___________________________________________________________________________
Badania gazoprzepuszczalności warstw nadkładowych
węgla brunatnego w aspekcie podziemnego zgazowania
Anna Grzeszczak1), Krzysztof Lis1) 1)
KGHM CUPRUM sp. z o.o. CBR, Wrocław agrzeszczak@cuprum.wroc.pl, klis@cuprum.wroc.pl
Streszczenie
Wszystkie termochemiczne procesy, związane z podziemnym zgazowaniem węgla, przyczy-niają się do wzrostu temperatury, zmian ciśnienia oraz produkcji substancji mogących stano-wić zanieczyszczenia. Z wymienionych powodów właściwości mechaniczne i termiczne warstw otaczających pokład węgla są głównym czynnikiem limitującym lokalizację procesu podziemnego zgazowania. W artykule przedstawiono metodę badania przepuszczalności skał niespoistych oraz omówiono wyniki testów przeprowadzonych na opracowanym stanowisku laboratoryjnym. Zaproponowana metoda umożliwiła badanie warstw geologicznych otaczają-cych pokład węgla brunatnego w warunkach zbliżonych do panująotaczają-cych w złożu podczas pro-cesu podziemnego zgazowania węgla.
Słowa kluczowe: węgiel brunatny, podziemne zgazowanie węgla, przepuszczalność
Migration of gases through geological layers
in terms of underground lignite gasification
Abstract
All thermochemical processes associated with underground coal gasification contribute to the increase of temperature, pressure changes, and production of chemical compounds that could constitute contamination. For this reason mechanical and thermal properties of geological layers surrounding underground gasifier are the most important limitation for wide application of UCG. The study describes method for assessing the migration of gases through geological layers and presents results of test performed in designed test stand. Proposed method allows to conduct tests under conditions corresponding to actual UCG process.
Key words: lignite, underground coal gasification, permeability
Wstęp
Potencjalna migracja zanieczyszczeń z procesów zgazowania węgla związana jest bezpośrednio z lokalizacją zgazowywanego pokładu, a w szczególności jego miąż-szością i strukturą oraz miążmiąż-szością warstw otaczających. Perspektywa eksploatacji węgla brunatnego poprzez podziemne zgazowanie i jednocześnie duża niejedno-rodność skał nadkładowych oraz ich warstwowość, zobowiązuje do realizacji prac badawczych pozwalających na poszerzenie wiedzy w zakresie ich zachowania w warunkach podwyższonego ciśnienia oraz temperatury.
___________________________________________________________________________
1. Znaczenie przepuszczalności w procesie podziemnego zgazowania węgla (PZW)
Podziemna gazyfikacja daje perspektywę wykorzystania energii zawartej w złożach węgla, których tradycyjna eksploatacja jest niemożliwa ze względów ekonomicz-nych, technicznych czy środowiskowych. Mimo to nadal nie jest to powszechnie wykorzystywana metoda eksploatacji złóż pozabilansowych. Jednym z powodów braku komercjalizacji PZW są utrudnienia, wynikające z lokalizacji procesu, która ogranicza w znaczący sposób możliwości kontrolowania i monitorowania procesu oraz zabezpieczenia przestrzeni poreakcyjnej, co może stwarzać potencjalne pro-blemy środowiskowe oraz decydować o nieopłacalności inwestycji.
