n ie j s z y m , n a jb a rd ziej a k tu a ln y m , n a j w y ż s z y m i n a jb a rd ziej o d p o w ie d z ia ln y m , c h o c ia ż n ie s a m c z ło w ie k j a k o p e łn a in d y w id u a ln a o s o b a , l e c z e le m e n t o s o b o w y w k a ż d e j is t o c ie lu d z k ie j ” 25. S ta w ia n ie p o n a d c z ło w ie k i e m c z e g o k o lw ie k , n a w e t B o g a , j a w i s i ę j a k o n ie m o r a ln o ś ć i z d ra d a c z ło w ie k a . D o is to ty B o g a n a le ż y , a b y t y lk o o n b y ł c e le m , n a jw a ż n ie j s z y m d la k a ż d e j s k o ń c z o n e j isto ty , z a ś o b o k n ie g o is tn ie j ą c y c z ło w ie k b y łb y n ic z y m 26. 2 3 N. Hartmann, E tyka, s. 6 8 8.
2 4 Według W. Granata, antynomia ta ma związek z teorią alienacji, gdzie religia odwraca
człowieka od rzeczywistości i pozbawia go przymiotów ludzkich. Por. W. Granat, op. cit., s. 354.
2 5 Ibidem, s. 354.
2 6 Granat dostrzega w tej antynomii problem biblijny: B óg albo człow iek, niezależność
człowieka albo posłuszeństwo Bogu. Kościół katolicki nie widzi sprzeczności między człow ie kiem a Bogiem. Człowiek został stworzony na obraz Boga i jako uczestnik jego natury jest ce lem najwyższym (por. ibidem).
P o w y ż s z a a n ty n o m ia j e s t z d a n ie m H a r tm a n n a d la r o z u m u lu d z k i e g o n ie r o z w ią z y w a ln a . W i s t o c ie c z ło w ie k a t k w i to , ż e j e s t o n w y ż s z y , w a ż n i e j s z y i o d p o - w ie d z i a l n ie j s z y o d w s z y s t k i e g o , c o is t n ie j e i z n a jd u je s i ę w j e g o p o s t r z e g a n iu . J e ś li c o ś w n ie b i e b ą d ź n a z ie m i o k a z a ło b y s i ę w a ż n i e j s z e , c h o ć b y s a m B ó g , b y ł o b y to e t y c z n y m s p a c z e n ie m . N i e k t ó r z y m y ś l i c i e l e r e li g ij n i u w a ż a li p r a w o B o g a i p o d p o r z ą d k o w a n ie s i ę J e m u z a j e d e n z w a r u n k ó w d u c h o w e g o s p o k o j u i z d r o w ia , a to m i a ło b y ś w ia d c z y ć o p r a w d z iw e j tr o s c e c z ł o w i e k a o s i e b ie s a m e g o . M o ż n a stą d w n io s k o w a ć , ż e B ó g j e s t c e le m w s z e lk i c h d z ia ła ń , n a jb a rd ziej a k tu a ln y m d la k a ż d e g o s t w o r z e n ia i w o b e c N i e g o k a ż d e z n ic h , ta k ż e c z ło w ie k , s ta je s i ę n ie i s t o t n y i m a ły . Z d w o m a w c z e ś n ie j u k a z a n y m i a n t y n o m ia m i w i ą ż e s i ę k o le j n a . J e s t o n a d o d w ó c h p o z o s t a ły c h p o d o b n a , p o n ie w a ż b ie r z e p o d u w a g ę w y m ia r a k s j o lo g ic z n y , n ie n a w ią z u j e j e d n a k d o tr e ś c i, a le d o p o c h o d z e n ia w a r t o ś c i. T e z a , ż e e t y c z n e w a r t o ś c i s ą a u t o n o m ic z n e i w o b e c t e g o m a j ą w a r t o ś ć s a m e w s o b i e , a n ie z e w z g l ę d u n a c o ś z e w n ę t r z n e g o , d la k a ż d e j e t y k i j a w i s i ę j a k o c o ś k o n ie c z n e g o . S e n s tej t e z y z a s a d z a s i ę w t y m , ż e z a w a r t o ś c ia m i n ie s t o i a n i a u to r y te t, a n i n a k a z , a n i w o la . W in n y m w y p a d k u n ie b y ło b y m o w y o ic h a b s o lu t n o ś c i i a p rio ry - z m ie . T r z e c ia a n ty n o m ia p o le g a w i ę c n a ty m , ż e m i ę d z y e t y c z n y m i w a r t o ś c ia m i a d e k a lo g ie m z a c h o d z i s p r z e c z n o ś ć . C z ło w ie k m o r a ln y u r z e c z y w is t n ia i k o n k r