Kapitał udziałowy jako instrument wsparcia małych i średnich przedsiębiorstw

Pełen tekst

(1)w. RaJal. Sułkowski. Mał.p.l.k. SlIk.ł.. Adml."'racJI Publlc.z"e'. Kapitał udziałowy jako instrument wsparcIa małych i średnich przedsiębiorstw 1. Wprowadzenie W swojej. d z iał a l n ości. male i ś redni e. przed s i ęb iors twa. (MSP) bardzo często. napOI ykają bari erę rozwojową w postaci braku wystarczającego finansowania. Ze względu na wysok i realny koszt finan sowania bankowego o raz ni ewys la r~ czaj ące zabezpieczenia , jak ie mogą przed stawić MS P ' , dostęp do kredytu ban kowego, będącego tradycyjnym źród ł em kapitału dla MS P,jesl znacznie utrudniony. W celu u ł a t wienia rozwoju tej grupy przedsiębiorstw tworzone s ą , ze środ k ów publi cznych , instytucje gwarancyjne i poręcze niowe oraz mikropożycz k owe. Alternatywnym ro związa niem , stosowanym w Po lsce na niewielką jeszcze s kalę, są instytucje finan sowe wspomagające rozwój MSP poprzez dostarcza nie kap i tału udziałowego.. 2. Rynek. kapitału udziałowego. W gospodarkach o dobrze rozwiniętych rynkach kapitałowych ro l ę dawców rundu sze vellrure capirai. Są one postr.legane jako skuteczny mechanizm kreowania nowych mi ej sc pracy oraz promowania rozwoju ekonomicznego iSlniejqcych już m a ł yc h i ś redn i ch p rzed siębior slw l . Rozpatrujqc definicję finan sowania venture capi/al sensu largo , n ależy s t wierd zić, że obejmuje o no kapitał ud zia łow y średnio- i długoterminowy , inwestowany na rynku kapitału odgrywają. I Kiemllki d:.ialO1i rządu wobec matych i ~rednich przedsiębiorstw do 2{)()2 r., Ministerstwo Gospodarki. Warszawa 1999.s. 12. l p. Tarnowiez . Wspierallie rozwoju ryllku rellture capiwt przez II'ltulze publiczne. Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 1999. s. 3..

(2) SII/kowsk;. prywatn ym, który po wzroście wartości przedsiębiorstwa wycorywany jest przez odsprzedanie posiadanych udziałów ) . Jednak w przeciwieństwie do klasycznej definicji finansowania vel/Illre capital , nie jest ona ograniczona jedynie do przedsiębiorstw technologicznie innowacyjnych i cechującyc h się wysokim ryzykiem. Niezwykle istotnym e lementem finansowania przedsiębiorstw poprlez instytucje o charakterze I'el/ture capital jest dostarczanie obok k ap itału , także wiedzy z za kresu zarządzania i organizacji. Zw ła szcza w małych i śred ni ch podmiotach gospodarczych wiedza i umiejętności zalożyciełi i zarządzających p rzeds i ębiors twami są niewy starczające, co stanowić może kolejną barierę rozWOJOWi].. Tworzenie instytucji będących dostarczycielami kapita ł u udzialowego może z inicjatywy tak podmiotów prywatnych.jak i publicznych. Możliwe i często spotykane jest także wspó ł działanie obu sektorów w ramach jednej instytucji. Istotną k westią jest jednak pogodzenie celów uczestnicz'lcych partnerÓw. Naturalnym dążeniem kapitału prywatnego jest osiąganie zysku, natomiast sekt or publiczny za g ł ów n y cel przyjmuje tworzenie nowych miejsc pracy. pobudzen ie i intensyfikowanie lokalnego lub regionalnego rozwoju gospodarczego. bądż t eż wspieranie działań proinnowacyjnych. W przypadku zaangażo wania obu fom1 kapitału mamy do czynienia z kombinacją wymienionych celów. W niniejszym opracowaniu skoncentrowano się na podmiotach o charakterze publicznym bądż publiczno-prywatnym. gdyż w ich przypadku możemy mówić o wsparciu MSP jako jednym z celów g ł ów n ych. J ednakże udział kapitału prywatnego w tych instytucjach, wymusz ają cy racjonalność gospodarowania posiadanymi środk:lmi. jest jak najbardziej wskazany. przebiegać. 3. Regionalne fundusze Inwestycyine W polskich warunkach instytucjami najlepiej wpisującymi się w kon ce pcję publicznego ws parcia w formie vell!l/I'e capiwl są regionalne fundusze inwestycyj ne (RFI). Są to instytucje finansowe. kt órych celem jest wspieranie rozwoju regiona lnego i lokalnego. Ich powstanie jest u zależnio n e od inicjatywy i kapitału podmiotów regionalnych tak publicznych. jak i prywatnych podmiotów gospodarczych . RFI gromadzą kapitał udziałowców, a następnie inwest ują go w rokujące powodzenie przedsięwzięcia gospodarcze. W tworzenie regionalnych instytucji kapitałowych zaangażowane są również środ ki z funduszu pomocowego Unii Europejskiej Phare/Struder. W ich wykorzystaniu pośredni czy Polska Agencja Rozwoju Regionalnego. będąca jednym z g ł ów nych partnerów zaangażowanych w tworzenie RF!. Ze ś rodków programów e uropejskich (około 5 mln euro) zastały utworzone fundusze w Katowicach , Łodzi. J. J .M. Gryko. Rola funduszy \'enlllre capiwl w jinatl$O I"(lIIill dz.iu/alllości innowacyjnej przedPraee Naukowe AE wc Wrocławiu. Wroclaw 2001, nr 899, s. 247 .. siębiorslll'..