Produktem zgazowania węgla jest gaz, składający się głównie z tlenku i dwutlen-ku węgla, wodoru, metanu oraz azotu, jeśli jako utleniacz wykorzystywane jest po-wietrze. Oprócz pozyskiwanego gazu, w przestrzeni gazogeneratora powstają pro-dukty uboczne zgazowania w fazie ciekłej, stałej oraz gazowej, które stanowią po-tencjalne zagrożenie dla środowiska. Do najniebezpieczniejszych z nich należą takie związki organiczne, jak fenole, wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA) i tzw. związki BTEX (benzen, toluen, etylobenzen, ksylen) oraz związki nie-organiczne w postaci cyjanków, amoniaku, siarkowodoru oraz metali ciężkich. Po-tencjalna migracja powstałych zanieczyszczeń, spowodowana słabą izolacją pod-ziemnego gazogeneratora oraz bliskością warstw wodonośnych, może przyczynić się do skażenia wód podziemnych oraz powierzchniowych [1, 2, 3]. Niewykluczona jest również ucieczka gazów na powierzchnię, będąca bezpośrednim zagrożeniem dla otoczenia. Istotą eliminacji zagrożeń środowiskowych jest zapewnienie odpo-wiedniego ciśnienia procesu oraz takiej lokalizacji podziemnego gazogeneratora, która zapewnia jego naturalną izolację, uniemożliwiając rozprzestrzenianie się nie-bezpiecznych gazowych oraz ciekłych produktów zgazowania. Szczelność warstw nadkładowych węgla jest kluczowa nie tylko w aspekcie środowiskowym, ale ma też wpływ na utrzymanie odpowiedniego ciśnienia gazogeneratora. Prowadzony w wa-runkach kontrolowanego ciśnienia proces PZW pozwoli na uzysk gazu o pożądanym składzie oraz ograniczy dopływ wód podziemnych z zewnętrznych warstw wodono-śnych. Prowadzenie procesu podziemnego zgazowania pod ciśnieniem nieznacznie niższym od ciśnienia hydrostatycznego jest korzystne i powoduje napływ wody do wnętrza gazogeneratora, ograniczając tym samym migracje zanieczyszczeń do jego otoczenia. Z kolei zbyt niskie ciśnienie procesu może spowodować zalewanie pod-ziemnego reaktora, co prowadzi do produkcji gazu o gorszym składzie, a nawet do wygaszenia georeaktora. W publikacjach branżowych istnieją kryteria, określające parametry złoża węgla, warstw nadkładowych oraz warunki hydrogeologiczne, które powinny zostać spełnione, by zakwalifikować złoże do bezpiecznej eksploatacji me-todą PZW [3, 4, 5, 6]. Kryteria te nie są uściślone i większości odnoszą się do złóż węgli kamiennych, które zazwyczaj otoczone są skałami zwięzłymi. Brak ponadto danych o wymaganej gazoszczelności skał nadkładowych, a wzmianki o współczyn-niku przepuszczalności dotyczą jedynie wodoprzepuszczalności. Jak już stwierdzo-no, określenie gazoprzepuszczalności oraz wodoprzepuszczalności warstw nadkła-dowych jest zadaniem istotnym na etapie wyboru lokalizacji oraz projektowania pod-ziemnego gazogeneratora. Jednak określenie tych parametrów w warunkach nor-malnych nie da odpowiedzi czy dana warstwa zagwarantuje szczelność podczas podziemnego zgazowania. Warunki panujące w otoczeniu gazogeneratora, tj. wy-tworzone pole temperaturowe oraz podwyższone ciśnienie mogą przyczynić się do deformacji struktury oraz zmian fizykochemicznych skał nadkładowych. Wywołane przez to zmiany właściwości izolacyjnych i wytrzymałościowych danej warstwy mogą
wpływać na osiadanie terenu [3]. Szczególnie ważne jest to w przypadku zgazowa-nia węgli brunatnych, które otoczone są skałami niespolistymi o niejednorodnej strukturze.
2. Metody badań przepuszczalności w odniesieniu do podziemnego zgazowania
Przepuszczalność jest miarą zdolności ośrodka porowatego do transportu zawartych w nim płynów. Jest ona parametrem charakterystycznym dla danego złoża, którego wartość wyznacza się eksperymentalnie. Powszechnie stosowane jest badanie wo-doprzepuszczalności gruntów, które stanowi podstawę do geologiczno-inżynierskiej i hydrogeologicznej oceny terenu. Ze sposobów wyznaczenia parametrów przepły-wu w geotechnice można wyróżnić trzy grupy metod: laboratoryjne, terenowe oraz metody obliczeniowe. Badania laboratoryjne można podzielić na metody pośrednie, przy których rozpatrywane są równocześnie z mikrostrukturą lub statyką i dynamiką ośrodka, np. badania mikrostruktury gruntu SEM lub badania konsolidacji. Badania bezpośrednie parametrów przepływu można podzielić na prowadzone ze stałym gradientem, zmiennym gradientem lub ze stałym przepływem wody [7]. Istnieje wiele przyrządów do laboratoryjnego wyznaczenia przepuszczalności wodnej gruntów, m.in. przy badaniach pośrednich: edometr, komora Rowe’a, przy badaniach bezpo-średnich: przyrząd Kaczyńskiego, aparat Wiłuna, aparat Olsena, urządzenie typu Flow-Pomp, edometr oraz inne ich modyfikacje [8]. Badania te opierają się na pra-wie Darcy’ego i polegają na wyznaczeniu współczynnika filtracji k oraz wynikającego z niego współczynnika przepuszczalności kp. Metodyka oraz budowa aparatury do
badań gazoprzepuszczalności są analogiczne do powyżej opisanych metod pomiaru wodoprzepuszczalności. Najczęściej spotykanymi badaniami gazoszczelności są pomiary gazoprzepuszczalności skał zwięzłych wykonywanych często dla skał an-tropogenicznych, związanych z wtórnym wykorzystaniem popiołów. Stanowiska te nie pozwalają na przeprowadzanie badań w warunkach podwyższonej temperatury. Badania gazoszczelności w podwyższonej temperaturze z wykorzystaniem elemen-tów grzejnych wykonywane są do określania przepuszczalności warstwy plastycznej węgla. Opracowano kilka metod takiego pomiaru m.in. przez Foxwella, Tuckera i Janssena [9]. Budowa takich stanowisk związana jest ze specyfiką badanego ma-teriału i odzwierciedleniem zachodzącego procesu uplastycznienia. Wykonywane badania gazoszczelności utworów geologicznych prowadzone były w warunkach normalnych oraz dotyczyły przede wszystkim poszukiwania miejsc magazynowania CO2 oraz migracji metanu. Brakuje jednak wzmianek literaturowych nt.