e t y z u j e w a r t o ś c i. W ia r a w o s o b o w e g o B o g a i ż y c i e p r z y s z ł e j e s t s p r z e c z n a z w a r t o ś c ia m i e t y c z n y m i ż y c ia d o c z e s n e g o . W y n ik a to z a u t o n o m ic z n e g o ch a ra k teru w a r t o ś c i, c z e m u z a p r z e c z a is t n ie n i e B o g a o r a z p r z y j ę c ie J e g o w o l i i p r a w a . P r z y ta k ie j h i p o t e z ie w a r t o ś c i s t a ją s i ę h e te r o n o m ic z n e . W r e li g ii n ie m o g ą b y ć u z n a n e w a r t o ś c i, k tó r e n ie s ą z g o d n e z w o l ą B o g a . G d y s ą a u t o n o m ic z n e , z o s t a n ą o d r z u c o n e lu b u z n a n e z a z g o d n e z p r z y k a z a n ia m i. W r e li g ii k a ż d a m o r a ln a p o w in n o ś ć w y n ik a z p r a w a b o s k i e g o i z w o l i B o g a , d la t e g o o d c z u w a j ą t y lk o c z ł o w ie k , k tó r y s i ę z w r ó c ił k u p r z y k a z a n io m . M o r a ln o ś ć j e s t tutaj p r z e s t r z e g a n ie m p r z y k a z a ń 27. H a r tm a n n z a k ła d a ł p o n a d to n i e m o ż l i w o ś ć p o g o d z e n ia w o ln e j w o l i c z ło w ie k a z B o ż ą O p a tr z n o ś c ią . I s t n ie n ie B o g a o r a z j e g o d z ia ła n ie p r o w a d z iłb y d o d e t e r m in iz m u n i w e c z ą c e g o w o l n ą w o l ę . H a r tm a n n z a u w a ż a ł t e ż s p r z e c z n o ś ć m i ę d z y i d e ą o d k u p ie n ia a d e f i n ic j ą m o r a ln e j w in y .
G ra n a t z w r a c a ł u w a g ę n a k w e s t i ę w ia r y u H a r tm a n n a . K a ż d a w in a j e s t p e w n y m c ię ż a r e m , r e li g ia z a ś m i a ła b y u c z y ć , ż e t e n c ię ż a r c z y n i c z ł o w i e k a z ł y m i n ie z d o l n y m d o d o b r a . P r z e c in a m u ty m s a m y m d r o g ę k u o d r o d z e n iu . T a k ie g o p o j ę c ia w in y e ty k a n ie zn a , p o n ie w a ż w in y m o r a ln e j n ie d a s i ę o d d z ie lić o d o s o b y . W in y n ie n a le ż y p o j m o w a ć j a k o m o r a ln e g o z ła , p o n ie w a ż p o s ia d a w s o b ie w a r to ś ć , b ę d ą c w y r a z e m w o ln e j w o li. U s u w a j ą c w in ę , z o s t a ła b y ty m s a m y m n a r u s z o n a w o ln o ś ć , a w i ę c ta k ż e o s o b a w s w e j m o r a ln e j w ła d z y . Z d a n ie m G ranata, u H artm an n a z n ie s ie n ie w in y b y ło b y c z y m ś m o r a ln ie n ie d o p u s z c z a ln y m i c z ło w ie k
n ie m ó g ł b y t e g o c h c ie ć . G d y b y B ó g o d k u p iłb y c z ło w ie k a s w o j ą ła s k ą , b y ło b y to a n t y w a r t o ś c io w e . S p ó r m i ę d z y r e l i g i ą a e t y k ą w y n ik a z k ilk u p r o b le m ó w . M o ż n a w ś r ó d n ic h w y r ó ż n ić n a s tę p u ją c e : w e t y c e w o l n o ś ć z o s t a ła z a c h o w a n a , w r e l i g i i u tr a c o n a ; e ty k a b r o n i s i ę p r z e d o d k u p ie n ie m , r e li g ia z a ś d o n ie g o d ą ż y ; e t y k a j e s t z a p o n o s z e n i e m o d p o w ie d z ia l n o ś c i , r e li g ia u c ie k a o d ta k ie j p o s t a w y 28. N a j s i ln ie j s z e j e d n a k a n t y n o m ie w y s t ę p u j ą w s f e r z e w o l n o ś c i , c z y l i w z a k r e s i e d r u g ie j a n ty n o m ii. Z a lic z a s i ę d o n ic h „ a n t y n o m ię o p a t r z n o ś c i” i „ a n ty n o m ię z b a w ie n ia ” . H a r tm a n n w s k a z y w a ł w c z e ś n ie j , ż e w o l n o ś ć r e lig ij n a j e s t c z y m ś i n n y m n i ż w o l n o ś ć m o r a ln a , c h o ć w o b u