Puszkin w interpretacji
Dostojewskiego
Acta Polono-Ruthenica 3, 367-378
1998
WSP Olsztyn
Acta Polono-Ruthenica III, 1998
P i o t r D r a s z e k O l s z t y n
Puszkin w interpretacji Dostojewskiego
T h o m a s M e r t o n , z a k o n n i k - f i l o z o f , n a d a l z b i o r k o w i s w o i c h r o z w a ż a ń t y t u ł b ę d ą c y w y r a z e m g ł ę b o k i e j w i a r y w n i e m o ż l i w o ś ć i s t n i e n i a c z ł o w i e k a w c a ł k o w i t y m o d o s o b n i e n i u :
N ik t n ie j e s t sa m o tn ą w y sp ą ,
a w i ę c n i k t n ie m o ż e p o w i e d z i e ć , ż e j e s t c a ł k o w i c i e n i e z a l e ż n y i s a m o w y s t a r c z a l n y . K a ż d y z n a s j e s t w r ó ż n y m s t o p n i u u z a l e ż n i o n y o d i n n y c h l u d z i , a t a k ż e o d p o g l ą d ó w p r z e z n i c h p r e z e n t o w a n y c h . C z ł o w i e k p o j a w i a j ą c s i ę n a ś w i e c i e j e s t c z y s t ą k a r t ą i d o p i e r o w r a z z n a b y w a n i e m d o ś w i a d c z e ń z a p i s u j e m y n a n ie j t o , c o j e s t d l a n a s w a ż n e , c z ę s t o o d w o ł u j ą c s i ę d o m ą d r o ś c i , d o ś w i a d c z e ń i n n y c h l u d z i . F i o d o r M i c h a j ł o w i c z D o s t o j e w s k i t a k ż e n ie b y ł „ s a m o t n ą w y s p ą ” i o g r o m n ą , w s p a n i a ł ą k s i ę g ę - a n ie k a r t ę - w y p e ł n i ł , p r z y n a j m n i e j w p o c z ą t k o w e j c z ę ś c i , t r e ś c i a m i z a c z e r p n i ę t y m i o d i n n y c h , b ę d ą c y c h w c z a s i e j e g o m ł o d o ś c i a u t o r y t e t a m i . D z i ś a u t o rB ie só w
j e s t s a m u w a ż a n y p r z e z w i e l u z a w z o r z e c , l e c z k i e d y ś t o o n s z u k a ł „ m ą d r o ś c i ” i z n a l a z ł j ą p r z e d e w s z y s t k i m u s w o j e g o w i e l k i e g o p o p r z e d n i k a - A l e k s a n d r a P u s z k i n a . W b o g a t e j l i t e r a t u r z e k r y t y c z n e j o D o s t o j e w s k i m , j a k r ó w n i e ż o P u s z k i n i e , s p o t y k a m y l i c z n e w z m i a n k i o p a r a l e l a c h w u t w o r a c h o b u p i s a r z y , c h o c i a ż p o d n o s i s i ę j e n a j c z ę ś c i e j w z w i ą z k u z o m a w i a n i e m i n n y c h p r o b l e m ó w . J e d n a k o d d z i a ł y w a n i e a u t o r aE u g en iu sza O n ie g in a
j e s t z n a c z ą c e , n a l e ż y w i ę c z w r ó c i ć n a n ie b a c z n i e j s z ą u w a g ę . M ł o d o ś ć D o s t o j e w s k i e g o m i n ę ł a p o d n i e z a t a r t y m u r o k i e m P u s z k i n a i G o g o l a . T e z ę t ę p o t w i e r d z a w i e l e f a k t ó w : w y p o w i e d z i s a m e g o p i s a r z a , j e m u w s p ó ł c z e s n y c h i k r y t y k ó w l i t e r a c k i c h , k o r e s p o n d e n c j a , l i c z n e w z m i a n k i wD zien n ik u p is a r z a ,
a c o n a j w a ż n i e j s z e - w ł a s n a t w ó r c z o ś ć l i t e r a c k a . W a l e r i j K i r p o t i n k o n s t a t u j e , ż e w ł a ś c i w e p i s a r s t w o D o s t o j e w s k i e g o z a c z y n a s i ę o d w c i e l a n i aP o c z m is tr z a
P u s z k i n a d o s t r u k t u r yB ie d - 1
1 T. Merton,
Posiew kontemplacji. Nikt nie je s t samotną wyspą,
tl. M. Morstin-
-Górska, Kraków 1989.
n ych lu d zi
, a a p o g e u m k u l t u P u s z k i n a s t a n o w i z n a k o m i t a m o w a a u t o r aB ie só w
w y g ł o s z o n a n a j e g o c z e ś ć w 1 8 8 0 r o k u . 2 J e d n a k P u s z k i n p o j a w i ł s i ę w ż y c i u D o s t o j e w s k i e g o z n a c z n i e w c z e ś n i e j , b o j u ż w r o k u 1 8 3 4 , k i e d y t o j e g o r o d z i c e z a c z ę l i a b o n o w a ć c z a s o p i s m o „ Б и б л и о т е к а д л я ч т е н и я ” , z a m i e s z c z a j ą c e u t w o r y m i ę d z y i n n y m i P u s z k i n a i G o g o l a . S z c z e g ó l n y m z a i n t e r e s o w a n i e m D o s t o j e w s k i o b d a r z a ł w t y m c z a s i e P u s z k i n a . W t y c h l a t a c h , k t ó r e p i s a r z s p ę d z i ł w i n t e r n a c i e L e o p o l d a C z e r n i a k a , n a ł a m a c h w s p o m n i a n e g o w y ż e j p i s m a p o j a w i ł y s i ę p r o l o gJ e źd źc a
m ied zia n eg o , D a m a P ik o w a
iS k ą p y r y c e r z
i z a p e w n e z o s t a ł y o n e p r z e z D o s t o j e w s k i e g o p r z e c z y t a n e . M u s i a ł y w y w r z e ć n a n i m d u ż e w r a ż e n i e , g d y ż w r o k u 1 8 3 7 p o ś m i e r c i m a t k i , a t a k ż e p o ś m i e r c i P u s z k i n a , p i s a r z o z n a j m i ł s w o j e m u b r a t u M i c h a ł o w i , ż e „ g d y b y n ie b y ł w ż a ł o b i e z p o w o d u ś m i e r c i m a t k i , w ł o ż y ł b y j ą z p o w o d u P u s z k i n a ” . 