Uwagi ró ne
Adam Grobler
Sk d te obawy?
Tytułowe pytanie przypomina mi jako ywo podnosz ce si w moim rodowisku z pewn regularno ci głosy tej tre ci, e stoimy wobec kryzysu filozofii nauki, e ju nic nie mo na osi gn w ramach panuj cego paradygmatu tej subdyscypliny, i e w zwi zku z tym nale y poszukiwa nowych dróg czy wr cz „nowej filozofii nauki”. Tego typu stawianie sprawy zawsze budziło moje zdumienie. Mo e dlatego, e kiedy powa nie zajmowały mnie szachy. Kilka razy w historii królew-skiej gry przepowiadano, e post py teorii i dynamiczny wzrost umiej tno ci technicznych graczy nieuchronnie prowadz do „remisowej mierci szachów”. Tymczasem szachy wci miały si dobrze i apokaliptyczne prognozy dawno odło ono do lamusa. Wygl da na to, e nawet dzisiejsza powszechno kompute-rowego wspomagania analizy za pomoc coraz doskonalszych programów nie budzi u szachistów kasandrycznych nastrojów. Na masowe porzucanie wielowie-kowego paradygmatu na korzy bardzo pomysłowego wynalazku szachów trzyosobowych Jacka Filka raczej si nie zanosi.
Filozofowie s bardziej podatni na wizje kresu pewnych specjalno ci lub stylów zapewne dlatego, e brakuje im tego do wiadczenia szachistów, w którym pojawiaj si nowe talenty bij ce starych arcymistrzów. Przy całym uwielbieniu dla kunsztu Czigorina, Alechina czy Nimzowitscha, niezale nie od tego, e ich dorobek twórczy jest niezmiennie podstaw szkolenia kolejnych pokole zawodników, nie ma w tpliwo ci, e dawni bohaterowie nie potrafiliby sprosta konkurencji dzisiejszej czołówki wiatowej. Natomiast powiedzie co w tym rodzaju o Platonie, Kancie lub Wittgensteinie zakrawałoby na akt niewybaczalnej i zarazem komicznej pychy opartej na niezrozumieniu najgł bszej natury filozofii. Mo e si myl w tym wzgl dzie, bo przecie ostatnio na przykład Kartezjusz stał si chłopcem do bicia za wszystkie mo liwe bł dy filozoficzne. Mam jednak
wra enie, e frustracje filozofów bior si nie st d, e nie potrafi prze cign współczesnych sobie, lecz e nie potrafi tego zrobi w stylu zapewniaj cym miej-sce w galerii nie miertelnych sław. Pragn c dokona przewrotu kopernika skiego w filozofii, rodek po temu upatruj w zamkni ciu jakiego jej rozdziału i rozpo-cz ciu nast pnego.
Naiwno takiej postawy jest najlepiej widoczna w karykaturze wcielonej w jednego z moich studentów, który na egzaminie powiedział mi: „stary paradygmat filozofii si prze ył i teraz trzeba filozofowa po nowemu”. Co si prze yło i co nowego wnie do filozofii koniecznie trzeba? Nie wiadomo. Tak samo zupełnie nie wiadomo, co si prze yło w filozofii analitycznej, pomijaj c jej szczegółowe rozwi zania, jak np. empiryzm logiczny czy przyczynowa teoria wiedzy, które ust piły miejsca pó niejszym, lepszym. A e te lepsze maj liczne wady, oczekiwa nale y nast pnych, jeszcze lepszych. Tote brak zaj cia filozofom analitycznym nie grozi, bo nie ma doskonało ci na tym wiecie.
Tak czy owak o tym, czy jaki rozdział w filozofii zostanie zamkni ty, a otwarty nowy, dowiemy si dopiero po fakcie. Albo i nie. Bo to, e teraz historycy rozró niaj okresy filozofii analitycznej, nazywaj c je wczesnym, rednim i pó nym, w adnym razie nie zapowiada, e po okresie pó nym nast pnego ju nie b dzie. Podobnie jak nie dowodzi, e nie ma okresów wcze niejszych od wczesnego. Do niedawna pocz tek filozofii analitycznej lokowano w czasach Moore’a i Russella. Obecnie cofni to go do Fregego. Osobi cie nie widz powodu, eby ten ruch wstecz zatrzymywa przed Parmenidesem. Dlatego te przyszło filozofii analitycznej skłonny jestem wró y dług . Aczkolwiek z uwagi na brak precyzyjnej definicji filozofii analitycznej moja prognoza jest nieweryfikowalna i niefalsyfikowalna.