p r z y p a d k a c h m a m y d o c z y n ie n i a z p o w in n o ś c i ą . W e t y c e w o l a p r z e c i w s t a w i a s i ę z j e d n e j s t r o n y p r a w u n a tu ry , z d ru g ie j s t r o n y p r a w u m o r a ln e m u ( w a r t o ś c i o m ) 29. T a k ie p o j m o w a n ie n i e s i e z a s o b ą in n y r o d z a j p r z e w a g i. N a tu r a ln y p r z e b ie g z d a r z e ń j e s t s iln y , a le ś le p y . B r a k u je w n im n a s t a w ie n ia n a c e le , z k tó r y m i w i ą z a łb y c z ło w ie k a . W ta k im w y p a d k u , j e ś l i c z ło w ie k w r a m a c h a d a p ta c ji z a k ła d a s o b ie c e le , m o ż e z m i e n ić b ie g z d a r z e ń i o d r z u c ić d e te r m in iz m natury. In a c z e j j e s t z B o ż ą O p a t r z n o ś c ią , k tó r a p r z e d s t a w ia s o b ą f in a ln y d e te r m in iz m . T k w i w n im m o c z d e f i n io w a n ia o s t a t e c z n y c h c e ló w . W ła d z a ta j e s t n ie s k o ń c z o n a i „ w s z e c h m o c n a ” . P r z e n ik a p o n a d to c a ły p r z e b ie g z d a r z e ń , n a w e t t e n n a jm n ie js z y . D u c h o w y ś w ia t c z ł o w i e k a j e s t w o b e c tej w ł a d z y b e z s iln y . N i e p o z o s t a w i a d la c z ł o w i e k a m ie j s c a d o s a m o s t a n o w ie n ia i s a m o o k r e ś le n ia . R a c z e j t o , c o w y d a j e m u s ię d e c y d o w a n ie m o s o b i e , j e s t p r z e n ik n ię te m o c ą B o ż e j O p a t r z n o ś c i, k tó r a d z ia ła p r z e z n ie g o i b e z j e g o z g o d y . P o k a z u je t o , j a k p r z e c i w s t a w n e s ą k o n s e k w e n c j e B o ż e j O p a t r z n o ś c i w s t o s u n k u d o r o s z c z e n ia e t y k i d o w o l n o ś c i . J e g o n i e z a l e ż n o ś ć j e s t ilu z ją , a j e g o w o la j e s t s p a r a liż o w a n a . W s z e l k a in ic j a t y w a i c e l o w o ś ć z o s t a j ą p r z e n ie s io n e n a B o g a . P o w o d e m t e g o m a r a z m u j e s t o d w r ó c e n ie g ł ó w n e g o k a t e g o r ia ln e g o p r a w a , z g o d n ie z k tó r y m w y ż s z a fo r m a d e te r m in a c ji j e s t s i l n ie j s z a , a z w ią z e k p r z y c z y n o w o - s k u t k o w y j e d y n y m p a n u ją c y m . W t e n s p o s ó b B o ż a O p a t r z n o ś ć z n o s i w o l n o ś ć w e t y c e . A n t y n o m i e t e fu n k c j o n u ją ta k ż e w e w n ą tr z sa m e j s f e r y r e lig ij n e j . R e li g i a o p ie r a s w o j e d o g m a t y n a w o l n o ś c i w o l i c z ło w ie k a . W ią ż e s i ę z o d p o w ie d z ia l n o ś c i ą i w i n ą o r a z p o j ę c i e m „ g r z e c h u ” . N i e t y l k o e t y c z n e , a le ta k ż e r e lig ij n e z a ło ż e n i a d o t y c z ą c e c z ło w ie k a w y m a g a j ą j e g o w o ln o ś c i . R e lig ij n a w o l n o ś ć c z ło w ie k a n ie j e s t w o l n o ś c i ą w s t o s u n k u d o p r a w p r z y r o d y i p r a w a p o w in n o ś c i , a le w o b e c w o l i B o g a w ś w i e c i e i w s a m y m c z ł o w ie k u 30. Z d a n ie m H a r tm a n n a , p o ś w i ę c e n i e w o l n o ś c i c z ł o w i e k a d la c h w a ły B o g a j e s t p o d y k t o w a n e f a ł s z y w y m str a c h e m . W r z e c z y w i s t o ś c i T w ó r c a ś w ia t a z r e d u k o w a n y z o s t a j e d o d y le t a n ta , k tó r y n ie w i e , c o r o b i. C h c ą c s t w o r z y ć c o ś w y ż s z e g o ,
2 8 W. Granat, op. cit., s. 357. 2 9 N. Hartmann, E tyka, s. 690. 3 0 Ibidem, s. 690-691.