3 W t e d y w ł a ś n i e , g d y R o s j a s t r a c i ł a P u s z k i n a , a s z e s n a s t o l e t n i D o s t o j e w s k i m a t k ę , z a c z y n a j ą s i ę o b j a w i a ć u o b u b r a c i , F i o d o r a i M i c h a ł a , s k ł o n n o ś c i l i t e r a c k i e , c o m o g ł o b y ć z w i ą z a n e t a k z j e d n y m , j a k i d r u g i m w y d a r z e n i e m , k t ó r e n i e m o g ł y p o z o s t a ć b e z w p ł y w u n a m ł o d ą , w r a ż l i w ą p s y c h i k ę p r z y s z ł e g o p i s a r z a . Ś m i e r ć m a t k i o z n a c z a ł a t a k ż e k o n i e c d z i e c i ń s t w a i p o z o s t a w i ł a u D o s t o j e w s k i e g o n a z a w s z e p o n u r e w s p o m n i e n i a , c o c z ę s t o p r z e j a w i a s i ę w j e g o u t w o r a c h - d z i e c i ń s t w o b o h a t e r ó w j e s t z a z w y c z a j p o z b a w i o n e r a d o ś c i , w c z y m j e s t w i e l e z p r z e ż y ć s a m e g o a u t o r a . B y ł o j e d n a k w c h ł o p i ę c y c h l a t a c h p i s a r z a k i l k a J a s n y c h i d o b r y c h c h w i l - m a t k a , « b r a t M i s z a » , P u s z k i n , w i e ś , b a j k i , k s i ą ż k i , n a u c z y c i e l l i t e r a t u r y [ . . . ] , p i e r w s z e p r ó b y p o e t y c k i e . . . j e d n a k ż e t ł e m t e g o w s z y s t k i e g o b y ł d r a m a t r o d z i n n y ” .4 T a k w i ę c j u ż o d n a j m ł o d s z y c h la t w ż y c i u D o s t o j e w s k i e g o o b e c n y b y ł P u s z k i n i j e g o ś w i a t p o e t y k i . R o z w ó j m ł o d e g o p i s a r z a w d u ż e j m i e r z e z a l e ż y o d l i c z b y i j a k o ś c i p r z e c z y t a n y c h p r z e z n i e g o k s i ą ż e k . T a k ż e w t y m p u n k c i e d r o g i r o z w o j u D o s t o j e w s k i e g o i P u s z k i n a s ą z e s o b ą z b i e ż n e . T w ó r c aZ b ro d n i i k a r y
t a k j a k j e g o w i e l k i p o p r z e d n i k z n a ł d o s k o n a l e s z e r o k i k r ą g l i t e r a t u r y ś w i a t o w e j i j u ż w l a t a c h c z t e r d z i e s t y c h i n f o r m o w a ł w l i s t a c h b r a t a M i c h a ł a o t y m , c o p r z e c z y t a ł . Z n a j d u j e m y t u H o m e r a , a n t y c z n y c h t r a g i k ó w ,2 В. Я. Кирпотин,
У истоков романа-трагедии. Достоевский - Пушкин - Го
голь,
[w:]
Достоевский и русские писатели,
под ред. В. Я. Кирпотина, Москва
1971, s. 14.
3 Zob.: L. Grossman,
Dostojewski,
Warszawa 1968, s. 22.
Puszkin w interpretacji Dostojewskiego
369
S z e k s p i r a , G o e t h e g o , W a l t e r a S c o t t a , B y r o n a , B a l z a k a , W i k t o r a H u g o , G e o r g e S a n d , a p o t e m i w i e l u i n n y c h , o d C e r v a n t e s a d o D i c k e n s a i E d g a r a P o e 5. N a t o m i a s t o o g r o m n y m o c z y t a n i u P u s z k i n a w s p o m i n a s a m D o s t o j e w s k i w n o t a t k a c h d o s w o j e j m o w y o n im : „ U t w o r y j e g o m ó w i ą n a m , ż e l i t e r a t u r a ś w i a t o w a b y ł a m u d o b r z e z n a n a , ż e i n t e r e s o w a ł s i ę t a k i m i u t w o r a m i z l i t e r a t u r e u r o p e j s k i c h , j a k i e n ie b y ł y z n a n e w ł a ś c i w i e n i k o m u z j e m u w s p ó ł c z e s n y c h ” .6 7 T a k w i ę c d w ó c h n a j w i ę k s z y c h l u d z i ł ą c z y n ie t y l k o g e n i u s z , l e c z t a k ż e s p o s ó b p o d e j ś c i a d o s w o j e g o , w p e w n y m s e n s i e , p o w o ł a n i a . Z a r ó w n o j e d e n , j a k i d r u g i p r z y w i ą z u j ą o g r o m n ą w a g ę d o r o z w i j a n i a h o r y z o n t ó w m y ś l o w y c h , j a k t e ż d o n i e o d z o w n o ś c i p o r ó w n y w a n i a s w o i c h p o g l ą d ó w z p o g l ą d a m i i n n y c h w y r ó ż n i a j ą c y c h s ię u m y s ł ó w . O b a j c z e r p i ą z e s k a r b n i c y l i t e r a t u r y e u r o p e j s k i e j i o b a j p o t w i e r d z a j ą p o s t a w i o n ą w c z e ś n i e j t e z ę , ż e „ n i k t n ie j e s t s a m o t n ą w y s p ą ” . F i o d o r D o s t o j e w s k i , d y s p o n u j ą c o g r o m n ą w i e d z ą o l i t e r a t u r z e ś w i a t o w e j , s z c z e g ó l n i e c h ę t n i e j e d n a k s i ę g a ł d o l i t e r a t u r y m u n a j b l i ż s z e j . J u ż b o w i e m w m ł o d o ś c i m a r z y ł , a b y w z n i e ś ć s i ę n a s z c z y t y ś w i a t o w e j s z t u k i o r a z d o r ó w n a ć P u s z k i n o w i i G o g o l o w i . P o t w i e r d z a j ą t o j e g o s ł o w a : „ J e s z c z e w d z i e c i ń s t w i e n a u c z y ł e m s i ę n a p a m i ę ć m o n o l o g uS k ą p e g o
r y c e r z a
, n i c w s p a n i a l s z e g o w k o n c e p c j i P u s z k i n n i e s t w o r z y ł ” . O p o w i a d a n i eP a n P ro c h a rc zy n ,
n a p i s a n e w r o k u 1 8 4 6 , o p a r t e n a n o t a t c e z g a z e t y o u r z ę d n i k u , k t ó r y z m a r ł w u b ó s t w i e p o s i a d a j ą c p ó ł m i l i o n a r u b l i , z a w i e r a m o d e l p o s t a c i o p a r t y n a k l a s y c z n y m t y p i e z a c z e r p n i ę t y m z M o l i e r a , a le t a k ż e i P u s z k i n a . D o s t o j e w s k i t w o r z ą c P r o c h a r c z y n a w z o r o w a ł s i ę n a H a r p a g o n i e i S k ą p y m R y c e r z u , p o s t a c i d o s k o n a l e s o b i e z n a n e j z m ł o d o ś c i , o d p o w i a d a j ą c e j k o n c e p c j i j e g o o p o w i a d a n i a . „ S k ą p i e c z e ś r o d o w i s k a r a d c ó w t y t u l a r n y c h j a w i ł s i ę D o s t o j e w s k i e m u j a k o « p o s t a ć o g r o m n a » , d e m o n i c z n a , w s z e c h p o t ę ż n a , j a k d r a p i e ż n y r y c e r z P u s z k i n a :Jestem spokojny, w yższy ponad żądze,
Znam mą p otęgę...”8
L e c z j e s t t o o c z y w i ś c i e t y l k o j e d n o z p i e r w s z y c h , p o
B ie d n y c h lu
d zia c h ,
n a w i ą z a ń d o t w ó r c z o ś c i P u s z k i n a . K o l e j n e , b a r d z o w y r a ź n e , w i 5 Zob.: Д. Д. Благой,
Душа в заветной лире,
Москва 1977, s. 454-455.
