Daniela Rotkiewicz, Iwona Konopka
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, Katedra Przetwórstwa i Chemii Surowców Roślinnych
Wpływ wybranych czynników technologicznych
na zawartość fosforu w oleju rzepakowym
Effect of some technological factors on the content
of phosphorus compounds in the rapeseed oil
Słowa kluczowe: olej rzepakowy, fosfolipidy, niehydratowalne związki fosforu, prażenie, wielkość nasion
Key words: rapeseed oil, phospholipids, non-hydratable phosphorus forms, cooking, seed size Określono wpływ wielkości nasion, temperatury,
wilgotności i czasu działania obróbki hydroter-micznej w warunkach modelowych i przemysło-wych na ogólną zawartość związków fosforu w oleju oraz udział form niehydratowalnych. Stwierdzono, iż czynnikami zwiększającymi ogólną zawartość fosforu w oleju z nasion rzepaku podwójnie uszlachetnionego są małe wymiary nasion, wyższa temperatura obróbki hydrotermicznej i dłuższy czas jej działania, zwiększona wilgotność materiału oraz większe ciśnienie podczas tłoczenia. Udział fosforu niehydratowalnego był najbardziej zwiększany przez wyższą wilgotność miazgi.
The effect of seeds size, temperature, moisture and time of hydrothermal treatment in model and industrial conditions on the content of total phosphorus compounds and their non-hydratable forms was determined. It was stated that the factors which mostly increased the total amount of phosphorus in canola oil were small seeds, higher temperature and longer time of hydrothermal treatment, higher moisture of flakes and pressure during pressing. The content of non-hydratable forms was mostly elevated by higher moisture of flakes.
Wstęp
W dojrzałych nasionach rzepaku zawartość fosforu wynosi od 0,67 do 1,43% s.m. (Zadernowski i in. oraz Rotkiewicz i in. cyt. przez Rotkiewicz i Konopka 1998). Występuje on głównie w postaci fityn, stanowiących 60–80% fosforu oraz fosfolipidów. Spośród nich do oleju przedostają się jedynie fosfolipidy. W komór-kach nasiennych fosfolipidy są składnikami strukturalnymi. Wraz z białkiem budują membrany różnych organelli komórkowych, w tym sferozomów, oraz stabilizują je w określonych miejscach proptoplazmy (Tzen i Huang 1992). Sferozomy są organellami przechowującymi tłuszcz zapasowy, będący mieszaniną czystych triacylogliceroli, a znajdywane niewielkie ilości wolnych kwasów
tłuszczowych uznano za artefakty analityczne (Tzen i Huang 1992, Murphy i Cummins 1989). Sferozomy nasion rzepaku są mniejsze niż innych nasion oleistych i w większości mają średnice o wymiarach 0,5–2,0 µm (Tzen i Huang 1992). Wydobywanie oleju z nasion wymaga uprzedniego zniszczenia membran sferozomów, które następuje pod wpływem procesów mechanicznych i hydro-termicznych, a ich intensywność decyduje o stopniu uwolnienia fosfolipidów i ich zawartości w oleju.
Uznaje się, że zawartość i skład fosfolipidów w oleju zależą od kilku grup czynników, m.in. agrotechnicznych, przechowalniczych i technologicznych. Do czynników agrotechnicznych o udokumentowanym wpływie na zawartość fosforu w oleju należą warunki klimatyczne w czasie wegetacji roślin i stosowanie herbicydów (Rotkiewicz i in. 1999, 2000). Spośród czynników przechowalniczych wpływ na zawartość fosforu w oleju mogą mieć te, które uszkadzają nasiona, a więc sprzęt, transport, suszenie i przechowywanie (Dawidowicz-Grzegorzewska i Podstolski 1992, Fornal i in. 1992, Stępniewski 1995, Szwed i Tys 1995). Czynniki technologiczne warunkujące zawartość fosforu w oleju to przede wszystkim temperatura, wilgotność materiału nasiennego, sposób wydobywania oleju oraz rodzaj rozpuszczalnika (Unger 1990, Niewiadomski 1993, Płatek 1998, Fattori i in. oraz Lucas i in. cyt przez Rotkiewicz i Konopka 1998).