laboratoryj-nych badań gazo przepuszczalności, odzwierciedlających warunki otoczenia proce-su PZW. Laboratorium Geomechaniki na Universite de Sciences et Technologies de Lille we Francji dysponuje aparatem do badań gazoprzepuszczalności skał niespoi-stych, jednak nie ma on możliwości bezpośredniego ogrzewania prób, badany mate-riał jest podgrzewany wcześniej do max. 200 °C, a następnie umieszczany w apara-cie [10]. W literaturze [11, 12] odnaleźć można wyniki matematycznej symulacji przenikania produktów zgazowania przez ciało porowate, badającej wpływ tempera-tury, ciśnienia, rodzaj gazu i porowatości warstwy na to zjawisko. Symulacje te, jak i inne, odnoszą się do skał zwięzłych otaczających pokłady węgla kamiennego.
___________________________________________________________________________
3. Opis aparatury badawczej
Perspektywa eksploatacji węgla brunatnego poprzez podziemne zgazowanie, biorąc pod uwagę dużą niejednorodność skał otaczających jego pokłady, wymaga realizacji prac badawczych, pozwalających na poszerzenie wiedzy w zakresie ich zachowania w warunkach podwyższonego ciśnienia oraz temperatury. Do realizacji tego zadania zbudowano stanowisko laboratoryjne, bazujące na wyżej wspomnianych doświad-czeniach oraz zawierające nowe, dedykowane rozwiązania odzwierciedlające spe-cyfikę procesu podziemnego zgazowania. Stanowisko badawcze umożliwia wyzna-czenie parametrów przepływu badanego ośrodka nie tylko pod kątem przepuszczal-ności materiału, wynikającej z jego porowatości, ale również umożliwia ocenę zmian zachowania się materiału pod wpływem temperatury i ciśnienia, np. w wyniku two-rzenia się szczelin i spękań, deformacji ich struktury i zmian fizykochemicznych.
Głównym elementem stanowiska pomiarowego (rys. 1) jest komora filtracyjna, która pozwala na badanie próbki o wysokości 1 m. Komora (1) zakończona jest wkręcanymi głowicami zapewniającymi jej szczelność. Dolna głowica (2) wyposażo-na została w przymocowany tłok, pozwalający wyposażo-na przepływ gazu i utrzymujący prób-kę. Górna głowica (3) w ruchomy tłok zaopatrzony w tensometr (4), umożliwiający pomiar siły nacisku wywartego na badany materiał. Tłok górny i dolny zabezpieczo-ny jest specjalzabezpieczo-nymi filtrami, uniemożliwiającymi przedostanie się materiału wsado-wego do głowic. W dolnej części komory znajduje się wlot gazu (5), którym dozowa-ny jest gaz ze zbiornika dolnego (6). Po jego napełnieniu do odpowiedniego ciśnie-nia za pomocą zaworu spustowego gaz wpuszczany jest do komory filtracyjnej. Gaz wędruje przez badany materiał dzięki różnicy ciśnień pomiędzy dolną a górną częścią komory.
Rys. 1. Schemat stanowiska badawczego: 1 – komora filtracyjna, 2 – głowica dolna, 3 – głowica górna, 4 – tensometr, 5 – wlot gazu, 6- zbiornik dolny,
W trakcie badania rejestrowana jest różnica ciśnień, nacisk tłoka górnego prze-pływ gazu i temperatura próbki. Stanowisko umożliwia prowadzenie testów w tem-peraturze do 500 °C dzięki zastosowaniu układu opaskowych grzałek ceramicz-nych(7) na całej długości komory filtracyjnej.