6 Cyt. za: Д. Д. Благой, op. cit., s. 454.
7 Cyt. za: L. Grossman, op. cit., s. 37.
8 Ibidem, s. 88.
d o c z n e j e s t w m n i e j z n a n y m , l e c z c h a r a k t e r y s t y c z n y m o p o w i a d a n i u
S ła b e
s e rc e
z 1 8 4 8 r o k u . T r e ś c i ą t e g o u t w o r u j e s t m i ł o ś ć m ł o d e g o p e t e r s b u r s k i e g o u r z ę d n i k a , k t ó r a j u ż w k r ó t c e m a s i ę u r z e c z y w i s t n i ć w m a ł ż e ń s t w i e . J e d n a k m a r z e n i a o m a j ą c y m s i ę n i e d ł u g o s p e ł n i ć s z c z ę ś c i u d o p r o w a d z a j ą S z u m k o w a - b o h a t e r a o p o w i a d a n i a - d o n i e w y w i ą z a n i a s ię z o b o w i ą z k ó w s ł u ż b o w y c h . O g r o m n e o b c i ą ż e n i e s p o w o d o w a n e p e r s p e k t y w ą u t r a t y p r a c y d o p r o w a d z a g o d o s z a l e ń s t w a . B a r d z o c h a r a k t e r y s t y c z n y j e s t m o m e n t , g d y s t a r s z y k o l e g a S z u m k o w a i j e g o w s p ó ł l o k a t o r A r k a - d ij N i e f i e d e w i c z , w s t r z ą ś n i ę t y j e g o l o s e m , w r a c a j ą c w i e c z o r e m d o d o m u i o b s e r w u j ą c m i a s t o t a k n i e r e a l n e , t a j e m n i c z e j a k s e n , z t r w o g ą p o j m u j e p r z y c z y n ę s z a l e ń s t w a s w o j e g o k o l e g i . M r o c z n y i z ł o w i e s z c z y p e t e r s b u r s k i p e j z a ż , n i e z w y k ł y s t a n d u s z y N i f i e d e w i c z a i j e g o m y ś l i , ż e P e t e r s b u r g j e s t s p r a w c ą c h o r o b y p s y c h i c z n e j , s ą z n a n y m i m o t y w a m i z „ p e t e r s b u r s k i e j p o w i e ś c i ” P u s z k i n aJ e źd z ie c m ie d zia n y.
Z a k o ń c z e n i e o p o w i a d a n i a D o s t o j e w s k i e g o j e s t w i ę c s w o i s t ą w a r i a c j ą n a t e m a t e p i z o d u k o n f l i k t u o s z a l a ł e g o E u g e n i u s z a z p o m n i k i e m P i o t r a I i w ł a ś c i w i e z c a ł y m m i a s t e m . Z w i ą z e k t e n p o t w i e r d z a j ą l i c z n e p a r a l e l e w d o b o r z e s ł ó w . U D o s t o j e w s k i e g o c z y t a m y : „ О н в з д р о г н у л ” , a u P u s z k i n a : „ Е в г е н и й в з д р о г н у л ” , u D o s t o j e w s k i e g o : „ С е р д ц е е г о к а к б у д т о о б л и л о с ь в э т о м г н о в е н и е г о р я ч и м к л ю ч о м к р о в и , в д р у г в с к и п е в ш е й о т п р и л и в а к а к о г о - т о м о г у ч е г о , н о д о с е л е н е з н а к о м о г о е м у о щ у щ е н и я ” , a u P u s z k i n a : „ П о с е р д ц у п л а м е н ь п р о б е ж а л . В с к и п е л а к р о в ь . . . ” T a k i c h z b i e ż n o ś c i j e s t z n a c z n i e w i ę c e j i d l a t e g o t e ż n i e m o ż n a m ó w i ć o p r z y p a d k o w y m u ż y c i u t y c h s a m y c h s ł ó w p r z e z D o s t o j e w s k i e g o , t y m b a r d z i e j ż e , j a k t w i e r d z i D y m i t r B ł a g o j , p a r a l e l e t e u m a c n i a j ą s i ę s z e r e g i e m i n n y c h z g o d n o ś c i i n a w e t d o s ł o w n y c h r e m i n i s c e n c j i zJ e ź d źc a m ie d zia n eg o .
9 W r o k u 1 8 4 9 p o s ł y n n y m z e b r a n i u p i e t r a s z e w c ó w , k t ó r e o d b y ł o s ię 15 k w i e t n i a , z a c z y n a s i ę d l a D o s t o j e w s k i e g o n o w y , j a k ż e c i ę ż k i o k r e s . P o d ł u g i m ś l e d z t w i e i b a r b a r z y ń s k i m , p s y c h o l o g i c z n y m o k r u c i e ń s t w i e w p o s t a c i n i e w y o b r a ż a l n e g o „ p r z e d s t a w i e n i a ” m a j ą c e g o p o n i ż y ć s k a z a n y c h , tj. u ł a s k a w i e n i a i c h t u ż p r z e d o d d a n i e m s t r z a ł u , p i s a r z n a p o c z ą t k u l 8 5 0 r o k u p r z y b y w a d o t w i e r d z y o m s k i e j n a k a t o r g ę . P o d c z a s z e s ł a n i a n a s t ę p u j e p r z e w a r t o ś c i o w a n i e p o g l ą d ó w w y z n a w a n y c h w c z a s i e m ł o d o ś c i , l e c z s t o s u n e k d o P u s z k i n a n ie z m i e n i a s ię i j u ż t r z y l a t a p o p o w r o c i e d o P e t e r s b u r g a , w r o k u 1 8 6 3 , D o s t o j e w s k i d a j e w y r a z s w o i m z w i ą z k o m zPuszkin w interpretacji Dostojewskiego
371
t y m p o e t ą w p o m y ś l e d o p r z y s z ł e j p o w i e ś c iG r a c z ,
c z e r p i ą c i n s p i r a c j ę z eS k ą p e g o ry c e rza .
„ W j e s z c z e w i ę k s z y m s t o p n i u j e d n a k o d c z u w a s i ę t u t a j w p ł y wD a m y p ik o w e j.
Z g r z y b i a ł a s t a r u c h a , z n a j ą c a t a j e m n i c ę f a n t a s t y c z n e j w y g r a n e j , i u b o g i g r a c z , ż ą d a j ą c y o d l o s u o l b r z y m i e j f o r t u n y , p o w r a c a j ą w p o s z c z e g ó l n y c h c e c h a c h g ł ó w n y c h p o s t a c iG r a c z a
” . 10 11 B o h a t e rD a m y p ik o w e j,
H e r m a n , t o c z ł o w i e k s t a w i a j ą c y s w o j e s z c z ę ś c i e n a k a r t ę , w k t ó r ą g ł ę b o k o w i e r z y . B o h a t e rG ra c za ,
A l e k s y I w a n o w i c z , g r a w ł a ś n i e t a k , z t y m ż e s t a w i a n a k a r t ę s w o j e ż y c i e . T a k ż e n a j b a r d z i e j z n a n e d z i e ł o D o s t o j e w s k i e g oZ b ro d n ia i k a r a
n ie j e s t p o z b a w i o n e w p ł y w ó w P u s z k i n a . A u t o r d o k o n s t r u k c j i g ł ó w n e g o b o h a t e r a w y k o r z y s t a ł j e d n ą z p o s t a c i P u s z k i n a , a m i a n o w i c i e o s o b ę A l e k a zC yg a n ó w .