Zmiany jakie z pewno ci nast pi , bo przecie filozofia – pomijaj c niektóre rozprawy na stopie – nie mo e by powtarzaniem tego, co było. Jednak czy te zmiany b d miały charakter „istotowy” i doprowadz do nowego typu filozofii, zale y od zdefiniowania istoty. A e istot mo na trafnie zdefiniowa dopiero z perspektywy czasu, nie jest bynajmniej istot filozofii. Kilka stuleci min ło, zanim twierdzenia geometrii rzutowej zacz to traktowa jako twierdzenia innej geometrii, ni euklidesowa. Twierdzenia geometrii nieeuklidesowych
odkryto, i natychmiast zakryto z powrotem około stu lat przed jej odkryciem, a samo sformułowanie geometrii nieeuklidesowych nabrało przełomowego znaczenia kilkadziesi t lat pó niej. Około stu lat trzeba było czeka na uznanie przełomowej roli fizyki Newtona. Równania Einsteina odkryto kilkana cie lat przed Einsteinem, a przełomowy jego artykuł dokonał przełomu z kolejnym opó nieniem. Tote wydaje si mało prawdopodobne, e uda si nam w tej dyskusji ustali , czy zmierzch filozofii analitycznej ju nadszedł, czy dopiero nadejdzie, czy te nie nadejdzie nigdy. W ka dym razie, wspomniane przeze mnie wołania o „now filozofi nauki”, które słyszałem pierwszy raz dwadzie cia lat temu, a potem dziesi lat temu, jak dot d nijak si nie maj do rzeczywisto ci tej subdyscypliny, dodajmy, subdyscypliny filozofii analitycznej.
Wra enie, e potencjał filozofii analitycznej si wyczerpuje, pochodzi by mo e z coraz mielszych ataków na ni ze strony ró nych odmian post-modernizmu czy, szerzej, tzw. „lewicy akademickiej”. To stamt d wła nie słycha głosy w rodzaju „stary paradygmat filozofii si prze ył”. Ale gdy dokładniej si w nie wsłucha , okazuje si , e chodzi o motywy, które równie w filozofii analitycznej na ogół uchodz za prze ytki: a to „wielkie narracje”, a to „mit uprzywilejowanego przedstawienia”. Sam mistrz kandydatów na stanowisko grabarzy filozofii analitycznej, Richard Rorty, o linii podziału mi dzy tymi, którzy si zmierzchu nie boj , a tymi, którzy jego rychłe nadej cie głosz , tak pisze:
Wielkie dzieła filozofii systematycznej maj charakter konstruktywny, a ich metoda to argumentacja. Wielka filozofia buduj ca jest reaktywna i posługuje si satyr , parodi , aforyzmem. Filozofowie buduj cy wiedz , e ich dzieło straci sens, gdy wyczerpi si te pr dy kulturowe, przeciwko którym wyst puj . Z rozmysłem umieszczaj si na obrze ach. Wielcy filozofowie systematyczni, podobni wielkim naukowcom, tworz z my l o wieczno ci1.
I dalej:
Filozofia buduj ca mo e mie wył cznie reaktywny charakter [...] popada w samooszustwo, ilekro próbuje czego wi cej ni kierowa konwersacj na nowe tory. Zrodzi to mo e nowe dyskursy moralne, nowe dyscypliny naukowe, nowe programy bada filozoficznych2.
Przesłanie jest jasne: „buduj ca” reakcja nie podkopuje „filozofii systematycznej”, lecz pomaga zachowa jej ywotno . Mo e kierowa j ku nowym programom bada , zawsze jednak chodzi o badania „z my l o wieczno ci”. Niezale nie od tego, czy tylko filozofia analityczna wyczerpuje znamiona „filozofii systema-tycznej”, czy te ma ledwie cz stkowy w niej udział, filozof analityczny mo e z ufno ci patrze w przyszło . Wszelkie tyrpania ze strony filozofów „buduj cych” mog go jedynie podbudowa w jego my leniu o wieczno ci.
Tu Ci mam, koteczku!
Ireneusz Ziemi ski napisał: „brak wielkich my licieli na miar klasyków jest najwyra niejsz oznak zmierzchu poszczególnych nurtów filozofii, w tym tak e filozofii analitycznej”.
Oto i powtarzaj cy si motyw powtarzaj cych si diagnoz kryzysu! Nie wiem, ilu było klasyków filozofii. Przypu my, na laduj c tytuł jednej z popularnych ksi ek, e było pi dziesi ciu wielkich filozofów. Je li tak, to statystycznie rzecz bior c, wypada jeden na pi dziesi t lat. A to znaczy, e oczekuj c na „wa ne i nowatorskie tre ci”, wypada nam zachowa nieco cierpliwo ci. I e zamiast lamentowa , i dzisiaj „mamy do czynienia zasadniczo z epigonami”, trzeba przyj do wiadomo ci, e jest to sytuacja nie kryzysowa, lecz normalna, je li j rozpatrywa w krótkim dystansie czasowym. Rozci gaj c ten dystans do rozmiarów statystycznie istotnych łatwo stwierdzi , e znajdzie si w nim „na pewno Ludwig Wittgenstein, wyznaczaj cy nowe horyzonty my lenia filozoficznego”. Je li tak, to sugerowan nam „diagnoz stanu filozofii analitycznej” nale y nieco zrewidowa . Kto uwa a, e przełom wieku winien nam przynie wi cej ni dwóch Wittgensteinów, ten ma wygórowane wymagania.