c z y l i p r a w d z iw ą b o s k o ś ć , b y ł z m u s z o n y d o s t w o r z e n ia z n i e k s z t a łc o n e g o o b r a z u ś w ia t a , k tó r y p o z b a w io n y j e s t b o s k i e g o b la s k u . P o s t a w ił w n im c z ło w ie k a . Z m u s z o n y b y ł w y r z e c s i ę g o z p o w o d u „ g r z e s z n o ś c i” , j a k b y s a m m u t e g o w c z e ś n ie j n ie u m o ż l i w i ł . K o n k lu z j a d y s k r e d y t u j ą c a B o g a n ie j e s t u n e o k a n t y s t y p r z y p a d k o w a . Z d a n ie m H a r tm a n n a , t y l k o o s o b y r e li g ij n e z a p e w n ia j ą o w o l n o ś c i c z ł o w i e k a i B o g a . S ą to j e d y n i e i c h s p e k u l a c j e , b o ż a d n y c h d o w o d ó w n i e m o g ą p r z y w o ła ć . N i e b r a k u je tu taj p r ó b , z w ła s z c z a d i a l e k t y c z n y c h m y ś l i c i e l i , „ u sp r a w ie d l i w i e n i a B o g a ” lu b m o r a ln e j r e h a b ilit a c ji j e d n o s t k i, g d z ie w o l n o ś ć i d e n t y f i k o w a n a j e s t z o p a t r z n o ś c io w ą k o n i e c z n o ś c i ą . W k o n s e k w e n c j i t o , c o m a b y ć id e n t y c z n e , w s w e j i s t o c ie j e s t c a ł k o w ic i e s p r z e c z n e . J e s t to p o d o b n e d o a k tu w ą t p l i w o ś c i lu d z k i e g o u m y s łu i j a k o ta k ie b y ł o b y ś w ia d e c t w e m p o w a ż n e g o f i l o z o f i c z n e g o n a m y s łu , j e ś l i n ie p r o w a d z iło b y d o w id o c z n e j s p r z e c z n o ś c i i s o - f i s t y k i31. A n i w o l n o ś ć , a n i B o ż a O p a t r z n o ś ć n ie z o s t a ły j e d n a k o b a lo n e . U d o w o d n i e n ie f a ł s z y w o ś c i t e o r ii i d o w o d ó w n ie b ę d z ie ic h z a p r z e c z e n ie m . M o g ą d a le j i s t n ie ć w t y m , c o ir r a c jo n a ln e . J e ś li b liż e j s i ę p r z y jr z e ć , to r e lig ij n e m y ś l e n i e w e w s z y s t k i c h s w o i c h p r o b le m a c h m a d o c z y n i e n i a z t a k im i ir r a c j o n a ln o ś c ia m i. P r z y k ła d e m m o ż e b y ć k w e s t ia o s o b o w e g o is t n ie n ia B o g a , k tó r e j e s t n ie d o u d o w o d n ie n ia i s f a ls y f ik o w a n ia . H a r t m a n n o w i c h o d z i j e d y n i e o f i l o z o f i c z n ą j a s n o ś ć o d n o ś n i e a b s o lu t n o ś c i g r a n ic r a c j o n a ln o ś c i, tj. t e g o , c z e g o p r z y p o m o c y te o r ii w o g ó l e n ie m o ż n a p r z y ją ć a n i o d r z u c ić . D r u g ą s t r o n ą „ a n t y n o m ii o p a t r z n o ś c i” j e s t „ a n ty n o m ia z b a w ie n ia ” . R e lig ij n a p o s t a w a c z ł o w i e k a n ie w y c z e r p u j e s i ę j e d y n ie n a j e g o z a l e ż n o ś c i i g r z e s z n o ś c i w o b e c B o g a . G r z e c h j e s t m o r a ln ą w in ą , 0 k tó rej m ó w i ta k ż e e ty k a . D la e ty k i g r z e c h j e s t s ą d e m w ła s n e g o s u m ie n ia i w a r t o ś c i, r e lig ia z a ś tra k tu je g o j a k o w i n ę w o b e c B o g a . D o is t o t y w i n y m o r a ln e j n a l e ż y t o , ż e c