Filip Moterski
REWITALIZACJA OBIEKTÓW POPRZEMYSàOWYCH
1. WPROWADZENIE
Dziedzictwo pofabryczne àodzi oraz regionu áódzkiego jest spuĞcizną káo-potliwą, bowiem to, co stanowi jego siáĊ, jest zarazem Ĩródáem problemów. Z jednej strony jest to potencjaá, który w odpowiedni sposób zdyskontowany powinien prowadziü do wzmocnienia procesów rozwojowych zarówno miasta, jak równieĪ caáego regionu. Z drugiej strony problemy jakie dają siĊ zauwaĪyü w związku z rewitalizacją i adaptacją tego rodzaju zasobu stanowią powaĪną barierĊ w rozwoju caáego regionu; są to miĊdzy innymi:
x problemy prawne (związane z ustaleniem wáaĞciciela obiektu, jak rów-nieĪ z wprowadzeniem obiektu do rejestru zabytków, brakiem ustawy rewitali-zacyjnej, zbyt ogólnym zakresem uchwaáy o rewitalizacji àodzi);
x problemy funkcjonalne (związane z okreĞleniem zakresu przemian, eta-pów odnowy oraz zakáadanych celów, w tym takĪe nowych funkcji rewitalizo-wanego obiektu)
x problemy ekonomiczne (związane z poszukiwaniem inwestora strate-gicznego inwestycji, oraz moĪliwych przyszáych zysków);
x problemy polityczne (związane z wykorzystaniem dziedzictwa w kie-runkach przewidzianych dokumentami strategicznymi na poziomie wybranych miast i województwa).
W ramach ostatniego punktu naleĪy siĊ spodziewaü, Īe miasta oraz woje-wództwo Ğwiadome posiadanych zasobów (które zostaáy w odpowiedni sposób zinwentaryzowane), znajdujących siĊ w róĪnym stanie technicznym oraz prawnym, bĊdą w stanie podjąü wspóápracĊ tak, aby zainicjowaü procesy rewitalizacyjne, których efektem bĊdzie zachowanie dziedzictwa i wprowadze-nie nowych funkcji, miedzy innymi związanych z funkcją turystyczną. Znajdzie to swoje odzwierciedlenie w dokumentach strategicznych tworzonych na róĪnych szczeblach samorządu terytorialnego. Z punktu widzenia adaptacji obiektów poprzemysáowych coraz czĊĞciej zwraca siĊ uwagĊ, iĪ turystyka oparta na posiadanym dziedzictwie przemysáowym nie tylko wspomaga proces Mgr, Katedra Zarządzania Miastem i Regionem, Wydziaá Zarządzania Uniwersytetu
rewitalizacji danego obszaru, ale, poprzez dyfuzjĊ efektów, powoduje poprawĊ atrakcyjnoĞci i wizerunku oraz rozwój caáego regionu.
Celem artykuáu jest wskazanie zarówno na proces rewitalizacji obiektów pofabrycznych w àodzi i regionie, który moĪe je uchroniü przed dalszą destruk-cją, jak równieĪ wskazanie potencjalnych funkcji, jakie mogą przyjąü obszary postindustrialne.
W jego pierwszej czĊĞci zaprezentowane zostaną rozwaĪania na temat dzie-dzictwa poprzemysáowego. Kolejna bĊdzie poĞwiĊcona zagadnieniu rewitaliza-cji. NastĊpnie zaprezentowane zostaną moĪliwoĞci związane z przyjĊciem nowych funkcji przez zrewitalizowane obiekty, ze szczególnym uwzglĊdnieniem funkcji turystycznej.
Trzeba na wstĊpie równieĪ wspomnieü, Īe publikacja powstaáa w ramach projektu „Turyzm dla Regionu – Zintegrowany Program Rozwoju Doktoran-tów”, wspóáfinansowanego ze Ğrodków Unii Europejskiej w ramach Europej-skiego Funduszu Spoáecznego.
2. CHARAKTERYSTYKA DZIEDZICTWA POPRZEMYSàOWEGO
W tej czĊĞci artykuáu poruszone zostaną kwestie związane z dziedzictwem poprzemysáowym regionu áódzkiego, które stanowi niezwykle istotną czĊĞü dziedzictwa kulturowego opisywanego obszaru. Na początku wiĊc naleĪy zdefiniowaü czym jest dziedzictwo kulturowe, dziedzictwo materialne i dzie-dzictwo poprzemysáowe. Jest to o tyle istotne, gdyĪ dziedzictwo poprzemysáowe wywodzi siĊ z dziedzictwa kulturowego, stanowi jego bardzo waĪną czĊĞü, która opiera siĊ na specyficznym rdzeniu. Nie ma jednak wątpliwoĞci, Īe jest jego istotnym elementem.
Wedáug Z. KobyliĔskiego, wszystkie obiekty czy zjawiska objĊte terminami takimi jak „zabytek”, „dziedzictwo kulturowe” czy „dobra kultury” wyróĪniają siĊ tym, Īe są noĞnikami pewnych wartoĞci dla kultury ludzkiej1, z czego moĪna
wnioskowaü, iĪ w powszechnym pojĊciu dziedzictwem jest to, co posiada pewną wartoĞü historyczną. W tym momencie moĪna zauwaĪyü, jak duĪa odpowie-dzialnoĞü spoczywa na instytucjach, które zajmują siĊ promocją turystyki, poniewaĪ to ich obowiązkiem jest stworzenie zaáoĪeĔ oraz sposobu realizacji zmierzających do wzrostu wiedzy i ĞwiadomoĞci na temat posiadanych zabyt-ków. MoĪna teĪ zastanawiaü siĊ, jak daleko takie instytucje mogą i powinny kreowaü potrzeby związane z doĞwiadczaniem kultury. Dalej KobyliĔski mówi, Īe za dziedzictwo kulturowe moĪna uznaü wszystko to, co odziedziczyliĞmy po przeszáych pokoleniach, nie dokonując Īadnej selekcji tego spadku. Wydaje siĊ
1 Z. KobyliĔski, WáasnoĞü dziedzictwa kulturowego, Wydawnictwo Instytutu Archeologii
jednak, Īe istnieją czynniki, które dokonują selekcji spadku. Do nich zaliczyü moĪna:
x wyburzenia;
x dewastacje, które w efekcie powodują, iĪ stan techniczny budynku za-graĪa zdrowiu i Īyciu;
x katastrofy budowlane.
Do tego zaliczyü moĪna caákowicie subiektywny czynnik jakim jest zapo-mnienie. KaĪdy z wyĪej wymienionych powoduje, Īe definicjĊ KobyliĔskiego naleĪaáoby uzupeániü, bowiem dziedzictwem bĊdzie nie tylko to, co odziedziczy-liĞmy po poprzednich pokoleniach, ale równieĪ to, co siĊ zachowaáo, takĪe jeĞli chodzi o pamiĊü o miejscu, wydarzeniu czy tradycji. W tym celu pamiĊü ta powinna byü podtrzymywana przez róĪnego rodzaju aktywnoĞci. Powinny to byü nie tylko próby zachowania, rekonstrukcji czy adaptacji danego obiektu poprzemysáowego. Równe istotne jest posiadanie pomysáu na zagospodarowanie pamiĊci o tym miejscu. Chodzi tutaj o pomysá na adaptacjĊ nie tylko materialną, ale równieĪ niematerialną (zachowanie spuĞcizny, ukierunkowanie jej). Do tego rodzaju dziaáaĔ moĪna wykorzystaü turystykĊ opartą na dziedzictwie przemy-sáowym, która bazuje na historii, legendzie i wspomnieniu danego miejsca.