4. Badania i dyskusja
Badania wykonano w celu określenia gazoprzepuszczalności próbek oraz zmian tego parametru w zależności od rodzaju gazu, temperatury i różnicy ciśnień wymu-szającej przepływ gazu.
Do testów wykorzystano próbki z rdzeni wiertniczych, wykonanych na złożu wę-gla brunatnego, występującego na obszarze Dolnego Śląska. Ze względu na ogra-niczony dostęp do próbek oraz wstępny charakter badań wybrano trzy próbki repre-zentujące warstwy o różnym stopniu szczelności i zawartości materiału organiczne-go. Próbki pochodziły z różnych głębokości i reprezentowały warstwy, sąsiadujące z poszczególnymi pokładami węgla brunatnego. W tabeli 1 zestawiono opis geolo-giczny próbek, zawartość wilgoci oraz stratę żarową, świadczącą o zawartości czę-ści organicznych traconych podczas ogrzewania próbki.
Ze względu na ograniczoną ilość materiału pozyskanego do badań oraz rozmiar komory badawczej, która wymaga wykorzystania od 1,1 kg do 1,6 kg próbki, zdecy-dowano się na prowadzenie procesów o stałym upakowaniu materiału. Podczas badań pomiary przepuszczalności wykonano przy zmiennej różnicy ciśnień i tempe-raturze oraz przy stałym nacisku tłoka wynoszącym 960 N.
Ograniczona ilość materiału uniemożliwiła wykonanie wielu serii badań i uśred-nienie wyników dla danej warstwy geologicznej. Uzyskane wyniki należy więc trak-tować jako przybliżenie parametrów badanych warstw geologicznych, a nie osta-teczną ich charakterystykę.
Nazwa Głębokość [m] Opis próbki Zawartość wilgoci [% wag.] Strata żarowa [% wag.] A 180
Mułek ciemnobrązowy, bardzo zawodniony, pylasty z dużą wartością frakcji ilastej, duża za-wartość muskowitu
30,5 3,39
B 230
Piasek brązowy, pylasty, kwarco-wy, z muskowitem i czarną mate-rią organiczną. Ziarna dobrze wysortowane
28,7 4,83
C 350
Piasek zielonoszary, średnioziar-nisty, z muskowitem, kwarcowy, laminowany czarną materią orga-niczna, silny zapach H2S. Ziarna
średnio wysortowane, obtoczone
24,2 9,69
___________________________________________________________________________
5. Wyniki badań
W ramach programu badań wykonano testy:
szybkości migracji gazu przez próbkę A w stałej temperaturze przy zmiennej różnicy ciśnień,
migracji azotu i helu (próbki A i B i C) przez przy stałej P,
przepływu azotu przez próbki A i C w warunkach podwyższonej temperatury (20, 90, 150 i 480 °C) przy stałej P.
Pierwszy test miał na celu wyznaczenie szybkości migracji gazu przez próbkę A przy zmiennej różnicy ciśnień. Pomiar polegał na wymuszeniu przepływu gazu przez próbkę poprzez różnice ciśnień, tj. napełnieniu zbiornika dolnego (rys. 1) gazem do ciśnienia odpowiednio wyższego niż w zbiorniku górnym. Celem eksperymentu było określenie zmian przepuszczalności w stałej temperaturze w zakresie ciśnień 0,1-1 MPa. Badanie to prowadzono w temperaturze pokojowej przy początkowej różnicy ciśnień Pmax = 0,812 MPa, zmianę przepuszczalności zilustrowano jako zmianę przepływu gazu przez próbkę.
Rys. 2. Przepływ gazu przez próbkę A przy zmiennej różnicy ciśnień
Jak na rys. 2, czas potrzebny na przejście gazu przez metr próbki wynosi ok. 8 godzin, a maksymalny obserwowany przepływ gazu nie przekracza 16 ml/min. Dodatkowo przepływ gazu spada wraz z malejącą różnicą ciśnień do poziomu 0,1 ml/min przy różnicy ciśnień 0,2 MPa, co świadczy o ponownym zaciskaniu się próbki wraz ze spadkiem ciśnienia. Próbkę A można zatem uznać za reprezentującą materiał o wysokich właściwościach izolacyjnych. Kolejnym krokiem było określenie wpływu ciśnienia na przepuszczalność dla wszystkich badanych próbek przy stałej różnicy ciśnień. Przy każdym teście różnice ciśnień ustalono na 0,05; 0,1; 0,2 i 0,3 MPa. Jako gaz testowy, wykorzystano hel i azot, by określić zmiany przepuszczal-ności dla gazów o różnej lepkości kinematycznej (odp.: 1,51·10-5 i 1,17·10-5 [m2/s]).