z ł o w ie k b ie r z e j ą n a s ie b ie . W e d łu g H a r tm a n n a , w r e lig ij n y m p o j ę c iu g r z e c h u f u n k c j o n u je j e s z c z e j e d e n m o m e n t - b r z e m i ę w i n y p o w o d u j e , ż e c z ł o w i e k s ta je s i ę z ły , n ie z d o l n y d o d o b r a , m a z a m k n ię t ą d r o g ę d o m o r a ln e j d o s k o n a ł o ś c i. Z t e g o p o w o d u w in a sta je s i ę d la c z ł o w i e k a p r z e k le ń s t w e m 32. Z b a w ie n ie z r e lig ij n e g o p u n k tu w id z e n ia j e s t n a jb a r d z ie j w a ż n e i w a r t o ś c i o w e . S t a n o w i o n o c e l d ą ż e n ia c z ł o w i e k a . W r e li g i i j e s t w y w y ż s z e n i e m o s o b y , w e t y c e p o n iż e n i e m . W o ln o ś ć , z b u r z o n a p r z e z z b a w ie n ie , d la r e li g ii j e s t o b o j ę t n y m d o d a tk ie m , k tó r y p o c z ą t k o w o b y ł n ie z b ę d n y , b y c z ło w i e k m ó g ł sta n ą ć p r z e d B o g i e m j a k o d o b r y lu b z ły . P o t e m c h ę t n ie s i ę j ą p o ś w i ę c a , g d y s t a w k ą j e s t c o ś w a ż n ie j s z e g o . J e ś li p o j a w ia s i ę g r z e c h , to g ł ó w n y m c e le m s ta je s i ę o d k u p ie n ie 1 p r z y w r ó c e n ie c z y s t o ś c i p r z e d B o g ie m . Z e t y c z n e j p e r s p e k t y w y w o l n o ś ć j a w i s i ę j a k o n a j w y ż s z a w a r to ś ć , p o tw ie r d z a ją c a m o ż l i w o ś ć s a m o s ta n o w ie n ia m o r a ln e g o c z ło w ie k a . Z d a n ie m H a rtm a n n a , p r a g n ie n ie z b a w ie n ia j e s t o z n a k ą w e w n ę t r z 3 1 Ibidem. 3 2 Ibidem, s. 693.
n e g o b ankru c tw a c z ło w ie k a . R e lig ia b u d u je w a r to ś ć z b a w ie n ia n a p r z e ła m a n iu m o r a ln o ś c i. W y b a w ie n ie p o z b a w ia c z ło w ie k a s a m o d z ie ln o ś c i. N a s t ę p s t w e m t e g o j e s t c a łk o w it a a n ty n o m ia m i ę d z y e t y k ą a r e lig ią , tj. m i ę d z y w o l n o ś c i ą a z b a w ie n ie m . A n t y n o m i a ta j e s t o w i e l e w ię k s z a n i ż ta w y s t ę p u j ą c a w w in i e i n ie w in n o ś c i. W w in ie u k ryta j e s t w a r to ś ć w o ln o ś c i, a w o ln o ś ć s a m a w s o b ie n ie j e s t p r z e c iw ie ń s t w e m n ie w in n o ś c i. W o ln o ś ć i z b a w ie n ie n ig d y n ie s ą ta k ie s a m e , a p r z y n a jm n ie j n ie j a k o w a r t o ś c i, b o z b a w ie n ie j e s t o d r z u c e n ie m w o l n o ś c i . T ę a n t y n o m ię p o w in n a r o z w ią z y w a ć e ty k a , n ie z a ś r e lig ia . E ty k a n ie m ó w i o z b a w ie n iu . R o b i to j e d y n ie r e lig ia , w i ę c p o n o s i z a to ta k ż e o d p o w ie d z ia ln o ś ć . A n t y n o m ia m o ż e m i e ć r ó ż n e fo r m y , d w ie g łó w n e p r z y b ie r a j ą p o s t a ć n a s t ę p u j ą c y c h t w ie r d z e ń : p ie r w s z a b r z m i: b ę d z ie , c o b ę d z ie , j e ś l i t y lk o n ie p o n o s z ę z a to w in y , b o w in a to g r z e c h p r z e d B o g ie m . D r u g a n a to m ia s t: b ą d ź w in n y , n a il e