Marek W. Kozak, mówiąc o dziedzictwie kulturowym wskazuje, Īe za wáa-Ğciwą naleĪy uznaü definicjĊ zaproponowaną przez ONZ, która koncentruje siĊ na obiektach materialnych, uwzglĊdniając i wyróĪniając trzy ich grupy:
x zabytki architektury, rzeĨby i malarstwa, przedmioty lub struktury archeologiczne, inskrypcje, jaskinie mieszkalne, które mają wybitną wartoĞü z punktu widzenia historii, sztuki lub innej dziedziny nauki;
x grupy budynków, tj. grupy pojedynczych lub poáączonych budynków, które ze wzglĊdu na swoją architekturĊ, jednorodnoĞü lub poáoĪenie w krajo-brazie odgrywają w nim waĪną rolĊ stanowiska archeologiczne, które są wartoĞciowe z historycznego, estetycznego, etnograficznego lub antropolo-gicznego punktu widzenia2.
Przytoczoną definicjĊ naleĪy odnieĞü do zasobów posiadanych przez àódĨ i region áódzki. Idąc wytyczonymi przez ONZ standardami, na terenie woje-wództwa áódzkiego mamy do czynienia z drugim typem dziedzictwa, czyli grupami budynków zarówno tych istniejących autonomicznie, jak równieĪ bĊdących czĊĞcią kompleksów. Ostatnie stwierdzenie jest niezwykle waĪne z punktu widzenia procesu rewitalizacji. Inaczej bowiem bĊdą wyglądaáy dziaáania związane z rewitalizacją punktową, a inaczej obszarową. Inna bĊdzie skala dziaáaĔ, stopieĔ ingerencji w przestrzeĔ, koniecznoĞü budowania koalicji z róĪnymi interesariuszami, ale równieĪ inna bĊdzie skala wydatków.
2
M. W. Kozak, Turystyka i polityka turystyczna a rozwój miĊdzy starym a nowym
Inne ujĊcie problematyki dziedzictwa proponuje M. A. Murzyn, która zwra-ca uwagĊ, Īe dziedzictwem materialnym miasta są nie tylko pojedyncze, monu-mentalne dzieáa architektury. Skáada siĊ na nie wiele obiektów „zwyczajnych”, które dopiero jako zespóá tworzą pewną harmonijną, uniwersalną caáoĞü3. Jest to uzupeánienie definicji dziedzictwa kulturowego, stworzonej przez ONZ. Spostrze-Īenie, którego dopuĞciáa siĊ autorka jest tym cenniejsze, Īe moĪna je odnieĞü do zagadnienia rewitalizacji obiektów poprzemysáowych, gdzie niemal w kaĪdym przypadku jest rozwaĪany model prowadzenia rewitalizacji – punktowy bądĨ kompleksowy.
Z punktu widzenia podjĊtego tematu, najbardziej trafną definicjĊ dziedzic-twa kulturowego, które obejmuje równieĪ dziedzictwo przemysáowe (poprzemy-sáowe), zaproponowaá T. JĊdrysiak. Autor za dziedzictwo kulturowe uznaje przestrzeĔ miejską i wiejską, obiekty archeologiczne, zabytki architektury i budownictwa, dzieáa sztuki w swoim Ğrodowisku naturalnym, w muzeum, Ĩródáa rĊkopiĞmienne, dawne ksiąĪki. NajczĊĞciej dziedzictwo kulturowe utoĪsamiane jest z architekturą i sztuką. NaleĪy jednak pamiĊtaü, Īe skáadają siĊ na nie wszystkie formy dziaáalnoĞci ludzkiej w Ğrodowisku fizycznym. MoĪna je rozumieü jako wszechstronny obraz procesu dziejowego. Obejmuje ono wów-czas dzieje polityczne i spoáeczno-gospodarcze, dzieje filozofii, nauki i techniki, dzieje wychowania i oĞwiaty, dzieje literatury, sztuki, muzyki, dzieje religii i koĞcioáów4. W ramach jednej definicji autor zaproponowaá poáączenie dóbr, które zostaáy zachowane do czasów obecnych, zarówno w formie materialnej, jak równieĪ niematerialnej. Rozwijając wspomnianą formĊ niematerialną, moĪna pokusiü siĊ o polemikĊ z definicją KobyliĔskiego, zaznaczając, Īe dziedzictwem kulturowym moĪe byü równieĪ obiekt, który fizycznie nie istnieje, jednak pamiĊü (wspomagana nowoczesną technologią, wizualizacjami itp.) o nim jest nadal aktualna. Spoiwem áączącym wszystkich wspomnianych autorów jest koniecznoĞü istnienia w ĞwiadomoĞci wspóáczesnego Ğwiata danego elementu, bĊdącego czĊĞcią skáadową dziedzictwa kulturowego.
JĊdrysiak dokonuje równieĪ rozróĪnienia na dziedzictwo przemysáowe, któ-re jest skáadową posiadanego dziedzictwa historycznego (kulturowego). Jest to bardzo waĪne stwierdzenie. Autor za dziedzictwo przemysáowe uznaje zabytki budownictwa przemysáowego i techniki. Są to obiekty związane z dziaáalnoĞcią produkcyjną. Do tej grupy zabytków zaliczane są takĪe obiekty związane z transportem kolejowym, rzecznym, morskim i lądowym. Są to takĪe dzieáa myĞli inĪynierskiej, takie jak mosty, wiadukty, tamy czy urządzenia hydrotech-niczne. TĊ grupĊ obiektów okreĞla siĊ mianem nieruchomych dóbr kultury. Za dziedzictwo przemysáowe uznaje siĊ równieĪ maszyny i urządzenia stanowiące
3
M. A. Murzyn, Kazimierz. ĝrodkowoeuropejskie doĞwiadczenie rewitalizacji, MiĊdzynaro-dowe Centrum Kultury Kraków 2006, s. 142.
4
wyposaĪenie fabryk, zbiory placówek muzealnych, pojazdy silnikowe, urządze-nia kolejowe itp. Zabytki te okreĞla siĊ mianem ruchomych dóbr kultury5
. Podsumowując, dziedzictwem przemysáowym bĊdą nie tylko budynki, budowle, w których kiedyĞ odbywaáa siĊ produkcja. Do tej grupy zalicza siĊ takĪe maszyny produkcyjne, linie produkcyjne, technologie, a takĪe obiekty związane z transportem oraz jego infrastrukturą.
Wiek XIX i pierwsza poáowa XX w. to okres, kiedy àódĨ i region áódzki przeĪywają silny rozwój związany z rozwojem przemysáu, zwáaszcza lekkiego, na tym terenie. Powstaje wiele obiektów, które czĊsto wchodziáy w skáad wielkich kompleksów przemysáowych. W okolicy najwiĊkszych fabryk wybu-dowane zostaáy osiedla mieszkaniowe, które wchodziáy w skáad kompleksu fabrycznego. Przykáadem mogą byü áódzkie domy mieszkalne na KsiĊĪym Máynie, w których mieszkali pracownicy fabryki imiĊ Scheiblera. W innej czĊĞci miasta znajduje siĊ osiedle, gdzie zamieszkiwali pracownicy fabryki I. PoznaĔ-skiego. Niskie koszty pracy, sprzyjająca koniunktura, a takĪe atrakcyjnoĞü inwestycyjna ówczesnej àodzi sprawiáy, Īe byáo to jedno z najszybciej rozwija-jących siĊ miast w Polsce. Obecnie w stolicy województwa moĪna odnaleĨü ponad 200 obiektów, które są Ğwiadectwem historii àodzi przemysáowej. Inaczej sprawa siĊ ma jeĞli chodzi o obiekty wybudowane w tamtym okresie na terenie województwa áódzkiego. Obiektów pofabrycznych, które przetrwaáy do dziĞ jest niewiele. Przykáadem dobrego zachowania duĪych obiektów poprzemysáowych po wczeĞniejszych procesach odnowy są Pabianice i Piotrków Trybunalski. Ile obiektów bezpowrotnie zniknĊáo trudno oszacowaü. Káopotliwe okazuje siĊ opracowanie listy fabryk, które zostaáy wybudowane w tamtym okresie. Nie-zbĊdna jest tutaj Īmudna praca z dokumentami, znajdującymi siĊ w archiwach, publikacjach z początku XX w., które opisują fabryki oraz ich pracowników. WiĊkszoĞü z tych obiektów juĪ nie istnieje, czĊĞü zostaáa rozebrana, czĊĞü ulegáa dewastacji. Z punktu widzenia schematu opracowanego przez Murphy i Boyle-naleĪy stwierdziü, iĪ nie da siĊ prowadziü polityki rozwoju turystyki dziedzictwa w mieĞcie czy w regionie jeĪeli nie dysponuje siĊ kompletną listą obiektów przemysáowych, które zostaáy wybudowane w XIX i XX w. (do 1914 r.). MoĪna bazowaü na przygotowanych opracowaniach w postaci rejestru zabytków województwa áódzkiego, ale z przykroĞcią naleĪy stwierdziü, Īe lista ta jest dalece niekompletna. W samej àodzi, w rejestrze znajduje siĊ ok. 15% obiektów pofabrycznych. W skali województwa odsetek ten jest jeszcze niĪszy.