Rys. 3. Przepływ gazów przez próbki A i B przy stałych różnicach ciśnień
Rys. 4. Przepływ gazów przez próbkę C przy stałych różnicach ciśnień
Różnice w przepływie azotu i helu w tych samych warunkach oraz przy niskich przepływach gazów są praktycznie niezauważalne (rys. 3 i 4). Wzrost P >0,2 MPa, czyli do wartości znacznie przewyższających, występujące podczas poprawnie pro-wadzonych procesów PZW, można stwierdzić, że rodzaj gazu ma znaczący wpływ na jego ilość migrującą przez próbkę.
___________________________________________________________________________ Bazując na wstępnych wynikach opartych na testach przeprowadzonych na trzech typach materiałów (rys. 3), nie zaobserwowano liniowej zależności pomiędzy wzrostem ciśnienia i wzrostem przepływu gazu. Dla próbki A o najmniejszej prze-puszczalności zaobserwowano zmiany proporcjonalnie zbliżone do próbki C, której struktura pozwala na stukrotnie większy przepływ gazu. Przy zmianie różnicy ciśnień z 0,2 na 0,3M Pa obserwujemy wzrost przepływu gazu z 3 na 4,4 ml/min oraz z 290 na 400 ml/min, odpowiednio dla próbek A i C. Przy tej samej zmianie ciśnienia dla próbki B zaobserwowano wzrost z 7 na 18 ml/min, a więc blisko trzykrotny wzrost wartości, a nie o około 1/3 wartości, jak w przypadku prób A i C. Dla wszystkich próbek stwierdzono większy wpływ różnicy ciśnień niż rodzaju użytego gazu na zmiany w przepuszczalności.
Kolejne testy wykonano w celu określenia wpływu temperatury na zmiany prze-puszczalności. Badania prowadzono przy ustalonym wcześniej nacisku tłoka oraz dla takich samych stałych różnic ciśnień. Pomiar przepływu wykonywano w tempe-raturze 20, 90, 150 i 480 °C, jako medium zastosowano azot. Do badań wybrano próbki A i C ze względu na różnice w ich przepuszczalności.
Rys. 6. Zmiany przepływu gazu przez próbkę C pod wpływem zmian temperatury Jak widać na rys. 5 i 6, zmiany przepływu przy wzroście temperatury z 20 do 90 °C są nieznaczne dla obu badanych próbek. Obserwujemy natomiast drastyczny wzrost przepływu gazu w temperaturze 150 °C, dzieje się tak ze względu na odpa-rowanie wilgoci zawartej w próbce. W przypadku próbki A, o małej zawartości części organicznych, dalszy wzrost temperatury do 480 °C nie powoduje już znaczących zmian i ilości przepływającego gazu (rys. 5). W przypadku próbki C podniesienie temperatury z 150 °C do 480 °C powoduje kolejny skok we wzroście przepuszczal-ności, związany z rozkładem części organicznych (rys. 6). Można zatem założyć dwa krytyczne punkty, których przekroczenie spowoduje znaczny spadek właściwo-ści izolacyjnych warstw geologicznych [13]. Pierwszy, związany z odparowaniem wilgoci, będzie dotyczył wszystkich warstw i zmieniał się nieznacznie w zależności od ciśnienia hydrostatycznego panującego w danej warstwie. Drugi, związany z roz-kładem materiału organicznego w danej warstwie (od około 350 °C), który będzie miał tym większy wpływ, im większa będzie procentowa zawartość części organicz-nych w danej warstwie.
___________________________________________________________________________
Wnioski
Potencjalna migracja zanieczyszczeń z procesów zgazowania powiązana jest bez-pośrednio z lokalizacją zgazowywanego pokładu, a w szczególności z jego miąż-szością oraz strukturą i miążmiąż-szością warstw otaczających. Miąższość pokładu decy-duje o ryzyku przemieszczania się warstw nadkładu, związanych zarówno z ich zawaleniem do przestrzeni poreakcyjnej, jak i z zasięgiem oddziaływania termicznego georeaktora. Powoduje to konieczność prowadzenia badań przepuszczalności dla potencjalnych zanieczyszczeń na próbkach, pobranych bezpośrednio z warstw ota-czających miejsca, przewidzianego do prowadzenia procesu PZW. Przeprowadzone badania dają jednak pogląd na możliwe do zastosowania metody badań i nakierowują na kluczowe czynniki odpowiadające za gazoprzepuszczalność.