t y t e g o c h c e s z , n o ś b r z e m ię w i n y z h o n o r e m , dbaj t y lk o o to , b y s t a w a ło s i ę d o b r o . M o ż n a w i ę c j e s c h a r a k t e r y z o w a ć j a k o p r z e c iw i e ń s t w o w i n y i g r z e c h u , w o l i z b a w ie n ia i s p r z e c iw ie n ia s i ę j e j . W k a ż d y m z t y c h s f o r m u ło w a ń , t e z i e i a n ty t e z ie , p o t w ie r d z o n e s ą d o b r z e z n a n e fa k ty , z ja w is k a ż y c ia e t y c z n e g o z je d n e j stro n y , a r e lig ij n e g o z d r u g ie j. D la k o g o ś , k to c a łk o w ic i e o p o w ia d a s i ę z a j e d n ą z e stron , p r z e c iw i e ń s t w o w y d a j e s i ę n ie n a t u r a ln e i a b su r d a ln e . A l e w ła ś n i e o w o p o c z u c i e a b su r d u j e s t tu c h a r a k te r y s t y c z n e . J e s t p o n ie k ą d is t o t ą a n t y n o m ii z b a w ie n ia 33. H a r tm a n n a k c e n t o w a ł r o lę w o l n o ś c i . W o ln o ś ć c z ł o w i e k a w s k a z u j e n a m o ż l i w o ś ć o k r e ś le n ia s i ę w ś w ie c i e w a r to ś c i. J e ś li ta k iej m o ż l i w o ś c i n ie m a , to m ię d z y k r ó le s t w e m w a r to ś c i a r z e c z y w is t o ś c ią n ie m a ż a d n e g o z w ią z k u - n ic i p o r o z u m ie n ia , a w a r t o ś c i s ą b e z s i ln e b e z m o ż l i w o ś c i u r z e c z y w is t n ie n i e m s i ę w ś w i e c i e . M o ż l i w o ś ć z r e a liz o w a n ia p r z e z p o d m io t d a n ej w a r t o ś c i d a je p o t e n c j a ł p o z y t y w n e g o w y b o r u . T a k im s p o s o b e m r a z e m z e ś w i a d o m o ś c i ą w a r t o ś c i, a k t y w n o ś c i i s i ł y w y s t ę p u j e n o w a w a r t o ś ć w o l n o ś c i w o l i j a k o w a r t o ś ć s a m o o k r e ś le n ia j e d n o s t k i w in t e n c j o n a ln y c h a k ta c h 34. W o ln o ś ć to p r z e j ę c ie in ic j a t y w y n a d ś l e p y m p r z e b ie g i e m z d a r z e ń . T a p r z e w a g a j a w i s i ę j a k o c o s w a r t o ś c i o w e g o , c o w y r ó ż n ia c z ło w ie k a w p r z y r o d z ie , k t ó rej s a m j e s t c z ę ś c i ą . P o z w a l a n a w e j ś c i e w „ d r u g ie k r ó le s t w o ” , n ie o d r y w a ją c s i ę j e d n o c z e ś n i e o d r z e c z y w is t o ś c i. P r z e c iw ie ń s t w e m w o l n o ś c i j e s t z n ie w o le n i e , r o z u m ia n e j a k o c a łk o w it y d e te r m in iz m , s w o i s t e n ie w o l n i c t w o c z ło w ie k a w o b e c o g ó l n e g o p r z e b ie g z d a r z e ń . J u ż w p r ó b a c h i d ą ż e n iu d o u d o w o d n ie n ia is t n ie n ia w o ln e j w o l i p o j a w ia s i ę je j w a r t o ś ć . I le w ą t p li w o ś c i n ie p o w o d o w a ł a b y p s y c h o l o g i a u d o w a d n ia ją c a b ra k w o l n o ś c i , c z ł o w i e k j e s t d o n ie j z d o ln y i z a n i ą w a l c z y . D ą ż e n ie d o z n ie w o le n i a lu b o d m o w a u z n a n ia w o l n o ś c i j e s t s p r z e c i w i e n ie m s i ę s a m e m u s o b i e 35. 3 3 Ibidem, s. 354-355. 3 4 Ibidem, s. 352-353. 3 5 Ibidem, s. 353.