W àodzi oraz województwie mamy do czynienia z materialnymi Ğwiadec-twami dziedzictwa kulturowego w postaci dziedzictwa przemysáowego. W jego skáad wchodzą zespoáy fabryczne, budynki fabryczne, zespoáy mieszkalne oraz maszyny wykorzystywane w procesie produkcji.
5
NajpowaĪniejszym báĊdem jeĞli chodzi o posiadane dziedzictwo przemy-sáowe jest brak szczegóáowej inwentaryzacji, która obejmowaáaby nie tylko poáoĪenie obiektu (umiejscowienie na mapie), ale równieĪ inne szczegóáowe cechy obiektu oraz terenu. NaleĪy wziąü pod uwagĊ równieĪ:
x dostĊpnoĞü komunikacyjną (moĪliwoĞü dotarcia do obiektu róĪnymi Ğrodkami transportu, w tym komunikacją zbiorową) oraz miejsca parkingowe,
x infrastrukturĊ uzupeániającą (miejsca noclegowe, punkty gastronomicz-ne, sklepy z pamiątkami),
x odlegáoĞü od innych obiektów stanowiących dziedzictwo, x styl architektoniczny,
x funkcjĊ pierwotną i obecną obiektu,
x stan techniczny oraz stan prawny (wáasnoĞü budynku), a takĪe ochronĊ prawną (rejestr zabytków)
x koniecznoĞü interwencji budowlanej,
x fakt, czy jest on juĪ w krĊgu zainteresowaĔ turystów, x ewentualną moĪliwoĞü zwiedzania,
x moĪliwoĞü adaptacji na cele turystyczne w kontekĞcie ewentualnej rewi-talizacji budynku.
Jedynie szczegóáowa identyfikacja zasobów oraz wykonana dokumentacja obiektu/obiektów moĪe pomóc w procesie budowy produktu turystycznego opartego na dziedzictwie regionu.
3. PROCES REWITALIZACJI OBIEKTÓW POPRZEMYSàOWYCH
Rewitalizacja jest procesem, którego efektem bardzo czĊsto jest wykreowa-nie atrakcji turystycznej. W. PĊski zaznacza, Īe szczególnie waĪne jest wykorzy-stanie istniejącej zabudowy o wartoĞciach historycznych do nowych funkcji, bez naruszania jej ksztaátu i formy6. Z punktu widzenia dziedzictwa kulturowego waĪne jest bowiem zachowanie szczegóáów, uszanowanie przeszáoĞci i umiejĊt-ne poáączenie tych walorów z nowymi trendami istniejącymi w architekturze oraz zagospodarowaniu terenów poprzemysáowych. Jak zauwaĪają St. Korenik i J. Sáodczyk charakterystycznym elementem programu rewitalizacji jest zachowanie najciekawszych i najcenniejszych fragmentów starej zabudowy przemysáowej, traktowanych jako dziedzictwo kultury materialnej. CzĊsto tereny te są chĊtnie odwiedzaną atrakcją turystyczną7. Obaj badacze procesów rewitali-zacji zwracają szczególną uwagĊ na moĪliwe wykorzystanie odnowionych budynków dla turystyki. Nie zawsze chodzi tutaj o wprowadzenie nowej funkcji,
6 W. PĊski, Zarządzanie zrównowaĪonym rozwojem miast, Wydawnictwo Arkady, Warszawa
1999, s. 197.
7 St. Korenik, J. Sáodczyk, Podstawy gospodarki przestrzennej – wybrane aspekty,
która bezpoĞrednio związana jest z turystyką (np. hotel w obiekcie pofabrycz-nym – hotele Andels’ i Focus w àodzi). Autorzy mają na myĞli obiekty, które bĊdą mogáy byü zwiedzane lub co najmniej – oglądane z zewnątrz.
Przytoczyü naleĪy stosowane w literaturze definicje procesu rewitalizacji: x Rewitalizacja to szeroka i zintegrowana wizja oraz dziaáania prowadzące do rozwiązywania problemów miejskich i dáugotrwaáego polepszenia ekono-micznych, fizycznych, spoáecznych oraz ekologicznych warunków obszaru, który podlega przemianom8. PojĊcie rewitalizacji odnosi siĊ do dziaáaĔ prowa-dzonych na istniejących przestrzeniach zurbanizowanych, co w istotny sposób odróĪnia je od pojĊü definiujących dziaáania skierowane na planowanie i rea-lizowanie nowych zespoáów zabudowy na dotychczas niezabudowanych terenach. Do dziaáaĔ rewitalizacyjnych zaliczyü naleĪy odbudowĊ zniszczonych, ale niegdyĞ Īywych obszarów miejskich (np. centrów starych miast), mocno zdekapitalizowanych lub nawet utraconych w wyniku dziaáaĔ wojennych czy teĪ powojennych dewastacji i rozbiórek. W obszarze pojĊcia rewitalizacji mieszczą siĊ równieĪ dziaáania restrukturyzacji terenów poprzemysáowych i pomilitar-nych. Zakres pojĊciowy rewitalizacji jest wiĊc bardzo szeroki, a cele związanych z nią dziaáaĔ mocno zróĪnicowane9.
x Pod pojĊciem odnowy miasta rozumie siĊ kompleksowy proces prze-mian przestrzennych, technicznych, spoáecznych i ekonomicznych, prowadzony w zdegradowanej czĊĞci miasta i przyczyniający siĊ do poprawy jakoĞci Īycia mieszkaĔców oraz oĪywienia gospodarczego, a zarazem kulturalnego miasta, uzyskanej dziĊki:
przywróceniu áadu przestrzennego;
likwidacji skutków dekapitalizacji istniejącej substancji budowlanej; poprawie istniejącej infrastruktury spoáecznej i technicznej; podkreĞleniu walorów historycznych i przyrodniczych; odbudowie wiĊzi spoáecznych.
Gáównym celem odnowy miast powinno byü zwiĊkszenie szans rozwo-jowych miasta oraz poprawa Īycia jego mieszkaĔców, osiągniĊtego przez kompleksowe przeksztaácenia fragmentów przestrzeni miejskiej, prowadzonego przy zachowaniu dziedzictwa materialnego i duchowego oraz zasady jego zrównowaĪonego rozwoju10.
x Rewitalizacja to proces przemian struktury funkcjonalno-przestrzennej terenów, które na skutek róĪnych uwarunkowaĔ przechodziáy powaĪny kryzys i nie są w stanie utrzymaü swojego dotychczasowego przeznaczenia.