P o t w i e r d z a t o s a m p i s a r z w n o t a t c e o d n a l e z i o n e j w j e g o b r u d n o p i s i e : „ A l e k o z a b i ł . Ś w i a d o m o ś ć , ż e s a m n ie j e s t g o d z i e n i d e a ł u , k t ó r y d r ę c z y j e g o d u s z ę . O t o z b r o d n i a i k a r a ” . 11 J e s t z a t e m r z e c z ą o c z y w i s t ą , ż e z b r o d n i a i o d t r ą c e n i e A l e k a - t o j e d e n z p o d s t a w o w y c h w z o r c ó w z b r o d n i i s a m o t n o ś c i R a s k o l n i k o w a . B o h a t e r o w i P u s z k i n a p r z y ś w i e c a b u n t o w n i c z y i d e a ł w o l n o ś c i b e z g r a n i c p o p r z e z a k t z e m s t y , d o p r o w a d z a j ą c y g o d o z a b ó j s t w a i c a ł k o w i t e j k l ę s k i m o r a l n e j . A l e k o o k a z u j e s i ę n i e g o d n y s w o j e g o i d e a ł u b e z g r a n i c z n e j w o l n o ś c i . J e s t t o w e d ł u g D o s t o j e w s k i e g o i s t o t a t r a g e d i i g r z e c h u , k t ó r a z n i s z c z y ł a t a k ż e R a s k o l n i k o w a . W p o w i e ś c i - p o e m a c i eI d io ta
D o s t o j e w s k i t a k ż e n a w i ą z u j e d o P u s z k i n a . C h o d z i t u p r z e d e w s z y s t k i m o m o t y w r e c y t a c j i f r a g m e n t u b a l l a d yЖ и л на с вет е р ы ц а р ь б едн ы й
p r z e z A g ł a j ę , j a k o s y m b o l i c z n e w y j a ś n i e n i e w ą t k u M y s z k i n - N a s t a z j a F i l i p o w n a , a t a k ż e d o p e ł n i e n i e o b r a z u „ K s i ę c i a - C h r y s t u s a ” 12. M y s z k i n j e s t w ł a ś n i e t a k i m „ b i e d n y m r y c e r z e m ” , c h o ć n a l e ż a ł o b y r a c z e j n a z w a ć g o „ b ł ę d n y m r y c e r z e m ” w i e l b i ą c y m s w o j ą w y b r a n k ę m i ł o ś c i ą c z y s t ą i p i ę k n ą n a w z ó r D o n K i c h o t a . N a l e ż y t u z a u w a ż y ć , ż e m o t y w y z C e r v a n t e s a d o c i e r a j ą d o D o s t o j e w s k i e g o z a p o ś r e d n i c t w e m P u s z k i n a , p r z y b i e r a j ą c s w o i s t y r o s y j s k i c h a r a k t e r .10 L. Grossman, op. c it, s. 263.
11 Ibidem, s. 304.
12 Zob.: В. A. Викторович,
Пушкинский мотив в „Идиоте” Ф. М. Достоев
ского,
„Болдинские чтения”, Горький 1980, s. 130-131 oraz И. Л. Альми,
О пре
вращениях пушкинского „Жил на свете рыцарь бедный” в художественном мире
Достоевского,
[w:]
Сюжет и время. Сборник научных трудов. К семидесятиле
тию Георгия Васильевича Краснова,
Коломна 1991, s. 131-134.
O b e c n o ś ć P u s z k i n a w t w ó r c z o ś c i D o s t o j e w s k i e g o j e s t n i e m a l c i ą g ł a , p o e t a t e n p o j a w i a s i ę w r ó ż n y c h s y t u a c j a c h . W p o w i e ś c i - o s t r z e ż e n i u
B ie sy
m i e j s c e P u s z k i n a j e s t b a r d z o i s t o t n e : D o s t o j e w s k i p r z e d s w o i m u t w o r e m u m i e ś c i ł d w a m o t t a : f r a g m e n t P u s z k i n o w s k i e j b a l l a d y o „ b i e s a c h ” w ł a ś n i e , k t ó r y d o s k o n a l e o d d a j e t r e ś ć i d e o w ą p o w i e ś c i i p o z w a l a c z y t e l n i k o w i l e p i e j j ą z r o z u m i e ć o r a z c z ę ś ć V I I I r o z d z i a ł u E w a n g e l i i ś w . Ł u k a s z a , r ó w n i e ż d o b r z e o b r a z u j ą c ą i d e ę u t w o r u . P u s z k i n o w s k i e p i g r a f m o ż n a r o z p a t r y w a ć j a k o ź r ó d ł o s y m b o l i k i p o w i e ś c i , p r z y c z y m T u n i m a n o w p r z y t a c z a j e s z c z e u t w ó r P u s z k i n aИ ст о р и я с е л а Г орю хи н а,
g d z i e a u t o rE u g en iu sza O n ie g in a
t a k ż e w y k o r z y s t u j e m o t y w „ b i e s ó w ” . Z n a ł g o r ó w n i e ż D o s t o j e w s k i i w y k o r z y s t a ł p r z y k o n s t r u o w a n i u i d e o l o g i c z n e j t r e ś c i i s y m b o l i k i p o w i e ś c i . 13 W p o w i e ś c iM ło d z ik
, b ę d ą c e j s w o i s t ą o d p o w i e d z i ą n aO jcó w i d z ie c i
T u r g i e n i e w a , P u s z k i n p o j a w i a s i ę w i e l o p ł a s z c z y z n o w o i s z c z e g ó l n i e p e ł n i e , n a c o z a p e w n e m a w p ł y w f a k t , ż e p o d c z a s p r a c y n a d p o w i e ś c i ą D o s t o j e w s k i p o r a z t r z e c i p r z e c z y t a ł w s z y s t k i e u t w o r y P u s z k i n a . O p r ó c z d o s ł o w n y c h c y t a t ó w , p a r a l e l i c z y n a w i ą z a ń f u n k c j o n u j e w p o w i e ś c i k r ą g r o z m y ś l a ń P u s z k i n a , c o Ł . S y r o w a t k o o k r e ś l a t e r m i n e m „ P u s z k i n w D o s t o j e w s k i m ” 14. M a m y t u d o c z y n i e n i a n ie t y l k o z t e k s t e m z a c z e r p n i ę t y m z P u s z k i n a , a l e z c z y m ś w i ę c e j , z m y ś l ą p o e t y , c o m i a ł o o d e g r a ć o g r o m n ą r o l ę w p r z y s z ł e jM o w ie a P u szkin ie.