Poza ilością fosfolipidów w oleju, duże znaczenia technologiczne ma udział form hydratowalnych i niehydratowalnych. Fosfolipidy hydratowalne są łatwo usuwane wodą, a ich szlamy całkowicie wykorzystywane jako pasza i do produkcji lecytyny. Fosfolipidy niehydratowalne są trudniejsze do usunięcia, wymagają zastosowania roztworów kwasów, a ich szlamy nie są utylizowane. Pozostające w odszlamionym oleju fosfolipidy zakłócają przebieg dalszych procesów technologicznych, zwłaszcza rafinacji fizycznej oraz dezaktywują katalizatory uwodornienia (Niewiadomski 1993, Płatek 1996, 1998, Smiles i in. 1988).
Negatywna rola związków fosforu w oleju rzepakowym oraz zwyżkowa tendencja ich zawartości w oleju wydobywanym przez krajowe zakłady tłusz-czowe, skłoniły nas do podjęcia badań nad tym problemem. Prace wykonane wcześniej (Rotkiewicz i in. 1999 i 2000) traktowały o agrotechnicznych uwarunko-waniach zawartości fosforu w oleju rzepakowym. Prezentowana praca natomiast dotyczy uwarunkowań technologicznych, rozważanych w badaniach modelowych oraz przemysłowych.
Część doświadczalna
Materiałem badawczym były nasiona rzepaku podwójnie uszlachetnionego, będące mieszaniną nie określonych bliżej odmian, pobrane z magazynu olejarni rolniczej oraz próbki nasion, płatków i oleju z różnych etapów produkcyjnych linii
technologicznej tej olejarni (tab. 1). Badania wykonano w czterech odrębnych zadaniach:
1. Zadanie 1 miało na celu ustalenie wpływu wielkości nasion na zawartość fosforu w oleju. Do jego wykonania użyto 5 kg partii nasion, które najpierw oczyszczano z zanieczyszczeń na separatorze laboratoryjnym typu SŻD, a następnie frakcjonowano na sitach o wymiarach oczek 1,6 i 2,0 mm, uzys-kując trzy frakcje nasion: poniżej 1,6 mm, 1,6–2,0 mm oraz powyżej 2,0 mm. Każdą z frakcji, przed wydobywaniem oleju, poddawano kondycjonowaniu w warunkach symulujących proces prażenia przemysłowego (ogrzewanie miazgi nasiennej o wilgotności 9% do temp. 105oC w czasie 45 min).
2. Zadanie 2 miało na celu ustalenie wpływu wybranych warunków kondycjo-nowania, tj. wilgotności nasion i czasu działania temperatury, na zawartość fosforu w oleju. Zadanie realizowano poprzez kondycjonowanie 400 g próbek miazgi nasiennej o wilgotności 4, 6, 7,5 i 9%, w czasie 15, 30 i 45 min, liczonym od momentu nagrzania miazgi nasiennej do temp. 100oC.
3. Zadanie 3 miało na celu ocenę wpływu przemysłowych warunków prażenia, stosowanych w olejarni rolniczej, na zawartość fosforu w oleju. Próby do badań pobierano z różnych etapów technologicznych (tab. 1).
4. Zadanie 4 miało na celu określenie wpływu tłoczenia na zimno na zawartość fosforu w oleju. Do jego wykonania użyto nasion po czyszczeniu ryjnym, stosowanych w zadaniu 1. Tłoczenie wykonano przy użyciu laborato-ryjnej prasy ślimakowej typu RF-80E/2, utrzymując temperaturę oleju < 40oC.