Rewitaliza-8
M. A. Murzyn, Kazimierz. ĝrodkowoeuropejskie…, s. 41–42.
9 PodrĊcznik rewitalizacji. Zasady, procedury i metody dziaáania wspóáczesnych procesów
rewitalizacji, Warszawa 2003, s. 16.
10
S. Belniak, Rewitalizacja nieruchomoĞci w procesie odnowy miast, Wydawnictwo UE, Kraków 2009, s. 43.
cja uwzglĊdnia istotĊ tego procesu, czyli planowe dziaáania interwencyjne i naprawcze wprowadzające nowe wartoĞci jakoĞciowe na obszarze, przede wszystkim wyposaĪania go w nowe, odmienne od poprzednich funkcje11.
x PojĊcie rewitalizacji powszechnie kojarzy siĊ z „odnową miasta” w wy-branym jego fragmencie. Rozumiana jest jako kompleksowy proces przemian w zdegradowanych czĊĞciach miasta. W obszarze objĊtym zmianami przyczynia siĊ do podniesienia warunków bytowych, przywrócenia lub/i wprowadzenia, zgodnie z powszechnie przyjĊtymi w tym wzglĊdzie standardami, áadu prze-strzennego, oĪywienia wiĊzi spoáecznych, podniesienia estetyki miejskiej przestrzeni, poprawy Ğrodowiska przyrodniczego, usprawnienia ciągów komuni-kacyjnych.
Polega na tworzeniu w zdegradowanych obszarach miasta (najczĊĞciej Ğródmiejskich) dogodnych warunków lokalowych, infrastrukturalnych do rozwoju sektora MSP, dziaáalnoĞci edukacyjnej, kulturalnej, atrakcyjnych warunków do zamieszkania itd. Wymaga zmiany struktury zagospodarowania, licznych wyburzeĔ, remontów, modernizacji, przemieszczeĔ ludnoĞci w skali miasta. Jest przedsiĊwziĊciem planowym, dáugookresowym i kosztownym. Wymaga zaangaĪowania nie tylko wáadz miasta, lecz róĪnych podmiotów, instytucji, organizacji, prywatnych inwestorów, a takĪe samych mieszkaĔców12. Z prezentacji róĪnych ujĊü pojĊcia rewitalizacji moĪna wyciągnąü nastĊ-pujące wnioski:
x jest to proces dáugofalowy i kosztowny;
x wymaga zaangaĪowania wáadz na szczeblu lokalnym, regionalnym i cen-tralnym;
x wymaga budowania partnerstw zarówno o charakterze spoáecznym (za-angaĪowanie uĪytkowników miasta w proces odnowy) jak równieĪ ekonomicz-nym (partnerstwa publiczno-prywatne);
x zakáada dbaáoĞü o zachowanie istniejącego dziedzictwa kulturowego; x polega na wprowadzeniu na odnawianym obszarze nowej funkcji; x zwiĊksza atrakcyjnoĞü danego obszaru i wzmacnia proces rozwoju mia-sta i regionu (przy odpowiednim zdyskontowaniu wystĊpujących efektów skali i zakresu);
x zmienia wizerunek miasta przemysáowego (pejoratywnoĞü znaczenia miasta przemysáowego jako zaniedbanego, nieatrakcyjnego);
x istnieją silne powiązania miĊdzy obiektami/obszarami zrewitalizowany-mi a rozwojem turystyki, zwáaszcza turystyki przemysáowej.
11
S. Kaczmarek, Rewitalizacja terenów poprzemysáowych. Nowy wymiar w rozwoju miast, Wydawnictwo Uà, àódĨ 2001, s. 23.
12
T. Markowski, D. Stawasz (red.), Rewitalizacja a rozwój funkcji metropolitalnych miasta
Podsumowując, podstawą procesu rewitalizacji jest pieczoáowicie przygo-towana inwentaryzacja obiektów stanowiących dziedzictwo kulturowe danego miasta czy regionu. W naszym przypadku mówimy o jego specyficznym rodzaju w postaci dziedzictwa poprzemysáowego. JuĪ na podstawie przeprowadzonego postĊpowania inwentaryzacyjnego moĪna zaproponowaü nowe funkcje, które bĊdą wdraĪane w tych miejscach. Mogą to byü funkcje bezpoĞrednio związane z turystyką, jednak nie jest to wymóg konieczny. Ze wzglĊdu na swoją komplek-sowoĞü, proces rewitalizacji bĊdzie identyfikowaá potrzeby juĪ istniejące na wykorzystanie dziedzictwa kulturowego w sposób ekonomicznie opáacalny, a zarazem bĊdzie kreowaá nowe potrzeby związane z turystyką przemysáową. Istnieje bardzo silny związek miĊdzy siáami rynkowymi, oraz popytem jaki istnieje, a funkcjami i sposobem adaptacji, który ma byü przyjĊty w procesie rewitalizacji punktowej, jak równieĪ obszarowej.
4. ADAPTACJA OBIEKTÓW POPRZEMYSàOWYCH PRZYKàAD FUNKCJI TURYSTYCZNEJ
MoĪliwoĞci adaptacji rewitalizowanego obiektu jest bardzo wiele. MoĪna próbowaü wprowadzaü tam nastĊpujące funkcje:
x biurową, x mieszkaniową, x kulturową, x turystyczną, x usáugową, x gastronomiczną, x medyczną, x hotelarską, x rekreacyjną, x parkingową.
Jedną z moĪliwoĞci adaptacji i wykorzystania dziedzictwa poprzemysáowe-go, czyli w efekcie rewitalizacji, jest wprowadzenie nowej funkcji związanej z turystyką, a konkretnie turystyką obszarów poprzemysáowych. Wymusza to na instytucjach planujących i organizujących proces wiele wysiáku, natomiast stanowi bardzo DuĪy potencjaá rozwoju poszczególnych miast, jak równieĪ caáego regionu. Daje to bowiem moĪliwoĞü stworzenia produktu sieciowego, opartego na tym samym rdzeniu, ulokowanego w róĪnych punktach wojewódz-twa, który poprzez odpowiednie dziaáania organizacyjne, jak równieĪ marketin-gowe, moĪe odnieĞü sukces – staü siĊ atrakcją turystyczną, a przy okazji stanowiü udany przykáad rewitalizacji. Trzeba pamiĊtaü, iĪ sama identyfikacja, a nawet dokonanie pewnych prac związanych z procesem rewitalizacji nie gwarantuje sukcesu na polu turystyki. W tym momencie niezbĊdne jest
zrozu-mienie pewnej filozofii, która zostaáa nazwana „turystyką przemysáową”. Wedáug M. W. Kozaka, turystyka przemysáowa jest mocno powiązana z tu-rystyką miejską i związana jest z adaptacją pofabrycznych obiektów. ZaĞ turystyka miejska jest przez autora okreĞlana jako bazująca na kulturowych zasobach miasta, przy czym jej wyróĪnikiem jest znaczne zróĪnicowanie i zarazem koncentracja terytorialna aktywnoĞci turystycznej. Turystyka miejska to jeden z gáównych obszarów realizacji turystyki kulturowej, zwáaszcza wysokiej. Ten rodzaj turystyki obejmuje:
x wszystkie formy turystyki, które mają miejsce na terenach miejskich; x formy turystyki związane z walorami i zagospodarowaniem turystycz-nym wystĊpującym na obszarach miejskich;
x turystykĊ, której celem jest odwiedzanie i poznawanie miasta traktowa-nego jako dziedzictwo kulturowe13.