C h r o n o l o g i c z n i e r z e c z b i o r ą c , p o p o w i e ś c iM ło d z ik
i s t o t n e m i e j s c e w h i s t o r i i p u s z k i n o w s k i c h f a s c y n a c j i D o s t o j e w s k i e g o z a j m u j e j e g oD z ie n
n ik p is a r z a z
l a t 1 8 7 6 - 1 8 7 7 , w k t ó r y m a u t o r n a k r e ś l a s y l w e t k ę s w o j e g o u l u b i o n e g o p o e t y . P u s z k i n j a w i s i ę t u t a j p r z e d e w s z y s t k i m j a k o w z o r z e c r o s y j s k i e g o c z ł o w i e k a , c o m a c h a r a k t e r p r o p a g a t o r s k i , a l e t a k ż e f i l o z o f i c z n y , g d y ż o s o b a P u s z k i n a d o s t a r c z a D o s t o j e w s k i e m u p o w o d ó w d o r o z w a ż a ń n a d k o n d y c j ą w s p ó ł c z e s n e j m u R o s j i . 15 J e d n a k ż e n a j i s t o t n i e j s z y m m o m e n t e m p u s z k i n o w s k i c h n a w i ą z a ń j e s t13 Ф. M. Достоевский,
Полное собрание сочинений в тридцати томах,
t. 12,
Ленинград 1975, s. 253-254.
14 Л. В. Сыроватко,
Некоторые аспекты ..пушкинской темы" в романе
Ф. М. Достоевского „Подросток",
[w.]
„Внимая звуку струн твоих... ". Сборник
статей,
вып. 2, Калининград 1993, s. 56-68.
15 Zob. о tym szerzej: П. Е. Фокин,
„Один из неизвестнейших великих рус-
скизх людей”). Образ Пушкина в „Дневнике писателя” 1876 - 1877 гг. Ф. М. Д о
стоевского),
[w. ]
„Внимая звуку струн твоих... ”,
s. 50-55.
Puszkin w interpretacji Dostojewskiego
373
w a ż n a , n ie t y l k o d l a s a m e g o D o s t o j e w s k i e g o , l e c z i d l a w i ę k s z o ś c i i n t e l e k t u a l n e j R o s j i , m o w a o P u s z k i n i e , w y g ł o s z o n a 8 c z e r w c a 1 8 8 0 r o k u w M o s k w i e n a p o s i e d z e n i u T o w a r z y s t w a M i ł o ś n i k ó w L i t e r a t u r y R o s y j s k i e j . W y g ł o s i ł j ą p i s a r z w z w i ą z k u z o d s ł o n i ę c i e m p o m n i k a P u s z k i n a d ł u t a A l e k s a n d r a O p i e k u s z y n a w s t o p i e r w s z ą r o c z n i c ę u r o d z i n w i e l k i e g o p o e t y . J e d n a k z p o w o d u ż a ł o b y n a d w o r z e c a r s k i m u r o c z y s t o ś c i p r z e s u n i ę t o z 2 5 m a j a n a 5 c z e r w c a . W a g ę t e g o p r z e m ó w i e n i a p o d k r e ś l a j e g o w y m o w a , u j m u j ą c a i d e o l o g i e ś c i e r a j ą c e s i ę w R o s j i w d r u g i e j p o ł o w i e X I X w i e k u . D o s t o j e w s k i , o p o w i a d a j ą c s i ę p o s t r o n i e s ł o w i a n o f i l ó w , z a p r e z e n t o w a ł s w ó j ś w i a t o p o g l ą d , k t ó r y f o r m o w a ł s i ę i d o j r z e w a ł p r z e z w i e l e la t . M o ż n a w i ę c u w a ż a ć m o w ę o P u s z k i n i e z a f i l o z o f i c z n e k r e d o p i s a r z a s f o r m u ł o w a n e p u b l i c z n i e . D m i t r i j G r i s z y n o k r e ś l a j ą n a w e t j a k o j e g o l i t e r a c k i t e s t a m e n t . 16 N a t o m i a s t A r k a d i j D o l i n i n , n i e s t r u d z o n y b a d a c z i p r o p a g a t o r D o s t o j e w s k i e g o , n a z y w a j ą n a j w i ę k s z y m o s i ą g n i ę c i e m p i s a r z a n a p o l u t w ó r c z o ś c i p o l i t y c z n o - s p o ł e c z n e j . 17 D o s t o j e w s k i b a r d z o p o w a ż n i e p o t r a k t o w a ł s w o j e w y s t ą p i e n i e n a u r o c z y s t o ś c i a c h p o ś w i ę c o n y c h „ w i e l k i e m u R o s j a n i n o w i ” i j u ż n a p o c z ą t k u m a j a w y j e c h a ł z P e t e r s b u r g a , g d z i e n i e m i a ł o d p o w i e d n i c h w a r u n k ó w d o p r a c y , d o S t a r e j R u s s y . I l o ś ć w a r i a n t ó w , u z u p e ł n i e ń , p o p r a w e k i z m i a n t a k ż e ś w i a d c z y o w a d z e , j a k ą p r z y w i ą z y w a ł d o t e g o p r z e m ó w i e n i a , j a k r ó w n i e ż o t y m , j a k o g r o m n ą p r a c ę w ł o ż y ł a r t y s t a w j e g o n a p i s a n e . 18 P o m n i k z o s t a ł o d s ł o n i ę t y 6 c z e r w c a i t e g o ż d n i a D o s t o j e w s k i z a b r a ł g ł o s p o r a z p i e r w s z y . N a w i e c z o r z e l i t e r a c k i m p i s a r z r e c y t o w a ł s c e n ę w m o n a s t e r z e C z u d o w s k i m zB o ry sa G o d u n o w a .
N a s t ę p n e g o d n i a o d b y ł o s i ę p u b l i c z n i e p o s i e d z e n i e T o w a r z y s t w a M i ł o ś n i k ó w L i t e r a t u r y R o s y j s k i e j , n a k t ó r y m I w a n T u r g i e n i e w w y g ł o s i ł s w o j ą m o w ę o P u s z k i n i e , c h a r a k t e r y z u j ą c g o j a k o c e n t r a l n ą p o s t a ć s z t u k i , l e c z b e z p e w n o ś c i , c z y m o ż n a g o n a z y w a ć p o e t ą n a r o d o w y m n a a r e n i e ś w i a t o 16 Zob.: Д. В. Гришин,
Речь Достоевского о Пушкине,
Melbourne 1974, s. 5.