Searle to mo e jest mniej, ni Husserl, ja jednak nie widz powodów, aby grymasi .
Racjonalna rekonstrukcja historii filozofii
W ród innych grymasów pragn odnotowa i skontrowa narzekania na tzw. „racjonaln rekonstrukcj historii filozofii”. Słusznie zauwa ył Jan Wole ski, e niezbyt dobrze wiadomo, o co w tych d sach chodzi. Przypu my, na u ytek dyskusji, e chodzi o analiz zwi zków mi dzy pewnymi ideami filozoficznymi, która jedne zwi zki historyczne mi dzy nimi pomniejsza lub w ogóle pomija, za przesadnie eksponuje, a mo e nawet konstruuje inne zwi zki. Osobi cie wydaje mi si , e tego rodzaju zabawy z ideami mog by wielce pouczaj ce. Bo te , jak napisał Jan Wole ski, „jest oczywi cie wielkim problemem, jak korzysta z historii filozofii w badaniach systematycznych i co nam mówi dawni filozofowie czytani z dzisiejszej perspektywy, ale adna prosta formuła tego nie rozstrzygnie”. Tote , bez adnej pewno ci, e Jan Wole ski chciał zasugerowa to samo, co ja, uznaj , e „rekonstrukcyjne” podej cie do historii filozofii jest w pełni uprawnione. Pod warunkiem, rzecz jasna, uczciwego stawiania sprawy, to jest zaznaczania, e prowadzi si nie narracj historyczn , lecz rekonstrukcj gwoli podkre lenia pewnych aspektów rozwa anych idei, aspektów istotnych ze wzgl du na rozpatrywany problem.
Zgadzam si z opini Roberta Piłata, e „najlepsze osi gni cia filozofii analitycznej wyrosły na silnej wiadomo ci odwiecznych problemów filozoficz-nych. Ta wiadomo jest coraz ubo sza. Autorzy analityczni odpowiadaj cz sto wył cznie na pytania, które sami formułuj . Nie dokonuj wysiłku reinterpretacji pyta klasycznych”. S dz , e racjonalna rekonstrukcja epizodów historii filozofii mo e prowadzi w niektórych kontekstach do owocnej „reinterpretacji pyta klasycznych”. Pod warunkiem wszak e, e nie b dzie przykrywk ignorancji historycznej.
O podziale na filozofi analityczn i kontynentaln
Jak zauwa ył Tadeusz Szubka, jest to podział dzi w powszechnej wiadomo ci filozoficznej. Nie s dz jednak, by był nieprzekraczalny. Karl Otto Apel powie-dział mi kiedy , e woli filozofi analityczn od postmodernizmu. A powiepowie-dział to po wykładzie, w którym dowodził, e Popper w swojej teorii wiedzy obiektywnej zbli a si do hermeneutyki. Z kolei Dagfinn Føllesdal z wielkim upodobaniem przekłada my l Husserla na j zyk filozofii analitycznej. By mo e jedno i drugie jest tylko zabaw z ideami, któr okre lili my tutaj mianem racjonalnej rekon-strukcji historii. Podobn zabaw był mo e jeden z moich wykładów z historii filozofii współczesnej, w którym nieoczekiwanie dla samego siebie przyprawiłem Bergsona analitycznym sosem. Nawet je li to wszystko s tylko zabawy, to wiadcz przecie o bliskim pokrewie stwie dwóch (lub wi cej) odmian filozofii, a mo e nawet o tym, e filozofia, w gruncie rzeczy, jest jednolitym przedsi -wzi ciem.
Dlatego te nie jestem skłonny wybrzydza na sugesti Jana Wole skiego, aby szuka dla filozofii analitycznej kontynentalnych inspiracji. Nie widz te nic niewła ciwego w poszukiwaniu ich u filozofów niezupełnie współczesnych. Cofanie si do historycznych idei jest normaln praktyk filozoficzn , pod warunkiem wyci gania z nich interesuj cych współcze nie konsekwencji. Doda jeszcze warto, e nie tylko krzy ówki analityczno-kontynentalne mog by płodne. Warto te próbowa krzy ówek analityczno-analitycznych, i to bez obawy przed wzmocnieniem genów letalnych. Wiele rodowisk analitycznych stanowi niemal zamkni te kr gi wzajemnych cytowa , ignoruj ce inne rodowiska analityczne.