Oleje z próbek nasion i płatków ekstrahowano eterem naftowym w aparatach Soxhleta, prowadząc całkowitą ekstrakcję lipidów. Rozpuszczalnik odparowywano na wyparce rotacyjnej w temp. 80oC, z zastosowaniem podciśnienia (pompka wodna). Oleje z tłoczenia przemysłowego oraz z laboratoryjnego tłoczenia na zimno oczyszczono przy użyciu wirówki MPW–340 (8000 obr./min × 10 min).
W olejach oznaczono ogólną zawartość fosforu (fosfor fosfolipidowy całko-wity) oraz zawartość jego form niehydratowalnych. W celu oznaczenia fosforu niehydratowalnego próbki olejów poddano hydratacji przy użyciu 5% wody redestylowanej. Hydratację prowadzono przez 15 min, w temp. 70oC, utrzymując ciągłe mieszanie oleju za pomocą mieszadełka elektromagnetycznego. Wytrącony osad fosfolipidów hydratowalnych usuwano przez wirowanie (wirówka MPW-340, 10000 obr./min x 10 min), olej suszono do stałej masy w temp. 80oC i oznaczano w nim zawartość fosforu.
Fosfor w oleju oznaczono metodą wanadowo–molibdenową zgodnie z PN-88/A–86930. Zawartość fosforu ustalano w oparciu o krzywą wzorcową, sporządzoną na bazie fosforanu sodowego.
Tabela 1 Miejsca i rodzaj pobieranych prób w olejarni przemysłowej
The places and kinds of samples collected in oil plant
Warunki procesu
Process conditions
Etap procesu technologicznego
The stage of technological process Pobrana próba Kind of sample Wilgotność Moisture [%] Temperatura Temperature [oC] Uwagi Notes 1 Nasiona po czyszczeniu Cleaned seeds Nasiona Seeds 7,5–8,0 20 2 Wstępne podgrzewanie Preconditioning Nasiona Seeds 6,0 60oC x 1 godz 3 Płatkowanie Flaking Płatki Flakes 6,0 50 Płatki ≈ 0,3 mm Flakes ≈ 0,3 mm 4 Prażenie — I półka Cooking — I bottom Płatki Flakes 6,0 73 5 Prażenie — II półka Cooking — II bottom Płatki Flakes 5,0 85 6 Prażenie — III półka
Cooking — III bottom
Płatki Flakes 4,0 106 7 Prażenie — IV półka Cooking — IV bottom Płatki Flakes 3,0 114 8 Prażenie — V półka Cooking — V bottom Płatki Flakes 2,5 118 Prażnia 5-półkowa czas 3 godz. 5-bottom cooker 3 hours
9 Tłoczenie wstępne — I sekcja
Prepressing — I section
Olej
Oil
n.o. 110 10 Tłoczenie końcowe — II sekcja
Pressing — II section Olej Oil n.o. 110 Prasa typu „FRENCH”
Screw press type „French”
11 Olej surowy
Crude oil
Olej
Oil
n.o. n.o. Olej filtrowany
Filtered oil
12 Olej tłoczony na zimno z oczyszczonych nasion
Cold pressed oil from cleaned seeds
5,8 < 40oC Prasa
laboratoryjna
Laboratory screw press
n.o. — nie oznaczano — not determined
Wyniki zawarte w tabelach 2 i 3 stanowią średnie arytmetyczne trzech równoległych powtórzeń, używanych także do analizy statystycznej z wykorzys-taniem analizy wariancji z testami Duncana. Wyniki zawarte w tabeli 4 są średnią arytmetyczną dwóch powtórzeń.