P o tr z e b a w o l n o ś c i fu n k c j o n u je w b a r d z ie j k o n k r e tn y c h fo r m a c h . P o j a w ia s i ę n a w e t ta m , g d z ie n a jm n ie j m o ż n a s i ę t e g o s p o d z i e w a ć - ta m , g d z ie c z ł o w ie k o w i w o ln e m u p r z y p a d a w in a i o d p o w ie d z ia l n o ś ć , a z n ie w o lo n e m u n ie w in n o ś ć i b e z tr o s k a . W c z ł o w i e k u is t n ie j e c h ę ć o d p o w ie d z ia l n o ś c i z a s w o j e p o s t ę p o w a n i e . W z w ią z k u z t y m z a c h o w a n ie w i n y j e s t c e n n e , m i m o b r z e m ie n ia , k tó r e n a le ż y n ie ś ć . O d tr ą c a ją c s w o j ą w in ę , c z ł o w i e k o d c in a s i ę o d w ie l k i e g o d o b r a , k tó r y m j e s t c z ł o w ie c z e ń s t w o . W p r z y z n a n iu n a to m ia s t w ła s n y m d z ia ła n io m p o te n c j a ln e j w in y , c z ł o w i e k d a je w y r a z s w e m u c z ł o w ie c z e ń s t w u 36. Z d a n ie m H ä r in g a , c z ło w i e k m o r a ln y u H a r tm a n n a j e s t u p o s a ż o n y w b o s k ie p r z y m io ty . J e ś li z z a ło ż e n i a j e s t s a m o w ła d c z y , to n a w e t p o u d o w o d n i e n iu j e g o s ła b o ś c i w s p r a w a c h d o c z e s n y c h j e g o w o l n o ś ć m u s i b y ć a b s o lu tn a . N i e m a n a d n ią w ła d z y ż a d n a w ła d z a w y ż s z a , z w ł a s z c z a o s o b a . B o s k ie p r z y m io t y c z ł o w i e k w y k a z u j e t y lk o w o b e c m o r a ln e j w a r t o ś c i, n ie w o b e c in n e g o p o d m io tu . H ä r in g s t a w ia p y ta n ie o t o , c z y m o r a ln o ś ć i d o b r o m o r a ln e j e s z c z e is tn ie j ą , c z y t e ż c z ł o w i e k r o ś c i s o b i e p r a w a d o k r ó le s t w a w a r t o ś c i, p r z y b ie r a ją c p r z y m io t y b ó s t w a 37. W k r ó le s t w ie d o b r a H a r tm a n n a H ä r in g z a u w a ż y ł r o z d ź w ię k . P lu r a liz m w a r t o ś c i p o w o d u j e r ó w n o le g łe is t n ie n i e r ó ż n y c h k r ó le s t w w a r t o ś c i. C z ł o w i e k j e s t b e z r a d n y w o b e c w e z w a n i a d o r e a liz a c ji s p r z e c z n y c h w a r to ś c i, p o p a d a w k o n flik t. N i e p o z o s t a j e m u n ic in n e g o , j a k t y lk o w z i ą ć n a s ie b ie te n k o n f l ik t i z w ła s n e j in ic j a t y w y p o d ją ć d e c y z j ę , c o z a w s z e b ę d z ie r ó w n o z n a c z n e z u r z e c z y w is t n ie n ie m w a r t o ś c i i je j n a r u s z e n ie m . H ä r in g z a u w a ż a ł, ż e d o b r o w u j ę c iu H a r tm a n n a n ie is t n ie j e . M o ż n a w y r ó ż n ić j e d y n i e p o s z c z e g ó l n e k r ó le s t w a w a r t o ś c i. N i e m o ż n a o d n ic h ż ą d a ć j e d n o ś c i i h a r m o n ii w d o b r u . W ia r a w j e d n o d o b r o p o w o d o w a ła , ż e n ie r o z w in ę ła s i ę ś c i s ł a d e f in ic j a w a r t o ś c i. F a k t, i ż d w ie w a r t o ś c i w ja k ie j ś s y t u a c ji m o g ą s i ę s o b ie s p r z e c iw ia ć i p o d t r z y m y w a ć s w ą p o w in n o ś ć w o b e c c z ł o w ie k a , d o w o d z i, ż e n ie m a d o b r a j a k o p o d s t a w y j e d n o ś c i w a r t o ś c i38. W o b e c t e g o n ie d o b r o w ik ła c z ło w i e k a w w i n ę , a le p lu r a liz m w a r t o ś c i. N i e is t n ie j e j e d n o d o b r o i j e d n o k r ó le s t w o w a r t o ś c i. W o b e c ś w ia t a w a r t o ś c i c z ł o w i e k s ta je z c z c i ą i j e g o u d z ia ł w e t y c e p r z y j m o w a n y j e s t z d u m ą . D o p ie r o s p r z e c z n o ś ć w a r t o ś c i i u w ik ła n i e w w in ę u d z ie la j ą c z ł o w i e k o w i b o s k i c h p r z y m io tó w . H ä r in g p o d k r e ś la : „ F a k t, ż e s a m e w a r t o ś c i n ie m a j ą p o w o d u a n i p r a w a d o d e c y z j i c o d o j e d n e j w a r t o ś c i p r z e c i w d r u g ie j, j e s t m e t a f iz y c z n y m w a r u n k ie m , k tó r y j e d y n i e u m o ż l iw ia , i ż r e a ln a o s o b a j e s t a u t o n o m ic z n a n ie t y lk o o b o k w a r t o ś c i, le c z ż e ta k a j e s t w ła ś n i e w s t o s u n k u d o w a r t o ś c i, to z n a c z y , ż e je j a u t o n o m ia w s t o s u n k u d o t y c h w a r t o ś c i j e s t w y ż s z a . O n a to b o w i e m s ta je p o n a d k o n f lik t e m a u t o n o m ic z n y c h w a r t o ś c i i z n a jd u je z n i e g o w y j ś c i e - n a s k u t e k d e c y z j i, k tó r ą p r z e d s ię b ie r z e ” 39. W in a , k tó r ą c z ł o w ie k o d c z u w a , j e s t w i n ą p o n o s z o n ą d la
3 6 Por. J. Filek, op. cit., s. 43-44. 3 7 B. Häring, op. cit., s. 65. 3 8 Ibidem, s. 6 6.