Walorem, który podnosi wartoĞü przytoczonej definicji jest okreĞlenie po-wodów, dla których odwiedzane są dane miejsca – sentymentalizm, a takĪe odwiedzenie miejsca cenionego i uznawanego. W tym przypadku niezbĊdne są prace związane z budową oferty turystycznej i usáug powiązanych, a takĪe oddziaáywanie na ĞwiadomoĞü klientów i potencjalnych klientów dziedzictwa przemysáowego. Te koncepcyjne prace muszą siĊ zacząü na etapie planowania, kiedy tworzy siĊ cele gáówne procesu rewitalizacji. NaleĪy zwróciü uwagĊ na popeániane báĊdy w postaci uchwalania prawnych ram rewitalizacji na terenie okreĞlonej gminy, a dopiero w nastĊpnej kolejnoĞci szukanie dla obiektów odpowiedniej funkcji, która jest odzwierciedleniem popytu. Proces rewitalizacji musi byü poprzedzony dokáadnymi analizami, a takĪe zakáadaü pewne scenariu-sze rozwiązaĔ. Wpáyw na cele ostateczne powinna mieü wiĊksza grupa interesa-riuszy, niĪ czĊsto ma to miejsce (czyli wáadze lokalne jako inicjator/wáaĞciciel nieruchomoĞci oraz prywatny inwestor, który gwarantuje jego przebieg od strony kapitaáu). Rewitalizacja jako bardzo záoĪony proces musi odznaczaü siĊ cechami zarządzania strategicznego, opartego na koncepcji wieloletniej, ale równieĪ monitorowania zaáoĪonych celów oraz zagwarantowania zasobów materialnych i niematerialnych dla realizacji przedsiĊwziĊcia. Istotne w procesie rewitalizacji obiektów poprzemysáowych są sáowa M. Stangel, która mówi, Īe w rewitalizacji obszarów zdegradowanych miast istotną rolĊ odgrywają obecnie wartoĞci kulturowe, a historia i toĪsamoĞü miejsca stanowią istotny kapitaá w procesach jego odnowy. Zainteresowanie dziedzictwem kulturowym nie jest powodowane nostalgią za przeszáoĞcią, ale jest aspektem gospodarki informa-cyjnej i rozwoju wspomagających ją nowych technologii. Odpowiednie wyko-rzystanie tych wartoĞci jest elementem tzw. marketingu urbanistycznego i tworzenia silnej marki miejsca. Do wartoĞci kulturowych, obok dziedzictwa historycznego i kultury elitarnej, naleĪy teĪ wiele innych elementów, jak
13
dziedzictwo przemysáowe, kultura popularna, subkultury alternatywne itp.14 Widaü zatem, Īe nie tylko dziaáania techniczne czy ekonomiczne, ale równieĪ marketingowe powinny byü wáączane w proces rewitalizacji w celu peániejszego wykorzystania zasobów na róĪnych polach, m. in. w wyniku zdyskontowania potencjaáu dziedzictwa kulturowego poprzez wykorzystanie go na potrzeby turystyki przemysáowej.
Na naturalne wykorzystanie rewitalizowanego dziedzictwa w procesie tury-styki zwraca uwagĊ T. JĊdrysiak, który zauwaĪa, Īe wykorzystując zabytki techniki i przemysáu moĪna stworzyü niezwykle atrakcyjną ofertĊ turystyczną lub wzbogaciü juĪ istniejącą. Wzrost znaczenia turystyki przemysáowej jest korzystny dla rozwoju regionalnego, gdyĪ wpáywa na wzrost gospodarczy i moĪe áagodziü skutki restrukturyzacji przemysáu na rynku przez tworzenie nowych miejsc pracy w sektorze usáug. Trzeba pamiĊtaü, Īe jest to niezwykle waĪna cecha rewitalizacji, bowiem nie jest to proces oparty tylko na przeksztaá-ceniach przestrzenno-budowlanych, ale przede wszystkim na spoáecznej odnowie przestrzeni15. Są to sáowa, które powinny znajdowaü odzwierciedlenie w dokumentach strategicznych w skali miasta i regionu. Rolą wáadz (od pozio-mu lokalnego do centralnego) powinno byü sprzyjanie wykorzystaniu posiada-nych zasobów oraz pomoc, która w zaprogramuje dziaáania róĪnych podmiotów na wykorzystanie tego potencjaáu w sposób planowy, odgórnie okreĞlony i spój-ny. To oznacza koniecznoĞü wspólnego wypracowania celów oraz metod dziaáania na róĪnych szczeblach wáadzy samorządowej, które porządkowaáyby kwestie: nakáadów finansowych, komunikacji marketingowej oraz czerpania zysków i metod podziaáu. Autorki modelu koncepcyjnego dostrzegają koniecz-noĞü opracowania strategii, która sprzyja wykorzystaniu dziedzictwa na róĪnych poziomach wáadzy w celu uzyskania trwaáych efektów rozwojowych.
T. Silberberg zauwaĪa, iĪ „w turystyce kulturowej bardzo waĪne jest wy-kreowanie ĞwiadomoĞci, Īe odwiedzane miejsce jest tym, gdzie moĪna ciekawie spĊdziü czas, oferuje usáugi najwyĪszej jakoĞci i warto wydaü tam pieniądze16. Turystyka kulturowa wydaje siĊ byü jednym z podstawowych pomysáów adaptacji przestrzeni poprzemysáowej. Dlatego tak bardzo czĊsto rewitalizacja opiera siĊ o klienta masowego, którego w stanie jest przyciągnąü atrakcja, która áączy w sobie spuĞciznĊ pokoleĔ, nowoczesnoĞü, atrakcyjne spĊdzenie czasu oraz moĪliwoĞü eksplorowania. Silberg zauwaĪa, Īe za turystĊ odwiedzającego tego typu miejsca uwaĪa siĊ ludzi, którzy są zainteresowani historią, sztuką,
14
M. Stangel, Odnowa miast w spoáeczeĔstwie informacyjnym. Technologie informacyjne
i komunikacyjne w procesach rewitalizacji, Wydawnictwo Politechniki ĝląskiej, Gliwice 2009,
s. 112–113.
15
T. JĊdrysiak, Turystyka kulturowa, s. 58.
16
T. Silberberg, Cultural tourism and business opportunities for museums and heritage sites, „Tourist Management” 2010, vol. 16, no. 5, s. 362.
naukami, a takĪe reprezentują pewien styl Īycia poprzez identyfikacjĊ z danym obszarem i jego historyczną spuĞcizną.
G.-J. Hospers wskazuje na silny wpáyw miĊdzy marketingową koncepcją cyklu Īycia produktów a procesem rewitalizacji i póĨniejszego wykorzystania dziedzictwa przemysáowego w turystyce17. Zatem kolejny autor podkreĞla jak wielką rolĊ odgrywa umiejĊtne wykorzystanie obiektów poprzemysáowych, które zakwalifikowane zostaáy jako dziedzictwo przemysáowe. WaĪne jest szerokie pojĊcie, czĊsto bardzo interdyscyplinarne poniewaĪ rzecz dotyczy bardzo specyficznego zasobu, w postaci pofabrycznych budowli.