Najistotniejszym wyznacznikiem poziomu przepuszczalności są badania prowa-dzone bez zwiększania temperatury procesu powyżej 100 °C. Jej zwiększenie po-wyżej 100 °C przyczyni się co prawda do zwiększenia przepływu gazu, jednak strefa oddziaływania termicznego gazogeneratora w tych temperaturach nie jest duża i dla bezpieczeństwa powinna być zawsze traktowana jako częściowo przepuszczalna.
Zmiany przepuszczalności, wynikające z zastosowania różnych gazów (azot, hel) oraz podniesienie temperatury bez przekraczania temperatury odparowania wilgoci w badanym materiale są stosunkowo niewielkie. Zmiany przepuszczalności wynika-jące z różnicy ciśnień są charakterystyczne dla danego materiału, jednak wszystkich próbkach zaobserwować można większy wpływ różnicy ciśnień niż rodzaju użytego gazu. Wzrost temperatury do poziomu odparowania z niej wilgoci przyczynia się do drastycznego zwiększenia przepuszczalności. Dalsze podnoszenie temperatury do 480 °C powoduje tym większy wzrost przepuszczalności materiału im wyższa jest w nim zawartość części organicznych.
Bibliografia
[1] Kapusta K. i in., 2010, Wybrane aspekty oddziaływania procesu podziemnego zgazo-wania węgla na środowisko wodne; Prace naukowe GiG, Górnictwo i Środowisko, nr 4, s. 17-27.
[2] LIU Shu-qin, LI Jing-gang, MEI Mei, DONG Dong-lin, 2007, Groundwater Pollution from Underground Coal Gasification, Journal of China University of Mining & Technology, nr 17(4), s. 0467-0472.
[3] Nieć M., 2012, Geologiczne bariery i ograniczenia dla podziemnego zgazowania węgla, Biuletyn Państwowego Instytutu Geologicznego, nr 448, s. 183-194.
[4] Ag M., Acheick i in., 2011, III. UCG Site Selection & Characteristics, Viability of Under-ground Coal Gasification with Carbon Capture and Storage in Indiana.
[5] Hajdo S., Klich J., Polak K., 2010, Uwarunkowania podziemnego zgazowania węgla – 100 lat rozwoju metody, Górnictwo i Geoinżynieria, nr 34(4).
[6] Białecka B., 2008, Podziemne zgazowanie węgla. Podstawy procesu decyzyjnego, Główny Instytut Górnictwa, Katowice, s. 30-32.
[7] Malinowska E., Hyb M., 2013, Wyznaczenie współczynnika filtracji na podstawie badań laboratoryjnych, Acta Scientiarum Polonorum, Architectura nr 12(1) s. 63-74.
[8] Drożdżak R., 2010, Analiza porównawcza wybranych laboratoryjnych metod współczyn-nika filtracji gruntów spoistych, Zesz. Nauk. AGH, Ser. „Wiertnictwo – Nafta – Gaz”, t. 27.
[9] Metras B., Sobolewski A., Różycki G., 2013, Badania gazoprzepuszczalności warstwy plastycznej węgli jako czynnika, wpływającego na wielkość generowanego ciśnienia rozprężania, Carbo, t. 2, s. 163-171.
[10] Łyżba D. i in., 2013, Raport z badań parametrów mechanicznych i termicznych prób węgla brunatnego oraz gruntów nadkładowych, Instytut Geotechniki i Hydrotechniki, Po-litechnika Wrocławska, na zlecenie KGHM Cuprum.
[11] Solcova O., Soukup K., Rogut J., Stańczyk K., P. Schneider P., 2009, Gas transport through porous strata from underground reaction source; the influence of the gas kind, temperature and transport- pore size, Fuel Processing Technology nr 90, s. 1495-1501. [12] Kapusta K., Stańczyk K., 2009, Pollution of water during underground coal gasification
of hard coal and lignite, Fuel 90, s.1927-1934,
[13] Lis K., Horwat A., Król M., 2015, Coal seam surrounding strata in terms of UCG process contaminants migration, IEC Gasification Conference Publication.
Grzeszczak A., Lis K., Badania gazoprzepuszczalności warstw nadkładowych… ___________________________________________________________________________