17 Zob. o tym szerzej: А. С. Долинин,
Достоевский и другие. Сматьи и иссле
дования о русской классической литературе,
Ленинград 1989, s. 106-127 oraz
М. П. Алексеев,
Достоевский и Пушкин,
[w:] М. П. Алексеев,
Русская литерату
ра и ее мировое значение,
Ленинград 1989, s. 377-382, gdzie zamieszczony jest tekst
słynnego wystąpienia Aleksiejewa na międzynarodowej konferencji „Dostojewski
w świadomości współczesnego człowieka”, Wenecja 10 kwietnia 1972 r.
w e j . 19 8 c z e r w c a z a b r a ł g ł o s D o s t o j e w s k i . „ S w o j ą m o w ę o P u s z k i n i e [ . . . ] c z y t a ł z r ę k o p i s u . J u ż p o p i e r w s z e j o d c z y t a n e j s t r o n i c y o d e z w a ł s ię g r z m o t o k l a s k ó w , p o t e m o k l a s k i w y b u c h a ł y j u ż p o k a ż d y m z d a n i u . W p e w n e j c h w i l i T u r g i e n i e w , d o t y c h c z a s o w y w r ó g D o s t o j e w s k i e g o , p o s ł a ł m u c a ł u s a r ę k ą ” 20. N a s t ę p n y m m ó w c ą b y ł I w a n A k s a k o w , k t ó r y o ś w i a d c z y ł , ż e p o t a k g e n i a l n y m p r z e m ó w i e n i u n i k t n i e p o w i n i e n j u ż z a b i e r a ć g ł o s u . M o w a o P u s z k i n i e j e s t r a c z e j n i e w i e l k a , l e c z w
D zien n ik u p is a r z a
z 1 8 8 0 r o k u D o s t o j e w s k i u z u p e ł n i ł j ą w y j a ś n i e n i e m , w s k a z u j ą c y m n a j e j c e l . P i s a r z c h c i a ł w y k a z a ć c z t e r y t e z y : 1. P u s z k i n p o s t a c i a m i A l e k a i O n i e g i n a z w r a c a u w a g ę n a o d e r w a n i e i n t e l i g e n c j i o d l u d u i f a k t b r a k u j e j z w i ą z k ó w z w ł a s n y m i k o r z e n i a m i ; 2 . P u s z k i n j a k o p i e r w s z y d a j e a r t y s t y c z n e t y p y r o s y j s k i e g o p i ę k n a r o d z ą c e g o s i ę w p r o s t z d u c h a r o s y j s k i e g o n a r o d u ; 3 . P u s z k i n j a k n i k t i n n y p o t r a f i ł z r o z u m i e ć d u c h a i n n y c h n a r o d ó w i p r z e i s t o c z y ć s i ę w i c h g e n i u s z ; 4 . z d o l n o ś ć t a j e s t z d o l n o ś c i ą c a ł k o w i c i e r o s y j s k ą i P u s z k i n d z i e l i j ą z n a r o d e m , a j a k o d o s k o n a ł y a r t y s t a j e s t j e j d o s k o n a ł y m w y r a z i c i e l e m . 21 W s w o j e j p r z e m o w i e D o s t o j e w s k i w z y w a ł d o s a m o o k i e ł z n a n i a w y n i o s ł y c h i n d y w i d u a l i s t ó w w r o d z a j u P u s z k i n o w s k i e g o A l e k a c z y j e g o w ł a s n e g o R a s k o l n i k o w a . „ P u s z k i n , z g o d n i e z i n t e r p r e t a c j ą D o s t o j e w s k i e g o , p i e r w s z y s t w o r z y ł w p o s t a c i A l e k a « o w e g o n i e s z c z ę s n e g o p i e l g r z y m a n a z i e m i o j c z y s t e j » , k t ó r y [ . . . ] p o j a w i ł s i ę w « i n t e l i g e n c k i m ś r o d o w i s k u n i o s ą c o d e r w a n e o d l u d u b u n t o w n i c z e t e n d e n c j e » ” . P o t ę p i a j ą c o d e r w a n y c h o d r o d z i m e j g l e b y r o s y j s k i c h p i e l g r z y m ó w , o d d a l o n y c h o d l u d u , p o z b a w i o n y c h w i a r y w r o d z i m e i d e a ł y , D o s t o j e w s k i m a n a m y ś l i r ó w n i e ż p r z e d s t a w i c i e l i r e w o l u c j i i s o c j a l i z m u , k t ó r y j e s t i d e ą j a ł o w ą i z g u b n ą . R a t u n k i e m p r z e d n i m j e s t t y l k o z w i ą z e k r e l i g i j n y , „ b r a t e r s k a z g o d a w s z y s t k i c h p l e m i o n w e d ł u g n a k a z ó w e w a n g e l i i C h r y s t u s a ” .22 N a t o m i a s t p r z y k ł a d e m o d e r w a n e j o d l u d u i j e g o k u l t u r y d z i e w i ę t n a s t o w i e c z n e j i n t e l i g e n c j i r o s y j s k i e j j e s t P u s z k i n o w s k i O n i e g i n s t w o r z o n y ,19 И. А. Битюгова,
Летопись жизни и творчества Ф. М. Достоевского
(1880),
под ред. Н. Ф. Будановой и Г. М. Фридлендера, t. 3, Санкт-Петербург 1995,
s. 430.
20 S. Mackiewicz (Cat),
Dostojewski,
Londyn, b.d., s. 197.
21 Д. В. Гришин, op. cit., s. 23.
Puszkin w interpretacji Dostojewskiego
375
z d a n i e m D o s t o j e w s k i e g o , w o p o z y c j i d o T a t i a n y , g ł ó w n e j b o h a t e r k i p o e m a t u . P i s a r z p o s u w a s i ę n a w e t d a le j i s t w i e r d z a w s w o j e j m o w i e , ż e „ m o ż e P u s z k i n n a w e t l e p i e j b y z r o b i ł t y t u ł u j ą c s w ó j p o e m a t i m i e n i e m T a t i a n y , a n ie O n i e g i n a ” .23 D o s t o j e w s k i w i d z i w T a t i a n i e u o s o b i e n i e R o s j a n k i j a k o t y p u z d e c y d o w a n i e d o d a t n i e g o , p o d k r e ś l a w n ie j w ł a ś n i e r o s y j s k o ś ć w y w o d z ą c ą s ię z g ł ę b i n k u l t u r y l u d o w e j . P i s a r z p r z e c i w s t a w i a j e j z a c h o w a n i e t y p o w i k o b i e t y z k r ę g u k u l t u r y z a c h o d n i e j , c z y m j e s z c z e r a z p o d k r e ś l a j e j r o s y j s k o ś ć s t a w i a j ą c j ą z a w z ó r g o d n y n a ś l a d o w a n i a . J e d n a k o g r o m u g e n i u s z u P u s z k i n a n ie m o ż n a z a m k n ą ć w o k r e ś l o n y c h r a m a c h i m o ż l i w a j e s t i n n a i n t e r p r e t a c j a p o s t a c i T a t i a n y , n a w e t p r z e c i w s t a w n a p o g l ą d o m D o s t o j e w s k i e g o . F r a n c u s k i b a d a c z l i t e r a t u r y r o s y j s k i e j L o u i s A l l a i n t w i e r d z i , ż e „ w p o s t a c i p u s z k i n o w s k i e j T a t i a n y w i d o c z n y j e s t w p ł y w e s t e t y k i p o w i e ś c i S . R i c h a r d s o n a i J . J . R o u s s e a u ” 24, a w i ę c p o d w a ż a c z y s t o ś ć j e j r o s y j s k o ś c i . I s t o t n y m p r z e s ł a n i e m m o w y o P u s z k i n i e j e s t i d e a w s z e c h ś w i a t o w e g o z j e d n o c z e n i a , o g ó l n o l u d z k i e j j e d n o ś c i . I d e a t a w y p ł y w a