W uporządkowanej formie zagadnienie turystyki przemysáowej prezentuje i porządkuje M. Kronenberg, który przypomina, Īe „o wspóáczesnej turystyce „przemysáowej” mówi siĊ jednak dopiero od lat 80. XX w. Byáo to związane z upadkiem tradycyjnych gaáĊzi przemysáu w latach 70. i 80. XX w., przede wszystkim w Europie Zachodniej. Przykáadem moĪe byü Manchester, jeden z najwiĊkszych Ğwiatowych oĞrodków portowych i wáókienniczych, który w tym okresie przechodziá kryzys gospodarczy. W latach 80. XX w. rozpoczĊty zostaá proces restrukturyzacji przemysáu oraz rozwoju turystyki wáaĞnie w oparciu o dziedzictwo przemysáowe. W roku 1982 powstaá tam pierwszy w Wielkiej Brytanii Park Dziedzictwa Miejskiej (Urban Heritage Park), obejmujący dawną dzielnicĊ przemysáową Castlefield. Wydarzenie to moĪna uznaü za impuls do masowego wykorzystania terenów poprzemysáowych przez turystykĊ18. Kronen-berg zauwaĪa, Īe istotne jest wprowadzenie podziaáu na turystykĊ przemysáową (obejmującą aktywnoĞü turystyczną na terenie dziaáających zakáadów przemy-sáowych, związaną z poznaniem obecnych procesów produkcyjnych) i poprze-mysáową (dotyczącą tylko tych terenów, gdzie dawna funkcja produkcyjna zostaáa juĪ zakoĔczona. Kronenberg uwaĪa za trafniejsze od posáugiwania siĊ pojĊciem „turystyka poprzemysáowa” jest „turystyka na terenach poprzemysáo-wych”, pod której postacią autor rozumie „odwiedzanie takich miejsc, gdzie obecna funkcja terenu nie eksponuje dziedzictwa przemysáowego. Stanowi ono jedynie podkreĞlenie dawnego charakteru takiego miejsca”. W takich miejscach zachowane zostaáy Ğlady po dawnej dziaáalnoĞci, istnieją one jednak niejako „przy okazji” podstawowej funkcji, jaką jest np. uprawianie sporty, robienie zakupów czy korzystanie z noclegu. Dodatkowo autor wyróĪnia jeszcze nową kategoriĊ – „turystykĊ dziedzictwa przemysáowego”, która wiąĪe siĊ z odwie-dzaniem terenów, gdzie dziedzictwo stanowi gáówną atrakcjĊ i jego poznanie jest gáównym motywem wizyty. Ten rodzaj turystyki ma miejsce w tych
17
G-J. Hospers, Industrial Heritage Tourism and Regional Restructuring in the European
Union, „European Planning Studies” 2010, vol. 10, no. 3, s. 400.
18
T. BurzyĔski (red.), Dziedzictwo przemysáowe jako strategia rozwoju innowacyjnej
gospo-darki, Materiaáy pokonferencyjne IV MiĊdzynarodowej Konferencji Naukowo-Praktycznej,
obiektach, gdzie funkcja produkcyjna zostaáa zastąpiona funkcją kulturalną (muzeum, galeria itp.).
Kontynuacją myĞli wczeĞniej wspomnianych autorów na temat wykorzysta-nia posiadanego dziedzictwa w turystyce przemysáowej moĪna byü koncepcja szlaku turystycznego dziedzictwa poprzemysáowego. Bardzo rozbudowane rozwaĪania na temat teorii szlaków turystycznych prowadzi A.M. von Rohrsche-idt, który za szlak turystyczny uwaĪa „przestrzenny ciąg turystyczny sáuĪący do linearnej penetracji rekreacyjnej inicjującej interakcyjne związki pomiĊdzy turystą a Ğrodowiskiem geograficznym, zachodzące w strefie percepcji krajobra-zu multisensorycznego”19. Multisensoryzm w tym wypadku polega na mo Īliwo-Ğci poznawania, eksplorowania i doĞwiadczania atrakcji turystycznych w róĪ-noraki sposób, przy udziale wielu zmysáów. Autor, opierając siĊ na propozycji A. Stasiaka proponuje klasyfikacje szlaków turystycznych, ze wzglĊdu na róĪne kryteria.
1. Tematyka szlaku: a) przyrodnicze
b) kulturowe (w tym takĪe techniki i przemysáu). 2. ZasiĊg terytorialny szlaku:
a) miejskie i lokalne b) regionalne c) regionalne transgraniczne d) krajowe e) miĊdzynarodowe subkontynentalne f) miĊdzynarodowe kontynentalne. 3. ĝrodek transportu na szlaku: a) piesze b) narciarskie c) rowerowe d) samochodowe e) kajakowe f) Īeglarskie g) kolejowe h) konne i) mieszane. 4. Motyw podróĪy: a) poznawcze b) rekreacyjne c) religijne
d) przeĪyciowe (w tym przeĪyü ekstremalnych) e) mieszane.
19
A. M. von Rohrscheidt, Regionalne szlaki turystyczne. Idea, potencjaá, organizacja, Wy-dawnictwo Proksenia, Kraków 2010, s. 18.
5. Sposób wyznaczenia w terenie: a) wytyczone i oznakowane
b) wytyczone i nieoznakowane (lub oznaczone tylko przy obiektach) c) niewytyczone (zestawiony zbiór zalecanych miejsc).
6. Okres wykorzystania szlaku: a) caáoroczne
b) sezonowe
c) jednorazowe (np. jubileuszowe) d) krótkookresowe powtarzalne.
7. Rola szlaku w wiĊkszych systemach: a) gáówne
b) uzupeániające c) áącznikowe d) doprowadzające
8. struktura przestrzenna szlaku: a) pasmowe b) rozproszone c) arealne d) mieszane. 9. Znaczenie szlaku: a) lokalne b) regionalne c) krajowe d) miĊdzynarodowe
e) szlaki kulturowe Rady Europy. 10. StopieĔ organizacji szlaku: f) materialne
g) realne h) wirtualne20.
Opierając siĊ na powyĪszych kryteriach moĪna powiedzieü, Īe szlak tury-styczny dziedzictwa przemysáowego bĊdzie szlakiem:
x kulturowym, x regionalnym,
x pieszym, rowerowym lub samochodowym, x mieszanym (pod wzglĊdem motywu podróĪy), x wytyczonym i oznakowanym,
x w dominującej czĊĞci – caáorocznym,
x pod wzglĊdem roli w wiĊkszych szlakach – moĪe byü áącznikowym (znane w Polsce są idee szlaków dziedzictwa poprzemysáowego – ĝląski Szlak Zabytków Techniki).
20
Autor sáusznie zauwaĪa, Īe wspóáczesny szlak turystyczno-kulturowy po-wstaje niemal zawsze jako sposób zmaterializowania zamierzonej tematyzacji oferty turystycznej. Konstruowanie szlaku wokóá okreĞlonego tematy lub grupy tematów, wychodzących naprzeciw zainteresowaniom wspóáczesnych turystów, zwiĊksza atrakcyjnoĞü podróĪy turystycznych odbywanych w ramach konkretnej destylacji uáatwia ich organizatorom zdobycie nowej grupy klientów21. Defini-cyjne rozwaĪania na temat koncepcji wprowadzenia szlaku tematycznego opartego na tym specyficznym rodzaju dziedzictwa historycznego naleĪy zamknąü w stwierdzeniu, Īe idea szlaku przemysáowego moĪe byü z jednej strony chĊcią zachowania istniejących form, ochrony ich i eksploracji, a z dru-giej platformą, która moĪe przynieĞü wymierne korzyĞci: ekonomiczne, spoáecz-ne, kulturowe i Ğrodowiskowe, dotyka zatem kwestii rozwoju zrównowaĪonego. MoĪna siĊ tylko zastanawiaü nad zasiĊgiem takiego rozwoju, jednak jest to uzaleĪnione od koncepcji szlaku (od tego, czy jest on regionalny, czy obejmuje atrakcje w ramach danego miasta). PodkreĞla to szczególnie A. Hajduga, zwracając uwagĊ z jednej strony na rosnącą popularnoĞü turystyki obiektów przemysáowych, ale równieĪ ekonomiczne korzyĞci, wyzwania w kreowaniu szlaków opartych na spuĞciĨnie przemysáowej22. Autor ten zwraca uwagĊ na efekt synergii jaki jest generowany przez obiekty, które zaczynają dziaáaü razem pod egidą wspólnego produktu sieciowego, a takĪe na trudnoĞci związane z organizacją tak skomplikowanego przedsiĊwziĊcia jak szlak tematyczny, oparty na dziedzictwie historycznym regionu (po-) przemysáowego. WaĪne są tutaj takĪe dziaáania sáuĪb konserwatorskich, które nie mogą pozostaü oderwane od popytu rynkowego. Nowa funkcja obiektu nie moĪe byü indywidualną wizją konserwatora zabytków (bądĨ pracowników jego biura), a powinna opieraü siĊ na ekonomiczno-spoáecznych analizach prowadzących do jak najbardziej racjonalnego i ekonomicznie korzystnego wykorzystania posiadanych zasobów. W podobnie krytycznym tonie o niektórych dziaáaniach biura konserwatora zabytków wypowiedziano siĊ przed niemal dziesiĊciu laty w Krakowie, gdzie procesy rewaloryzacyjne prowadziáy do swoistej „makietyzacji miasta”. Podda-wane kosztownym pracom konserwatorskim obiekty równoczeĞnie byáy pozbawiane rdzennych mieszkaĔców, a nierzadko dotychczasowych funkcji i autentyzmu. Byá to szczególny paradoks w Krakowie – w jedynym duĪym polskim mieĞcie historycznym, które przetrwaáo tragediĊ drugiej wojny Ğwiato-wej nie tylko w sensie fizycznym, ale i spoáecznym. Miarą absurdu byáo to, iĪ jeszcze w latach 80. ekonomiĞci z Akademii Ekonomicznej zajmowali siĊ rysowaniem na planie miasta czy teĪ rozdzielaniem odpowiednich funkcji usáugowych poszczególnym sklepom. To, co winien regulowaü wolny rynek pod