Tabela 2 Wpływ wielkości nasion na zawartość fosforu w oleju rzepakowym
The effect of seeds size on the content of phosphorus in rapeseed oil
Fosfor niehydratowalny Non-hydratable phosphorus Wielkość nasion Seeds size [mm] Udział nasion Seeds share [%] Fosfor ogółem Total phosphorus [ppm] Ogółem [ppm] Total % w całości fosforu % of total < 1,6 31 188a 95a 50 1,6–2,0 60 152b 56b 37 > 2,0 9 138c 50b 36
Wartości oznaczone tą samą literą w jednej kolumnie nie różnią się istotnie (α = 0,05)
The values marked by the same letter in the same column are not significantly different (α = 0.05)
Tabela 3 Wpływ parametrów laboratoryjnego kondycjonowania miazgi nasiennej rzepaku na zawartość fosforu w oleju — The effect of rapeseeds flakes laboratory-conditioning parameters on the
content of phosphorus compounds in oil
Fosfor niehydratowalny Non-hydratable phosphorus Wilgotność Moisture [%] Czas prażenia Time of cooking [min] Fosfor ogółem Total phosphorus [ppm] Ogółem [ppm] Total % w całości fosforu % of total 15 132 39 30 30 155 45 29 4,0 45 166 51 31 15 158 52 33 30 184 60 33 6,0 45 193 65 34 15 169 63 37 30 195 67 34 7,5 45 208 74 36 15 185 69 37 30 211 78 37 9,0 45 224 84 38
Tabela 3a Analiza statystyczna wyników doświadczenia laboratoryjnego (tabela 3)
Statistical analysis of laboratory experiment results (table 3)
Wyróżnik Factor Fosfor ogółem [ppm] Total phosphorus Fosfor niehydratowalny [ppm] Non-hydratable phosphorus
Wilgotność miazgi — Moisture of flakes
4,0% 151a 45a
6,0% 178ab 59b
7,5% 191b 68bc
9,0% 207b 77c
Czas prażenia — Time of cooking
15 min 161a 56a
30 min 186b 62a
45 min 198c 68b
Wartości oznaczone tą samą literą w jednej kolumnie (oddzielnie dla wilgotności miazgi i czasu prażenia) nie różnią się statystycznie (α=0,05)
The values marked by the same letter in the same column (separately for the flakes moisture and time of cooking) are not significantly different (α=0,05)
Tabela 4 Zawartość fosforu w próbach olejów z olejarni przemysłowej
The content of phosphorus compounds in oils from oil plant
Fosfor niehydratowalny Non-hydratable phosphorus [ppm] Lp* Fosfor ogółem Total phosphorus [ppm]
Ogółem — Total [ppm] % w całości fosforu — % of total
1 81 25 31 2 83 25 30 3 87 28 32 4 139 47 34 5 184 68 37 6 194 72 37 7 203 77 38 8 205 80 39 9 196 71 36 10 298 119 40 11 258 101 39 12 46 8 17
Omówienie i dyskusja wyników
Zawartość fosforu w olejach wyekstrahowanych z nasion różnej wielkości była zróżnicowana. Najmniej fosforu zawierał olej z nasion największych, o wy-miarach powyżej 2 mm. Udział fosforu niehydratowalnego w tym oleju był naj-niższy, gdyż wynosił 36%. Olej z nasion najmniejszych, o wymiarach < 1,6 mm, zawierał najwyższą ilość fosforu z jednocześnie najwyższym, 50% udziałem form niehydratowalnych (tab. 2). Z uwagi na udział poszczególnych frakcji nasion w całości, wynoszący dla nasion małych, średnich i dużych odpowiednio 31, 60 i 9%, najwyższy wpływ na zawartość fosforu w oleju mają frakcje drobna i średnia (tab. 2).
Zróżnicowanie zawartości fosforu w olejach z nasion różnej wielkości ma związek z wielkością sferozomów. Jest to spowodowane tym, że w nasionach małych występują mniejsze sferozomy, o wyższym stosunku fosfolipidowo– białkowych powierzchni do triacylogliceroli wypełniających ich wnętrza (Murphy i Cummins 1989, Tzen i Huang 1992).