z p o c z u c i a w i ę z i z d r u g i m c z ł o w i e k i e m i s t o s u n k u d o n i e g o . D o s t o j e w s k i j a k o w y b i t n y b a d a c z g ł ę b i n p s y c h o l o g i i c z ł o w i e k a d o s k o n a l e c z u ł p o t r z e b ę j e d n o ś c i w ś r ó d l u d z i j a k o p r z e c i w w a g ę w s z e c h o b e c n e g o z ł a . W r o z u m i e n i u D o s t o j e w s k i e g o t a u t o p i j n a p r z e c i e ż j e d n o ś ć m i a ł a s w ó j w z o r z e c j u ż w t w ó r c z o ś c i P u s z k i n a i t r u d n o s i ę z t y m n ie z g o d z i ć , w s z a k n i k o m u o w r a ż l i w e j d u s z y t a k a i d e a n ie j e s t o b c a . M o w a o P u s z k i n i e r o z p ę t a ł a p r a w d z i w ą b u r z ę p o l e m i k p r a s o w y c h , z p o c z ą t k u p o z y t y w n y c h , l e c z b a r d z o s z y b k o i k r y t y c z n y c h . Z w r a c a n o u w a g ę n a o d e r w a n i e i d e a ł ó w D o s t o j e w s k i e g o o d p r a k t y k i a k t u a l n e g o ż y c i a R o s j i . J e d n a k ż e t w i e r d z e n i e , ż e P u s z k i n p i e r w s z y n a k r e ś l i ł k i e r u n e k r o z w o j u R o s j i w p o w i ą z a n i u z i d e a ł a m i j e j w ł a s n e j z i e m i i u k a z a ł z b a w i e n n ą d r o g ę z b l i ż e n i a z l u d e m , a t a k ż e w i z j a p r z y s z ł e j h a r m o n i i p o w s z e c h n e j , w z b u d z i ł y e n t u z j a z m i z a c h w y t . K o n t r o w e r s j e d o t y c z ą c e m o w y o P u s z k i n i e t r w a j ą d o d z i ś , a j e j w y d ź w i ę k j e s t r ó ż n i e o c e n i a n y . S t a n i s ł a w ( C a t ) M a c k i e w i c z o d r z u c a i n t e r p r e t a c j ę p r z e z D o s t o j e w s k i e g oC ygan ów ,
t w i e r d z ą c , ż e j e s t t o u t w ó r w y b i t n i e b a j r o n i s t y c z n y i n ie m a n i c w s p ó l n e g o z i d e ą p i e l g r z y m k i d o l u d u23 F. Dostojewski,
O literaturze i sztuce,
Kraków 1976, s. 304.
24 Л. Аллен,
О пушкинских корнях романов Достоевского,
[w:]
Достоевский.
Материалы и исследования,
под ред. Г. М. Фридлендера, Санкт-Петербург 1996,
s. 44.
r o s y j s k i e g o w p o s z u k i w a n i u p r a w d y . J e d n a k A . G u r i e w i c z , r o s y j s k i b a d a c z t w ó r c z o ś c i P u s z k i n a , t w i e r d z i , ż e
C y g a n ie
p o m i m o c e c h b a j r o n i s - t y c z n y c h s ą j u ż p o e m a t e m p r z e ł o m o w y m t w ó r c z o ś c i p o e t y i s k ł a n i a j ą s i ę 25 r a c z e j k u k u l t u r z e r o s y j s k i e j w o p o z y c j i d o c y w i l i z a c j i z a c h o d u . T e m a t e m w y w o ł u j ą c y m w i e l e p o l e m i k j e s t t a k ż e k w e s t i a ź r ó d ł a f i l o z o f i i g ł o s z o n e j p r z e z D o s t o j e w s k i e g o . J a k s t w i e r d z a w s w o j e j p r a c y L e o n t i j M i r o n i u k , „ P r o b l e m f i l o z o f i i l i t e r a t u r y w n a u c e ś w i a t o w e j t r w a l e z w i ą z a n y j e s t z o n t o l o g i c z n y m i m o t y w a m i w t w ó r c z o ś c i G o g o l a i D o s t o j e w s k i e g o i - w z n a c z n i e m n i e j s z y m s t o p n i u - P u s z k i n a ” 25 26. B o r y s W y s z e - s ł a w c e w i d z i e n a w e t d a l e j i m ó w i ą c o w o l n o ś c i w p o e z j i P u s z k i n a z a u w a ż a , ż e „ P u s z k i n d a j e , o c z y w i ś c i e , n ie f i l o z o f i ę w o l n o ś c i , a p o e z j ę w o l n o ś c i ; l e c z j e g o p o e z j a z a w i e r a w s o b i e m ą d r o ś ć , i t ę m ą d r o ś ć [ . . . ] ł a t w o d o s t r z e ż e f i l o z o f ’27. R o d z i s i ę w i ę c p y t a n i e : C z y z a i s t e n ie m o ż e m y m ó w i ć o f i l o z o f i i P u s z k i n a , c z y t y l k o b a d a c z e p r z e d m i o t u z d e c y d o w a n i e p r z e m i l c z a j ą t e n p r o b l e m ? J e ż e l i z a ś i s t o t n i e P u s z k i n n ie z a j m o w a ł s i ę f i l o z o f i ą i j e g o u t w o r y n i e z a w i e r a j ą t r e ś c i f i l o z o f i c z n y c h , t o w j a k i s p o s ó b D o s t o j e w s k i z a c z e r p n ą ł z P u s z k i n a c a ł ą k o n s t r u k c j ę p o g l ą d ó w f i l o z o f i c z n y c h w y g ł o s z o n y c h w s w e jM o w ie
. . . ? R o z p a t r z m y w a r i a n t z a k ł a d a j ą c y , ż e P u s z k i n f i l o z o f i ą s i ę n i e z a j m o w a ł . N a l e ż y w t y m m o m e n c i e p o s t a w i ć p y t a n i e : C z y t e k s t p o z b a w i o n y f i l o z o f i c z n y c h p r z e s ł a n e k m o ż e u c z y t e l n i k a o b d a r z o n e g o n i e p r z e c i ę t n ą w y o b r a ź n i ą i i n t e l i g e n c j ą w y w o ł a ć p r z e ś w i a d c z e n i e , ż e z a w i e r a o n i d e e p o n a d c z a s o w e , a w i ę c f i l o z o f i c z n e ? Z a ł ó ż m y , ż e P u s z k i n p i s z ą c w i e r s z n ie m i a ł n a c e l u p r z e k a z a n i a j a k i e j ś g ł ę b o k i e j m y ś l i , a l e n i e j a k o n i e ś w i a d o m i e s f o r m u ł o w a ł g o t a k , i ż m o ż n a , m a j ą c o d p o w i e d n i o s f o r m u ł o w a n y ś w i a t o p o g l ą d , w y w n i o s k o w a ć , ż e w i e r s z t e n m ó w i o t y m , c o o d w i e l u l a t z a j m u j e w n a s z e j d u s z y p o c z e s n e m i e j s c e . P a m i ę t a j ą c , ż e a u t o rB ie só w
d o s k o n a l e z n a ł t w ó r c z o ś ć P u s z k i n a , m o ż n a w y w n i o s k o w a ć , i ż u t w o r y p o e t y m o g ł y n a t c h n ą ć D o s t o j e w s k i e g o d o s p r e c y z o w a n i a s w o i c h p o g l ą d ó w . W p e w n y m s e n s i e m ó w i o t y m S t a n i s ł a w M a c k i e w i c z , t w i e r d z ą c , ż e „ D o s t o j e w s k i w s w e j m o w i e d o p u s z c z a s i ę a n a c h r o n i z m ó w s t r a s z l i w y c h : p r z y p i s u j e P u s z k i n o w i , k t ó r y u m a r ł25 Zob.: А. Гуревич,
От „Кавказского пленника” к „Цыганам”,
[w:]
В мире
Пушкина
, подред. С. Машинский, Москва 1974, s. 73-74.