(3) illstrumellt wsparcia .... i Wałbrzyc hu . Celem ic h działałności jest kapita łowe angażowanie s i ę w MSP z tych regionów. Na zasadach vellture capital dział ają również regionalne fundu sze inwestycyjne ul\vorzone w Lublin ie i Białymstoku . Pow sta ły one ze środków PoJ sko-Brytyjskiego Prog ramu Rozwoj u Przed s iębiorczości, który wniós ł do ka żdego z ni ch kapitał w wysoko śc i 2 mln USD . Fundusze te s ą jednoosobowymi s pó ł kami Podlask iej i Lubel skiej Fundacji Rozwoju Regionalnego. Nab y waj ą one mniejszościowe udzia ł y w przedsięb iors twac h o dużym potencjale rozwoju. w któ ryc h własność prywatna i pol ska stanowi co najmniej 5 1%. PrLed siębi or stwa te mu sz ą być spó łkami kapitałowymi lub muszą dąży ć do uzyskania takiej romly prawnej. Ponadto mu szą one dzia łać na terenie województwa podlaskiego lub lubel skiego i zatrudnia ć nie więcej ni ż 150 osób. W jed ną s półkę rundusze inwestują do 800 000 zl. Gdy są ju ż udzialowcem spójki, RFI udzielają tak że pożyczek oraz um ożliwiają leasi ng ś rodków trwaJych. W przypadku w i ększych projektów rundusze po ś redni c1...1lakie w pozyskiwaniu do spółki inn yc h inwestorów kapitalowyc h. Czas inwestycj i wynosi od 4 do 7 lat i j est o kreś l o n y w umowie pomi ęd zy spółką a RFI .. 4. Fundusz Mikro Inną instytucją o re rującą MSP wsparcie w formi e kapitalu ud zialowcgojcst Fundusz Mikro. Zos t ał on utworzony w 1994 r. przez Pol s ko-A m ery kań s ki Fundusz Prz eds i ębiorczośc i PAEF w celu rea li zacji programu wspierania mikroprzedsiębiorczości. Przeznaczono na ten cel 20 mln USD. Zasadniczym produkt em finansowym orerowanym prLez Fundusz są mikropoży cz ki . Rocznie ud ziela on mikropożyczek na łą czn:! s umę łOO mln z ł , co stanowi 25- 30% waności wszystkich kredytów zac iąga n ych przez małe przed s iębiors twa . Fundusz Mikro do 200 1 r. udz i e lił 43 tys. pożyczek na łączną kw o tę 306 mln zl. Fun dusz wypracowa l unikalną rormę w s półpra cy ze swoimi klientami o partą na zasad zie partne rstwa i zaurania, ofer ując im s tał y d os t ęp do kapitału na prostych warunkach i przy rormalnośc iach ograniczonych do minimum . W orerc ie Funduszu Mikro interesujące są zw ła szcza dwa projekty, któ rych popularyzacja wią zać s ię może z rozszerzeniem rynku mikrorinan sowania. Pie rwsz.y z ni ch to projekt o nazwie ,.Ce ntrum mikrou s łu go we" . Ore rta wspólpracy sk ierowanajesl do władz gm in i małych miast o liczbie mieszkUllców do o koło ł 5 ty s . Przedsiębiorcy, którLY jako g rupa zdecydowaliby s ię współtworzyć takie centrum , mogliby u zys ka ć dłu gote rminow y do s tęp do finan sowania z Funduszu Mikro . Drugi projekt to pożyczk i typu "micro venture capi tal" . Jest to produkt finan sowy w szczegó lności skierowany do firm dopi ero ro zpoczy nają c ych dz iałaln ość. Jego idea wynika z faktu , i ż na najwc ześ n iejszym etapie rozwoju przed s i ębiorstwa przychody operacyjne utrql1lują s i ę na ni skim poziomi e. Koni eczność s pła c ania co miesiąc rat kapitałowy c h ewentualnych po ż yczek.