Wpływ wybranych czynników technologicznych na zawartość związków fosforu w oleju był istotny. Zwiększanie wilgotności miazgi nasiennej oraz wydłużanie czasu kondycjonowania powodowało wzrost zawartości fosforu w oleju, a w nim wzrost związków niehydratowalnych (tab. 3). Analizując oddziaływanie obydwu parametrów kondycjonowania, w zakresach stosowanych w doświad-czeniu, zauważa się, że większy wpływ na ilość fosforu w oleju wywierał wzrost wilgotności miazgi, niż wydłużanie czasu prażenia (tab. 3 i 3a). Wzrost wilgotności miazgi z 4 do 6, 7,5 i 9% zwiększał ogólną zawartość fosforu odpowiednio o 18, 26 i 37%, a fosforu niehydratowalnego o 31, 51 i 71%. Wydłużanie czasu prażenia w temperaturach 100oC z 15 do 30 i 45 minut spowodowało zwiększenie ogólnej zawartości fosforu odpowiednio o 15 i 23% oraz fosforu niehydratowalnego o 11 i 21% (tab. 4). Świadczy to o zdecydowanie wyższym wpływie wilgotności na zwiększanie ilości fosfolipidów niehydratowalnych i jest zgodne ze spostrze-żeniami Katzera i Mińkowskiego (1996), Przybylskiego i Eskina (1991) oraz Sawickiego i in. (1975). Fosfolipidy niehydratowalne, wśród których dominuje kwas fosfatydowy (Dijjkstra cyt. przez Płatek 1996) powstają przez hydrolizę fosfolipidów hydratowalnych, zwłaszcza fosfatydylocholiny, katalizowanej przez fosfolipazę D (Przybylski i Eskin 1991). Fosfolipaza D uaktywnia się podczas rozdrabniania nasion i z uwagi na wysoką termostabilność może działać przez dość długi okres prażenia, przy czym sprzyja jej wyższa wilgotność materiału (List i in. 1992, Przybylski i Eskin 1991). Wpływ czasu prażenia na wzrost zawartości fosforu w oleju, negowany przez Sawickiego i in. (1975), był istotny (tab. 3a), potwierdzając prace Prior i in. (1991) oraz Williamsa (1995). Williams (1995) dowodzi, że zastąpienie tradycyjnego, trwającego 45 minut prażenia, procesem ekstruzji trwającym 7–20 sekund, ponad siedmiokrotnie obniża zawartość fosforu w ekstrahowanym oleju.
Zawartość fosforu w olejach wyekstrahowanych z prób nasion i płatków oraz pobranych bezpośrednio z linii produkcyjnej olejarni przedstawiono w tabeli 4. Oleje wyekstrahowane z nasion surowych oraz wstępnie kondycjonowanych i spłatkowanych zawierały zbliżoną zawartość fosforu, z niskim, około 30%, udziałem form niehydratowalnych. Prażenie miazgi nasiennej powodowało uwalnianie fosforu, tym większe, im wyższa była temperatura procesu i czas jej działania. Olej wyekstrahowany z miazgi nasiennej pobranej z górnej (I) półki prażni zawierał 139 ppm fosforu, przy czym związki niehydratowalne stanowiły 34%. Prażenie przez 3 godziny, przy wzroście temperatury od 73 do 118oC i przy malejącej od 6,0 do 2,5% wilgotności miazgi nasiennej, zwiększyło zawartość fosforu niehydratowalnego o 70%. Procentowy udział fosforu niehydratowalnego w jego całości, ustalony na poziomie 37% w oleju wyekstrahowanym z materiału pobranego z drugiej półki prażni, pozostawał do końca prażenia praktycznie nie zmieniony, aczkolwiek jego zawartość wzrosła z 47 do 80 ppm (tab. 4). Olej pobrany z pierwszej sekcji tłoczenia zawierał 196 ppm fosforu, a z drugiej, końcowej — 298 ppm. Obydwa oleje posiadały tę samą temperaturę (110oC), co wskazuje na udział zwiększonego ciśnienia w procesie uwalniania fosfolipidów do oleju.