26 L. Mironiuk,
Негационная стилистика русского языка,
[w:] „Studia Rossica
Posnaniensia” (w druku).
Puszkin w interpretacji Dostojewskiego
377
c z t e r d z i e ś c i t r z y l a t a p r z e d w y g ł o s z e n i e m t e j m o w y , i d e o l o g i ę , k t ó r ą o n s a m , D o s t o j e w s k i , w y z n a w a ł [ . . . ] . P r z y p i s u j e P u s z k i n o w i m y ś l i i i n t e n c j e , k t ó r y c h t e n n i g d y n ie m i a ł i m i e ć n i e m ó g ł , b o t o b y ł y m y ś l i D o s t o j e w - k i e g o ” 28. J e d n a k ż e t r u d n o s i ę z g o d z i ć w p e ł n i z e S t a n i s ł a w e m M a c k i e w i c z e m , g d y ż z n a c z y ł o b y t o , ż e P u s z k i n p o s ł u ż y ł D o s t o j e w s k i e m u t y l k o j a k o z n a n a i c e n i o n a p o s t a ć , w y k o r z y s t a n a d l a p o p a r c i a s w o i c h p o g l ą d ó w . A j a k j u ż w s p o m n i a n o , P u s z k i n m ó g ł b y ć d l a D o s t o j e w s k i e g o n a t c h n i e n i e m , b o d ź c e m i n i e n a l e ż y c a ł k o w i c i e z a p r z e c z a ć j e g o r o l i w p r o c e s i e k s z t a ł t o w a n i a s i ę i d e i w y g ł o s z o n y c h p r z e z D o s t o j e w s k i e g o z o k a z j i o d s ł o n i ę c i a p o m n i k a P u s z k i n a w M o s k w i e . P o w r ó ć m y j e s z c z e d o t e m a t u P u s z k i n - m y ś l i c i e l c z y P u s z k i n - j e d y n i e p o e t a . M a r i a n Z d z i e c h o w s k i p r z e d s t a w i a j ą c s y l w e t k ę P u s z k i n a t w i e r d z i , ż e t e n o g ó l n i e c z c z o n y t w ó r c a n ie b y ł w r z e c z y w i s t o ś c i t a k i d e a l n y , j a k t e g o c h c ą i n n i b a d a c z e p u s z k i n i ś c i . I Z d z i e c h o w s k i e g o s ł o w a : „ l e ń ” , „ z w y r o d n i a l e c ” , „ r o z p a s a n i e s e k s u a l n e ” i t p . 29 o k r e ś l a j ą c e P u s z k i n a p o w t a r z a j ą s i ę d o s y ć c z ę s t o . S y l w e t k a P u s z k i n a w i n t e r p r e t a c j i Z d z i e c h o w s k i e g o j a w i s i ę n a m j a k o p o z b a w i o n a g ł ę b o k i c h u c z u ć , p o e t a n a j c h ę t n i e j z a j m o w a ł s i ę p o d b i j a n i e m n i e w i e ś c i c h s e r c . Z d z i e c h o w s k i w i d z i p r z y c z y n ę t a k i e g o s t a n u r z e c z y w d z i e c i ń s t w i e P u s z k i n i e , k i e d y t o p o z o s t a w i o n y s a m s o b i e p r z y s z ł y p o e t a r o z c z y t y w a ł s i ę w p o r n o g r a f i c z n e j l i t e r a t u r z e c z e r p a n e j b e z p r z e s z k ó d z b i b l i o t e k i o j c a . M a m y w i ę c t u o b r a z P u s z k i n a , k t ó r e g o n i e p o d e j r z e w a l i b y ś m y o s t w o r z e n i e i d e i f i l o z o f i c z n e j p o d t r z y m a n e j i r o z w i n i ę t e j p r z e z D o s t o j e w s k i e g o . J e d n a k ż e n i e w y b a c z a l n y m b ł ę d e m b y ł o b y s ą d z i ć , ż e Z d z i e c h o w s k i j e d y n i e t a k w i d z i a ł P u s z k i n a ; j a k s a m p i s a ł : „ t w ó r c z o ś ć P u s z k i n a m o ż e b y ć p o d z i e l o n a n a t r z y o k r e s y : w p i e r w s z y m z a p a l a ł y g o s z c z e g ó l n i e i d e a ł y z m y s ł o w e , w d r u g i m s p o ł e c z n e , w t r z e c i m c z y s t o a r t y s t y c z n e ” 30. W s z a k Z d z i e c h o w s k i r ó w n i e ż z a l i c z a ł P u s z k i n a d o n a j w i ę k s z y c h p o e t ó w r o s y j s k i c h i e u r o p e j s k i c h . W t y m m i e j s c u w y p a d a t e ż w s p o m n i e ć o s y l w e t c e P u s z k i n a n a k r e ś l o n e j p r z e z J . Ł o t-28 S. Mackiewicz (Cat), op. c it, s. 198.
29 Zob.: M. Zdziechowski,
Byron i jego wiek,
t.2:
Czechy, Rosja, Polska,
Kraków
1897, s. 156-212.
30 Zob. o tym szerzej: B. Białokozowicz,
Bajronizm Puszkina. Kontrowersje
między Marianem Zdziechowskim a Wacławem Lednickim,
referat wygłoszony 5 czer
wca 1997 r. na Międzynarodowym Sympozjum Slawistycznym: Literatury Słowian
Wschodnich „Tendencje rozwojowe, przewartościowania”, Zielona Góra WSP (mate
riały z konferencji w druku).
m a n a w j e g o b i o g r a f i c z n e j p r a c y . 31 P u s z k i n j e s t t u z u p e ł n i e i n n y m c z ł o w i e k i e m : p o e t ą ś w i a d o m y m s w o j e g o p o w o ł a n i a , s w o j e j m i s j i , c z ł o w i e k i e m o s k r y s t a l i z o w a n y c h p o g l ą d a c h . B o g a t e d u c h o w e i i n t e l e k t u a l n e ż y c i e F i o d o r a D o s t o j e w s k i e g o b e z s p o r n i e w w i e l u m i e j s c a c h z w i ą z a n e j e s t t a k z t w ó r c z o ś c i ą , j a k i o s o b ą A l e k s a n d r a P u s z k i n a . N i e z w y k l e o b f i t a s k a r b n i c a t w ó r c z o ś c i a u t o r a