(4) Sułkowski. i może wpływać na niepowodzenie ca ł ego Dlatego Fundusz oferuje po ży czkę , która przypomina inwest ycję k api t ałową. Klient otrzymuje możliwo ść zaciągnięcia pożyczki oprocentowanej według stopy znaczni e niższej od komercyjnej. Pożyczka taka może zas tać zaciągnięta na okres ni e dłuższy niż rok, w trakcie którego s pła c ane s'l jedyn ie odset ki, bez rat kapitałowych . Po zakoń cze niu okresu umowy kli ent mOŻe doko n ać jednorazowej s płaty całego kapitału . Sku tkuje to jednak niem oż n ością zac iąg nięcia kolejnych pożycze k i zerwaniem wspó ł pracy z mikrofundu szem. Zaklada s i ę jednak , że w s pó ln ą intencją Funduszu i klienta będ zie przedłużenie umowy na kolej ny okres. Może to na s tąpi ć pod warun kiem wn iesienia dopłaty , wy równującej zap łaco n e odsetki do poziomu komercyjnego. jednak bez s płat y samego kapitału . W ten sposób Fundu sz lokuje ś rodki na kolejny okres, cze rpiąc z nich zys ki na poziomi e lokat komercyj nych . Kli ent zdobywa finan sowanie , którego koszty pokrywa z zysków wypracowanych za jego pom oc ą. Do możliw ości podmiotów dopiero roz poczyn ającyc h działalność dostosowane są równi eż formy zabezpieczenia pożyczki typu .,mi cro ve nture ca pital ". Oparte są one na wzajemnym zaufaniu i zasadach etyki handl owej. Fu ndusz wymaga jedynie przedstawienia poręczen ia honorowego. Poręczycie l e honorowi ni e są obcią ż ani prawnie skutecznym zobowiąz ani e m do s płat y pożyczki, lecz wyłączn i e dob rowol n ą d e kl aracją pomocy na rzecz po życz k o biorcy. stanowi wtedy. du żą niedogodność. przed s i ęwzięc ia .. 5. Fundusz InwestycYlny Banku Regionalnego Kolej nym przykładem zastosowania proced ur inwestycyjnYCh zw i'lzanych z finan sowa niem vellfttre capi ta! jest Fundu sz Inwestycyjny powolany w łód z kim Banku Reg i ona lnym ~. Jest to przypadek dość szczegó lny, gdyż fundusz o charakterze venture wpita! pow st ał na sk utek p r zejęc ia przez bank grupy przed s i ębi ors tw . w wię k szości paristwowych. Klasyczny proces finan sowania zostal w i ęc pomniejszony o element wyboru celu inwestycji i samego nabycia ud z iał ów poprzez ich zakup. Jednak przy kł ad ten dobrze pokazuje przydatność instytucji ven ture capi/al jako podmiotu doradczego i wspo ma g ającego zarzą dzanie w MSP. Ba nk Regionalny, w ramach przeprowadzon ych bankowych postępowań ugodowych , stal s i ę pos iadaczem udziałów w 28 przedsiębiorstwach przemys ł owyc h z regionu lódzkiego. Wobec przemian z a c hod zącyc h w sam ym banku stwi erdzono . iż powołany zostanie podmiot , który będ z i e aktywnie uczestni czy ł w procesach restruktu ryzacj i posiadanych przedsiębiorstw . Wed łu g lej koncepcj i Fundusz Inwestycyj ny miał łą czyć w sob ie kilka funkcji . Z jednej 4 D. Dornisch. Rea/okacja majątkowa poprzez aklywne zart.ądza n iefina/lsowe - przykluli BR·Fulldusw ln west)'c)'jl1ego Iw:} Raport CASE nr 30: Uwarunkowania wzrostu seklOm pry· wut/lego w Polsce. pod red . B. Btaszc1.yk. Warszawa 1999. s. 93..