Zawartość fosforu w olejach wydobywanych z prób nasion rzepaku pod-danych modelowej obróbce hydrotermicznej i z materiału nasiennego pobranego z linii produkcyjnej olejarni rolniczej oraz w olejach tłoczonych na gorąco i na zimno, była zależna od parametrów obróbki. Zbliżoną zawartość fosforu, wynoszącą 203, 205 i 208 ppm, z 36–39% udziałem form niehydratowalnych, zawierały oleje wyekstrahowane z miazgi nasiennej pobranej z IV i V półki prażni przemysłowej oraz olej z miazgi o wilgotności 7,5% ogrzewanej przez 45 minut w temperaturze 100o. Można zatem uznać, że długie (2–3 godz.) prażenie, w wysokiej (114–118oC) temperaturze miazgi nasiennej o niskiej (3–2,5%) wilgotności, jest porównywalne z ogrzewaniem znacznie krótszym (45 minut) i w niższej temperaturze (100oC), ale bardziej wilgotnej (7,5%) miazgi. Zaznaczyć należy, że obydwa sposoby obróbki prowadzą do znacznego uwolnienia fosfo-lipidów. Światowe badania nad optymalizacją technologii olejarskiej proponują zastąpienie tradycyjnego prażenia krótkotrwałą ekstruzją, pozwalającą na otrzymanie oleju o niskiej zawartości fosfolipidów (Williams 1995).
Olej tłoczony na zimno zawierał 46 ppm fosforu ogólnego, w tym 17% niehydratowalnego (tab. 4). Według Prior i in. (1991) oraz Rotkiewicz i in. (1995) utrzymywanie temperatury tłoczenia na poziomie niższym niż 45oC, umożliwia otrzymanie oleju o zawartości fosforu poniżej 20 ppm, aczkolwiek wydajność takiego tłoczenia jest z reguły niska, wynosząca około 65%.
Podsumowanie badań
Czynnikami zwiększającymi ogólną zawartość fosforu w oleju rzepakowym są wszystkie czynniki maksymalizujące stopień wydobycia, tj. podnoszenie temperatury prażenia, wydłużanie czasu jej działania, zwiększanie wilgotności prażonej miazgi nasiennej i zwiększanie ciśnienia podczas tłoczenia, a także małe wymiary nasion. Zawartość fosforu niehydratowalnego jest najbardziej zwiększana przez podnoszenie wilgotności prażonej miazgi nasiennej oraz przez udział nasion drobnych. Technologiczne możliwości otrzymywania olejów o niskiej zawartości związków fosforu wiążą się zatem ze zmniejszeniem stopnia wydobycia oraz ze stosowaniem surowca pozbawionego frakcji nasion drobnych. Wymaga to ustalenia obszaru kompromisu pomiędzy ilością wydobytego oleju, a jego jakością oraz opracowania koncepcji zagospodarowania bardziej zaolejonej śruty, wytłoków i frakcji nasion drobnych. Rozważania tego typu były prowadzone przez przedstawicieli nauk żywieniowych (Chibowska i in. 1995, Rakowska i Guzik 1993) i technologicznych (Prior i in. 1991, Rotkiewicz i in. 1995), lecz raczej nie brane pod uwagę przez przemysł olejarski.
Literatura
Chibowska M., Smulikowska S., Pastuszewska B. 1995. Wpływ włókna i tłuszczu na strawność składników pokarmowych i wartość energetyczną śruty rzepakowej z nasion rzepaku podwójnie ulepszonego dla kurcząt. Rośliny Oleiste, XVI (2): 365-368.Dawidowicz-Grzegorzewska A., Podstolski A. 1992. Age-related changes in the ultastructure and membrane properties of Brassica napus L. Seeds. Annals of Botany, 69: 39-46.