21
A. M. von Rohrscheidt, Regionalne szlaki…, s. 31.
22
kontrolą sáuĪby konserwatorskiej, staáo siĊ przedmiotem pseudonaukowych badaĔ23.
Idea szlaku poprzemysáowego powinna zatem áączyü róĪne Ğrodowiska, w tym takĪe konserwatora zabytków. Celem tych wszystkich dziaáaĔ powinna byü jak najszybsza identyfikacja zasobów i intensyfikacja dziaáaĔ w zakresie budowy organizacyjno-prawnych ram utworzenia szlaku tematycznego.
NaleĪy zatem postawiü pytanie, jakie naleĪy podjąü kroki ku temu by utwo-rzyü szlak tematyczny opierający siĊ na pofabrycznych zasobach? Autor niniej-szego opracowania bĊdzie odwoáywaá siĊ do osiągniĊü ĝląskiego Szlaku Zabyt-ków Techniki (SZT), który dla potencjalnego áódzkiego szlaku powinien byü pewnym wzorem oraz skupiskiem praktyk, które w odpowiedni sposób moĪna zaadaptowaü, z niektórych zrezygnowaü i zaproponowaü wáasne wizje rozwoju.
1. Pierwszym etapem powinna byü identyfikacja zasobów. Musi ona pole-gaü na inwentaryzacji obiektów poprzemysáowych z zaznaczeniem, gdzie peániona jest obecnie funkcja związana z turystyką, kulturą czy sztuką.
2. Drugim etapem powinny byü rozmowy przeprowadzone z instytucjami nadzorującymi wybrane obiekty, ze szczególnym zwróceniem uwagi na szuka-nie wspólnych wizji rozwoju we wszystkich obiektach.
3. Kolejnym etapem powinno byü okreĞlenie obecnego klienta docelowego dla kaĪdego wybranego obiektu.
4. NastĊpnym etapem jest integracja wybranych informacji – przedstawie-nie „wspólnej” wizji rozwoju, target oraz strategii marketingowej dąĪącej do maksymalizacji identyfikowania i zaspokajania potrzeb klientów.
5. Piąty etap to wdraĪanie koncepcji szlaku przemysáowego: a) badanie systemu jakoĞci obsáugi klienta
b) badanie posiadanych zasobów: materialnych, niematerialnych, ludzkich, marketingowych
c) wdroĪenie wspólnego oznakowania szlaku d) wdroĪenie wspólnej strategii marketingowej
6. Rozpowszechnienie wiadomoĞci (dziaáania promocyjne) na temat istnie-jącego (powstaistnie-jącego) szlaku.
7. Stworzenie katalogu imprez towarzyszących. 8. Monitoring, wprowadzanie zmian.
9. Rozwój szlaku – poszukiwanie nowych obiektów.
10.Wáączenie szlaku do ERIH – European Route of Industrial Heritage (Eu-ropejski Szlak Dziedzictwa Poprzemysáowego).
WyĪej wymienione kroki są absolutnym minimum jeĞli chodzi o stworzenie szlaku poprzemysáowego. Oparte są na analizie literaturowej, a takĪe badaniach wáasnych prowadzonych zwáaszcza w punktach, które stanowią „kotwice” w ra-mach szlaku ERIH.
23
Dziedzictwo a rozwój. DoĞwiadczenie Krakowa, MiĊdzynarodowe Centrum Kultury,
5. PODSUMOWANIE
Rewitalizacja obiektów poprzemysáowych jest procesem niezwykle skom-plikowanym, który wymusza wspóápracĊ wielu Ğrodowisk. Dodatkowo wykazu-je koniecznoĞü zachowania Ğcisáego porządku, którego ksztaát powinien zawie-raü nastĊpujące elementy:
1. Inwentaryzacji zasobów (wskazanie miejsc, obszarów gdzie rewitaliza-cja jest niezbĊdna, ze szczególnym uwzglĊdnieniem obiektów poprzemysáo-wych).
2. OkreĞlenie interesariuszy w procesie rewitalizacji.
3. OkreĞlenie administracyjno-prawnych ram procesu (uchwalenie lokal-nego programu, wyznaczenie ciaáa koordynującego, ustalenie prawa wáasnoĞci).
4. Wyznaczenie celów rewitalizacji (poprzedzone konsultacjami z partne-rami, w tym z partnerem spoáecznym).
5. OkreĞlenie nowej funkcji, która ma byü peániona przez obiekt (dziaáanie poprzedzone analizami i badaniem rynku).
6. Utworzenie harmonogramu dziaáaĔ.
7. RozpoczĊcie procesu rewitalizacji (spoáecznej, przestrzennej, ekono-micznej).
8. Monitorowanie procesu (i wprowadzanie ewentualnych zmian). 9. Marketing i promocja miejsc rewitalizowanych.
10. Pomiar skutecznoĞci przyjĊtych rozwiązaĔ komunikacji, promocji oraz pozyskiwania klienta.
Zaproponowany zestaw dziaáaĔ opiera siĊ na koniecznoĞci zachowania ele-mentów zarządzania strategicznego, ale takĪe zaangaĪowania w proces budowa-nia celów wszystkich interesariuszy. Dopiero na tej podstawie moĪna przyjąü zaáoĪenia pod przyjĊcie nowej funkcji dla obiektu lub obszaru.
W artykule zostaáy podjĊte rozwaĪania na temat moĪliwoĞci wykorzystania zrewitalizowanych obiektów poprzemysáowych w turystyce. Jednym z pomy-sáów tego typu adaptacji jest stworzenie produktu turystycznego, noszącego znamiona produktu sieciowego.
Produkt zintegrowany w postaci szlaku turystycznego opiera siĊ na moĪli-woĞci autonomicznego funkcjonowania poszczególnych obiektów. Daje teĪ szansĊ funkcjonowania pod wspólną egidą, a przez to dyfuzjĊ pozytywnych efektów w postaci wspólnej promocji, lepszej organizacji i koordynacji dziaáaĔ marketingowych. Wszystko to ma sáuĪyü jak najlepszemu wykorzystaniu rewitalizowanego dziedzictwa poprzemysáowego.