(5) Kapilar IIdziarowy jako instrument wsparcia .... stro ny miał on odgrywać rolę zew nętrznego konsultanta, wspomagającego wypracowywanie i realizację strategii restrukturyzacji i rozwoju przedsiębiorstw. Z drugiej natomiast mial być podmiotem o charakterze velllllre capitlll, szukają~ cym możliwości korzystnego ulokowania środków finansowych w projektach o potencjalnie wysokiej rentowności. Fundusz Inwestycyjny zaprojektowano więc jako instytucję, której restrukturyzacyjne działania nastawione będą na osiągnie zysku. Portfel przedsiębiorstw zostal podzielony pomiędzy poszczególnych mene~ dżerów inwestycji. Ich zadaniem bylo analizowanie sytuacji w wybranych podmiotach oraz monitorowanie zachodzącyc h w nich zm ian. Dokonywali oni tego poprzez ud z i ał w radach nadzorczych i częste wizyty w przedsiębiorstwach. Ich zadaniem było wypracowanie strategii postępowania Funduszu w stosunku do danego podmiotu, obejmującego konieczne zmiany organ i zacyjno~kadrowe, produkcyjne i inwestycyjne. Menedżerowie byli również odpowiedzia lni za poszukiwanie zewnętrznych inwestorów dla przedsięb i ors t w. Propozycje finan~ sowe przygotowane przez poszczególnych menedzerów były następnie oceniane przez Komitet Inwestycyjny. W zalezności od wielkości posiadanego udziału w przedsiębiorstwach, Fundusz różnie starał się oddziaływać na zac hod zące w nich zmiany. J eś li i stniała taka mozliwość. to Fundusz angazowal się w procesy decyzyjne i aktywne uczestni czenie w zarządzaniu. Było to general ne podejście stosowane do podmiotów z. portfela Funduszu. W niektórych prLYpadkach starano się zw i ększyć mozliwość oddziaływan ia na sylUację przedsięb i o rstwa, poprzez dokupywanie udziałów bądz nową emisję akcji. Fundusz In westycyjny wspie ra ł posiadane podmi oty takie w formie udzie ~ lania pozyczek. Do szczegól nie cennych doświadczeń Funduszu nalezy zaliczyć zastosowan ie obli gacji zamiennych. Stal y s i ę one bardzo sk utecznym narzędziem fi nansowania przedsiębiorstw portfelowych. W przeciwieństwie do z~yk l ej pozyczki Fundusz nabywał za ich pomocą prawa właścicielskie wobec pozyczkabiorcy. Finansowanie projektu pochodziło z dwóch zródel. 4 mln funtów pochodziło z bezzwrotnych środków pomocowych rządu brytyjskiego. Przeznaczono je na finansowanie biezącej działa lności i wynagrodzenie brytyjskich konsultantów zatrud nionych w Funduszu. Ze strony Banku Regionalnego, w ła śc i c i e l a Funduszu. wniesione zostały akcje restrukturyzowanych przeds i ębiorstw oraz kwota 3 mln zł na biezące funkcjonowanie. Na początku 1998 r. wartość akcji znajdujących się w posiadaniu Funduszu wynosiła 7,6 mln zl. Na skutek konsolidacji Banku Regionalnego z innymi podmiotami do portfela Funduszu Inwestycyjnego włączono kolejne przedsię biorstwa. Na początku 1999 r. ich łączna wartość wzrosła do 48 mln zl. W okresie 1995- 1998 w formie pożyczek, nabycia obligacj i zamien nych i objęcia akcj i Fundusz wydatkował ponad 7 mln zł i blisko l mln funtów. Przedsiębiorstwa portfelowe otrzymały równ iez pomoc techniczną o wartości 658 tys. z ł i 1.3 mln funtów..