Fornal J., Sadowska J., Jaroch R., Szot B. 1992. Wpływ uszkodzeń oraz przechowywania nasion rzepaku na jakość tłuszczu. Rośliny Oleiste, XIV: 123-133.
Katzer A., Mińkowski K. 1996. Kondycjonowanie nasion rzepaku przed ich przerobem w warunkach przemysłowych. Tłuszcze Jadalne, XXXI (1/2): 3-11.
List G.R., Mounts T.L., Lanser A.C. 1992. Factors promoting the formation of nonhydratable soybean phoshatides. JAOCS, 69 (5): 443-446.
Murphy D.J., Cummins I. 1989. Seed oil bodies: isolation, composition and role of oil-body apolipoproteins. Phytochemistry, 28 (8): 2063-2069.
Niewiadomski H. 1993. Technologia tłuszczów jadalnych. WNT Warszawa.
Płatek T. 1996. Niektóre aspekty usuwania fosfolipidów z oleju rzepakowego. Tłuszcze Jadalne, 31 (3/4): 92-99.
Płatek T. 1998. Fosfolipidy a skuteczność odszlamowania oleju rzepakowego. Tłuszcze Jadalne, 33 (1/2): 44-55.
Prior E.M., Vadke V.S., Sosulski F.W. 1991. Effect of heat treatment on canola press oils. I. Non-trigliceride components. JAOCS, 68 (6): 401-406.
Przybylski B., Eskin N.A.M. 1991. Phospholipid composition of canola oils during the early stages of processing as measured by TLC with flame ionization detector. JAOCS, 68 (4): 241-245. Rakowska M., Guzik C. 1993. Studia nad enzymatycznym frakcjonowaniem, składem chemicznym
i biologicznym oddziaływaniem włókna pokarmowego nasion rzepaku 00. Materiały Konferencji Naukowej „Rzepak – stan obecny i perspektywy”, Radzików 3-4 czerwca: 85-86.
Rotkiewicz D., Konopka I., Sobieski G. 1995. Stabilność olejów rzepakowych tłoczonych i ekstraho-wanych na zimno. Rośliny Oleiste, XVI (2): 293-300.
Rotkiewicz D., Murawa D., Konopka I. 2000. Wpływ wybranych herbicydów na kształtowanie się zawartości związków fosforu w nasionach i w oleju rzepakowym. Materiały XL Konferencji IOR, 24-25 luty: 59.
Rotkiewicz D., Murawa D., Konopka I., Osmólski M. 1999. Związki fosforu w nasionach rzepaku jarego ze zbiorów 1997 roku traktowanego herbicydami. Materiały XXI Konferencji Naukowej „Rośliny Oleiste”: 44.
Rotkiewicz D., Konopka I. 1998. Związki fosforu w nasionach i oleju rzepakowym. Rośliny Oleiste, XIX (1): 61-70.
Sawicki J., Bratkowska I., Niewiadomski H., Zimińska H., Górska A. 1975. The quality of rapeseed commercial lecithin. Acta Aliment. Pol., XXV (3-4): 323-332.
Smiles J., Kakuda Y., Mac Donald B. 1988. Effect of degumming reagents on the recovery and nature of lecithins from crude canola, soybean and sunflower oils. JAOCS; 65 (7): 1151-1155.
Stępniewski A. 1995. Changes in the material quality in post-harvest processing of rape seeds. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol., 427: 71-75.
Szwed G., Tys J. 1995. Susceptibility of rape seeds to dynamic damages depending on moisture and storage time. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol., 427: 87-90.
Tzen J.T.C., Huang A.H.C. 1992. Surface structure and properties of plant seed oil bodies. J. Cell Biol., 117 (2): 327-335.
Unger E.H. 1990. Commercial processing of canola and rapeseed crushing and oil extraction. Chapter 14 in „Canola and Rapeseed” Ed. F. Shahidi, published by Van Nostrand Reinhold, New York. Williams M.A. 1995. Extrusion preparation for oil extraction. INFORM, 6: 289-293.