NaleĪy jednak zwróciü uwagĊ, Īe kaĪde dziaáanie związane z wykorzysta-niem zasobów, które wystĊpują w materialnej postaci (a dodatkowo w wysokim natĊĪeniu), powinno nosiü znamiona dziaáania o charakterze strategicznym, poprzedzone identyfikacją zasobów, okreĞleniu moĪliwoĞci wykorzystania,
popytu i moĪliwoĞci czerpania przyszáych zysków. Pierwszym etapem musi byü okreĞlenie kto bĊdzie odpowiadaá za proces, w jakich proporcjach (Ĩródáa finansowania, podziaá kompetencji, odpowiedzialnoĞci poprzez sporządzenie umowy, kontraktu). NastĊpnym etapem juĪ faktycznej pracy jest odpowiedĨ na pytanie dla kogo bĊdziemy coĞ robiü (okreĞlenie grup docelowych)? W dalszej kolejnoĞci trzeba odpowiedzieü na pytanie: co bĊdziemy robiü (zasoby, stworze-nie listy na podstawie inwentaryzacji)? Kolejnym stopstworze-niem jest odpowiedĨ na pytanie jak bĊdziemy to robiü (rewitalizacja, renowacja, adaptacja, rehabilita-cja)? NastĊpnym etapem jest poszukiwanie odpowiedzi na pytanie kiedy bĊdziemy to robiü? Ostatnim pytaniem w tej czĊĞci jest: jak to wszystko wyko-rzystamy (poprzez odpowiednie badania marketingowe)?
Trzeba zaznaczyü, Īe w skali regionu áódzkiego w niezadowalającej formie dokonaáa siĊ inwentaryzacja zasobów. Brak jest równieĪ dziaáaĔ zmierzających do stworzenia produktu zintegrowanego pomimo tego, Īe poszczególne obiekty przyjmują nowe funkcje związane z turystyką lub dziaáalnoĞcią komplementarną (np. Hotel Andels’ w àodzi mieszczący siĊ na terenie kompleksu Manufaktura wchodzącego dawniej w skáad imperium I. PoznaĔskiego). Brak inicjatyw związanych z tą ideą na szczeblu wáadzy regionalnej powoduje, Īe trudno jest znaleĨü lidera formalnego lub nieformalnego, który zdoáa zintegrowaü Ğrodowi-sko do tego stopnia, aby moĪna byáo zacząü tworzyü ramy powstania produktu zintegrowanego.
Ideą procesu rewitalizacji powinno byü zachowanie jak najwiĊkszej liczby obiektów. Trzeba na to jednak naáoĪyü panujące warunki w otoczeniu (zarówno makroekonomiczne związane z moĪliwoĞcią finansowania, jak równieĪ zbudo-waniem oferty dla potencjalnych uĪytkowników obiektu), a takĪe popyt jaki istnieje na rynku. NaleĪy wiĊc stwierdziü, Īe pierwszy etap procesu rewitalizacji powinien opieraü siĊ na rzetelnych analizach – posiadanych zasobów, jak równieĪ badania rynku na temat moĪliwoĞci wykorzystania obiektu poprzemy-sáowego. Dopiero na tej podstawie moĪna podjąü juĪ bardziej szczegóáowe rozwaĪania na temat przyszáej funkcji obiektu.
W artykule wskazano funkcjĊ turystyki poprzemysáowej jako nowej funkcji rewitalizowanego obiektu lub obszaru. W tym przypadku naleĪy podjąü dziaáa-nia do szerokiej integracji punktów, które przyjĊáy podobne funkcje w celu utworzenia produktu zintegrowanego, który bĊdzie konkurencyjny i zdolny do tego, aby zainteresowaü okreĞlonego klienta.
BIBLIOGRAFIA
Belniak S., Rewitalizacja nieruchomoĞci w procesie odnowy miast, Wydawnictwo UE, Kraków 2009.
BurzyĔski T. (red.), Dziedzictwo przemysáowe jako strategia rozwoju innowacyjnej gospodarki, Materiaáy pokonferencyjne IV MiĊdzynarodowej Konferencji Naukowo-Praktycznej, Zabrze, 6–7 wrzeĞnia 2007, Katowice 2007.
Dziedzictwo a rozwój. DoĞwiadczenie Krakowa, MiĊdzynarodowe Centrum Kultury, Spoáeczny
Komitet Odnowy Zabytków Krakowa, Kraków 2000.
Hospers G-J., Industrial Heritage Tourism and Regional Restructuring in the European Union, „European Planning Studies”2010, vol. 10, no. 3.
JĊdrysiak T., Turystyka kulturowa, PWE, Warszawa 2008.
Kaczmarek S., Rewitalizacja terenów poprzemysáowych. Nowy wymiar w rozwoju miast, Wydawnictwo Uà, àódĨ 2001.
KobyliĔski Z., WáasnoĞü dziedzictwa kulturowego, Wydawnictwo Instytutu Archeologii i Etnolo-gii PAN, Warszawa 2009.
Korenik St., Sáodczyk J., Podstawy gospodarki przestrzennej – wybrane aspekty, Wydawnictwo AE im. Oskara Langego we Wrocáawiu, Wrocáaw 2005.
Kozak M. W., Turystyka i polityka turystyczna a rozwój miĊdzy starym a nowym paradygmatem, Wydawnictwo Scholar, Warszawa 2009.
Markowski T., Stawasz D. (red.), Rewitalizacja a rozwój funkcji metropolitalnych miasta àodzi, Wydawnictwo Uà, àódĨ 2007.
Murphy C., Boyle E., Testing a Conceptual Model of Cultural Tourism Development in the
Post-industrial City. A Case Study of Glasgow, „Tourism and Hospitality”2010, vol. 6, no. 2.
Murzyn M. A., Kazimierz. ĝrodkowoeuropejskie doĞwiadczenie rewitalizacji, MiĊdzynarodowe Centrum Kultury, Kraków 2006.
Murzyn M. A., Dziedzictwo kulturowe w okresie przemian: szanse i wyzwania, [w:] M. A. Murzyn, J. Purchla, Dziedzictwo kulturowe w XXI wieku. Szanse i wyzwania, Mi Ċdzynaro-dowe Centrum Kultury, Kraków 2007.
PĊski W., Zarządzanie zrównowaĪonym rozwojem miast, Wydawnictwo Arkady, Warszawa 1999.
PodrĊcznik rewitalizacji. Zasady, procedury i metody dziaáania wspóáczesnych procesów rewitalizacji, Warszawa 2003.
Rohrscheidt von A. M., Regionalne szlaki turystyczne. Idea, potencjaá, organizacja, Wydawnictwo Proksenia, Kraków 2010.
Silberberg T., Cultural Tourism and Business Opportunities for Museums and Heritage Sites, „Tourist Management” 2010, vol. 16, no. 5.
Stangel M., Odnowa miast w spoáeczeĔstwie informacyjnym. Technologie informacyjne
i komunikacyjne w procesach rewitalizacji, Wydawnictwo Pĝ, Gliwice 2009.
Stasiak A., Produkt turystyczny – szlak, „Turystyka i Hotelarstwo” 10/2006.
Filip Moterski
THE REVITALIZATION PROCESS OF POSTINDUSTRIAL AREAS
The revitalization process of postindustrial areas is extremely time consuming and capital intensive. It requires the involvement of many partners, including political partners at various levels (from local to international level). Its purpose is to introduce new functions and to prevent degradation of the objects which, by socio-economic changes, no longer perform their original functions. Article points to the need for revitalization process as an opportunity to save the degraded objects. Indicates the introduction of a new function area, which will rely on tourism. Its aim is the integration of similar objects in the region andincreasing the chance of effective promotion and attract customers who are interested in visiting places based on this kind of heritage.This article aims to identify both the process of revitalizing the old factory buildings in
Lodz and its region, which can protect them from further destruction, as well as an indication of the potential functions that can accept post-industrial areas.The first section will present reflections on the cultural and postindustrial heritage. The next issue will be devoted to revitalization. Then the possibilities will be presented related to the adoption of new functions by the revitalized buildings, with particular emphasis on tourism function.