(6) Su/kowski. W wyniku wyjścia z części inwestycji w 1997 i 1998 r. zostal zrealizowany nominalny zysk w wysokości 8,4 mln zl. Polsko-Amerykański. 6.. Fundusz. Przedsiębiorczości. Najważn i ejszą instytucją zw i ązaną. z rozwojem venture el/pita l w Pol sce Fundusz Przedsiębiorczo ści (PAFP). PAFP zainwe+ s tował 180 mln USD w 50 polskich spó lek i przeprowad z ił 15 prywaty zacji, opierając się w znacznej częśc i na polskich grupach zarządzających . Program inwestycji bezpośrednich obecnie kontynuowany jest przez Enterprise Investors. Oprócz inwestycji Pol sko+Amerykallskiego Funduszu Prz edsiębiorczośc i spółka Enterprise Investors (od 1990 r.) zarządza równi eż rodzimI prywatnych fundu szy inwestycyjnych: Polski m Prywatnym Funduszem Kapitał owym I i II. Pol ski m Funduszem Przed siębio rczo śc i oraz nowo utworzonym funduszem Poli sh Enterprise Fund IV, o łącznym kapitale 805 mln USD , będąc najwięk + szą grupą funduszy typu venture eapital w Polsce. Cztery fundusze zai nwesto+ wal y do t ąd w Polsce blisko 600 mln USD , stając się jednym z największych zagranicznych inwestorów i najwięk szą grupą funduszy typu vellTure eapital w naszy m kraju i całym regionie Europy Środkowo+Wschodniej. Enterprise In veslors zarządza środ kami finan sowym i powierzonymi przez firmy ubezpie+ czeni owe. fundusze emeryta lne i banki o zas i.-;gu mi.-;d zynarodowym. jest. Pol s ko +A merykański. 7. Wnioski Skrótowe przedstawienie możliwości i przykładów wykorzystania insty tucji finan sowych o c harakterze venture capitaf do wsparcia i rozwoju sektora MSP pozwala ocenić ich przydatność w tym względzie. Można wy różnić także kilka elementów istotnych dla fund uszy tego rodzaju. Instytucje typu vel/ture eapital mogą zos ta ć utworzone przy wykorzysta+ niu wkładów pieniężnych bądż aportu majątkowego. W tym drug im przypadku pomocne mogą okazać się doświadczenia Agencji Rozwoju Przemys łu oraz Narodowych Funduszy Inwestycyjnych. Jedn ym z celów funduszu powinno być osiąganie zysku z dokonywanyc h inwestycji, gdyż komercyj ny charakter działalnośc i wymusza efektywność i ra+ cjo naln osć podejmowanych projektów. Dodatkowo jest lo warunek konieczny dla zaangażowania w przedsięwzięcie sektora prywatnego. Aby fundusze venture eapital stały s ię na szerszą s kal ę skutecznym na r zę+ dziem wsparcia MSP i rozwoju lokalnego, powinny zaangażować s i ę w ich tworzen ie tak podmioty publiczne,jak i prywatne . Możliwe jest wykorzystanie ś rodków publicznych, np. na poziom ie bu d żetów wojewódzlw,jak też zaanga+ żowan i e ś rodków zagran icznych. Należy nadmienić , że stosunkowo w dużym stopniu zaangażowany w rozwój funduszy typu vel/II/re wpiral jest m.in . Eu ropejski Bank Odbudowy i Rozwoju..

(7) instrument. sektor ten jest w Po ł sce nadal s ł abo rozwinięty, można przew i· kolejne instytucje publiczne i publiczl1o·prywa tne o charaktcrle venture capirai. Pomimo. iż. dywać. że będą pow s tawały. Share Capitaj a s a Support Instrument for Smali and Medium Enterprises Smali and medium enterprises encounter a developmem barrier in Ihe form of insufficient financing . In order lo enable Ihese emerprises lo develop. guaran lee funds and micro- Ioan inslilulions have been formed. Financial inslilulions supporl ing SME development by del ivcri ng slmrc capila! constilule an allernalivc SOluliol1. A c!assic form or such suppon is Ihe ventun: capital fund. which is viewed as an effective rnechanism for creating new jobs and promoIi ng Ihe economic developrnent of exisling smali and medium enterprises. Privale or publie initiali ves may ereale inslitulions Ihal provide shan: capilal. ]t is possiblc and is often Ihe ease Ihal bOlh seClors eo-operale under one such inslilul ion. This arIicle eoncenlrdlcs on cnlerpriscs of a publie or public-private characler. as SME suppon is one or their main goals. The aniele describes in delail the activities of the Regionallnvestment Funds. the Micro Fund. the Investment Fund of the Regional Bank or Łódź and Ihe Polish-American Enterprise Fund ..

(8)