w o l n o ś c i . C z ło w ie k m o ż e b y ć p r z y g n ę b io n y w in ą , k tó r ą ś c ią g n ą ł n a s ie b ie . T ak a j e s t j e d n a k c e n a w o ln o ś c i i a u to n o m ii. H ä r in g o k r e ś la ł c z ło w ie k a H a rtm a n n a ja k o d e m iu r g a , k tó r y k s z t a łtu j e n ie t y lk o r z e c z y w i s t o ś ć , a le ta k ż e k r ó le s t w a w a r to ś c i. C z ł o w i e k m o r a ln y s ta je s i ę w c h a o s ie . M a p r z e d s o b ą n ie t y lk o c h a o s m a te r ii, a ta k ż e id e a l n y c h tw o r ó w , k tó r e p r z e d s t a w ia j ą m o r a ln e m o ż l i w o ś c i . W y p ły w a j ą s t ą d d w a w n i o s k i . W e t y c e H a r tm a n n a n a s t ę p u j e z a n ik k o n c e p c j i d o b r a j a k o p r z e n ik a ją c e j w s z y s t k o w a r t o ś c i. N i e is t n ie j e ta k ż e e ty k a j a k o p o w o ł y w a n i e d o „ o d p o w ia d a n ia ” n a w a r t o ś c i. C z ł o w ie k n a m o c y s w o je j a u t o n o m ii s ta je p o n a d w a r t o ś c ia m i. W s t a w a n iu s i ę w in n y m p o k a z u j e s w o j ą w y ż s z o ś ć i m o c . P o p r z e z m o r a ln e d z ia ła n ie n a r u sz a n a k a z y w a r to ś c i, j e d n a k n ie m a m o ż l i w o ś c i im z a p r z e c z y ć . W z w ią z k u z t y m c z ł o w i e k j e s t is t o t ą p o n a d m o r a ln ą , k tó r a w y c h o d z i p o n a d r o s z c z e n i a w a r t o ś c i40. C z ł o w i e k j e s t z d o ln y d o s a m o d z ie ln e g o f o r m o w a n ia s w e g o ż y c i a d z ię k i e t y c e . H a r tm a n n z a u w a ż a ł, ż e e ty k a j e s t d la c z ł o w i e k a w i e d z ą o d o b r u i z łu . Z r ó w n u je g o z b ó s t w e m . D a j e c z ł o w i e k o w i ś w ia d o m o ś ć m is j i w ś w i e c i e i w y m a g a o d n ie g o t w ó r c z o ś c i n a r ó w n i z d e m iu r g ie m . T w o r z e n ie ś w ia t a n ie j e s t z a k o ń c z o n e , d o p ó k i c z ł o w i e k n ie o d n a jd z ie w n im m i s j i t w ó r c z e j , d z ię k i k tó rej r e a li z o w a ł b y s w ó j e t o s , m a j ą c y p o c z ą t e k w s t a n ie c h a o s u . W c h a o s i e w id a ć m o ż l i w o ś c i c z ło w ie k a , a le t a k ż e z a g r a ż a ją c e m u n ie b e z p i e c z e ń s t w a . E ty k a z w r a c a s i ę k u t k w ią c e m u w c z ło w ie k u p o c z u c iu b y c ia k r e a to r e m . W t y m t k w i s e n s ż y c ia lu d z k ie g o . E ty k a n ie j e s t f i l o z o f i ą p i e r w s z ą i n a j w a ż n ie j s z ą , a j e j p o z n a n ie n ie j e s t n a j is t o t n ie j s z e . J e s t w n ie j c o ś z f i l o z o f i i p ie r w s z e j w in n y m s e n s ie . J e s t o n a u p o d m i o t o w ie n ie m o d p o w ie d z ia l n o ś c i41. 4 0 N. Hartmann, Etyka, s. 6 8. 4 1 Ibidem, s. 91.
