Warmia i Mazury w latach stalinizmu, Olsztyn 15-16 stycznia 2004 roku

Dorota Puza

Warmia i Mazury w latach

stalinizmu, Olsztyn 15-16 stycznia

2004 roku

Echa Przeszłości 5, 506-511

Cz. III: Nauczyciel i organizator:

R yszard W ryk - K oordynator program ów badawczych;

H enryk C hałupczak - Sem inarium poznańskie z lubelskiej perspektywy; Inne tek sty o charak terze wspomnieniowym;

Spis doktorantów .

Cz. IV: Pełna Bibliografia prac Antoniego Czubińskiego

Cz. V: D okum entacja dotycząca F u n du szu im. prof. Antoniego Czubińskiego:

sta tu t; regulam in;

skład współtwórców Funduszu;

protokół z posiedzenia inauguracyjnego z 22 listopada 2003 r.

K siążka ta uk azała się ostatnio - już w to k u d ru k u niniejszej informacji - pod redakcją S tanisław a Sierpowskiego (Poznań 2004, W ydawnictwo Po­ znańskie, ss. 376).

Prof. A ntoni Czubiński był poza wszystkim innym także związanym z olsz­ tyńskim środowiskiem historycznym . Występował w roli recenzenta przewodów kwalifikacyjnych - profesorskich i habilitacyjnych, recenzenta publikacji nauko­ wych historyków olsztyńskich (także jako wieloletni członek Centralnej Komisji Kwalifikacyjnej ds. stopni i tytułów naukowych), au to ra artykułów w księgach jubileuszowych i referenta n a sesjach i konferencjach naukowych, organizowa­

nych przez OBN i In sty tu t H istorii olsztyńskiej WSP a następnie UWM. O statnio w listopadzie 2001 r. wystąpił w tej roli n a konferencji naukowej w Mrągowie zorganizowanej przez In sty tu t H istorii i Stosunków M iędzynarodo­ wych UWM nt. Europa i Rosja (opinie, konflikty, współpraca).

Opisane powyżej, precyzyjnie przem yślane przedsięwzięcie je s t godnym środow iska poznańskiego, niejako wzorcowym sposobem naukowego uczczenia pamięci zm arłego zasłużonego Profesora przez jego rodzim e środowisko akade­ mickie.

Dorota Puza

W A R M IA I M A Z U R Y W L A T A C H S T A L IN IZ M U O L S Z T Y N 15-16 S T Y C Z N IA 2 0 0 4 R .

W dniach 15-16 stycznia 2004 ro k u w olsztyńskim Archiw um P aństw o­ wym odbyła się konferencja naukow a n a tem at: „W arm ia i M azury w latach stalin izm u ”. Sesję naukow ą zorganizow ała K atedra H istorii Najnowszej In ­

K ronika naukow a 507

s ty tu tu H istorii i Stosunków M iędzynarodowych UWM przy współpracy z A r­ chiwum Państw ow ym w Olsztynie i In sty tu tem Pam ięci Narodowej.

O brady otworzył prodziekan W ydziału H um anistycznego dr hab. N orbert K asparek, prof. UWM, który w słowie w stępnym zaznaczył, że problem atyka podejm owana n a konferencji je s t tem aty k ą niełatw ą i nie do końca jeszcze zbadaną. W ynika to między innym i z tego, iż rzetelne badania okresu staliniz­ m u historycy mogli podjąć dopiero po 1989 r. Prof. K asparek podkreślił przy tym duże znaczenie In sty tu tu Pam ięci Narodowej, oraz naw iązał do dyskusji panelowej zorganizowanej przez redakcję czasopisma naukowego UWM „Echa Przeszłości” pt. „Stalinizm i jego narodowe odm iany”.

Pierw szy z referatem „Stalinizm jako system represji” w ystąpił prof. d r hab. M arek Kazimierz K am iński (IH PAN W arszawa, UWM Olsztyn). A utor przedstaw ił słuchaczom drogę S talina do władzy, c h a ra k te r jego rządów, a także główne cechy u stro ju stalinowskiego. Wielu historyków uw aża stali­ nizm za okres wypaczeń i w yn atu rzeń system u kom unistycznego. Z takim stw ierdzeniem nie zgadza się prof. K am iński, k tóry stalinizm uw aża nie tylko za najlepszą ch arakterystykę kom unizm u, ale wręcz za jego kwintesencję. Proponuje jednocześnie, aby mówiąc o stalinizm ie nie traktow ać go, jako tw oru odrębnego, ale ściśle zintegrow anego z system em kom unistycznym .

A utorem kolejnego w ystąpienia był d r hab. Bohdan Łukaszewicz, prof. UWM, który wygłosił referat: „Wojskowy w ym iar sprawiedliwości w system ie represji stalinow skich 1944 - 1945.” N a podstaw ie przeprow adzonych badań prof. Łukaszewicz doszedł do wniosku, że sędziów WSR m ożna było podzielić n a dwie grupy: tych wykształconych przed 1939 rokiem i tych, którzy szlify praw nicze uzyskali w przyspieszonym tem pie tu ż po wojnie. Dodać należy, że byli to zazwyczaj oficerowie i żołnierze służby zasadniczej. U posażenie tej kadry, ja k tw ierdzi prof. Łukaszewicz nie było imponujące, podobnie zresztą, ja k ich k u ltu ra osobista. N aru szała ona nie tylko powagę zawodu sędziego, ale także wpływała n a łam anie podstawowych procedur postępow ania procesowe­ go. N a zakończenie a u to r w ystąpienia podkreślił, że wszystkie procesy miały jed en wspólny cel, którym było zastraszenie społeczeństwa. Między innym i dlatego wszelkie wyroki śm ierci podawano do wiadomości publicznej i ogłasza­ no w prasie, nie publikowano n ato m iast wyroków uniewinniających.

Tem atykę zw iązaną z działalnością olsztyńskiej Delegatury Komisji Specjalnej do W alki z Nadużyciam i i Szkodnictwem Gospodarczym podjął d r Ryszard Tomkiewicz (OBN Olsztyn). P rzedstaw ił on słuchaczom pod­ stawowe m etody działania instytucji, k tó ra istn iała w Olsztynie przez dziewięć lat i skutecznie zastraszała społeczeństwo. Pow ołana jako organ do zwalczania patologii gospodarczej, stała się przede w szystkim instytucją

aktyw nie w spierającą rozbudow any system represji. J a k wyjaśnił dr To­ mkiewicz, najczęstszym i „wrogami lu d u ” w pojęciu pracow ników tej komisji staw ali się sklepikarze, h andlarze, czy też rolnicy sprzedający nielegalnie mięso. Za jedno z najpoważniejszych przestępstw , jakie ścigała ta instytucja, uw ażano np.: chuligaństw o, czy też odmowę tw orzenia spółdzielni produ­ kcyjnych. Swoje w ystąpienie a u to r podsum ow ał stw ierdzeniem , że ta k n a ­ praw dę nie istniało jakiekolw iek realne uzasadnienie dla działalności instytucji tego typu.

Kolejny re fe ra t pt.: „Podziem ie u k raiń sk ie n a W arm ii i M azurach po 1947 r. - fakty i m ity .” wygłosił d r Igor H alagida (IPN G dańsk). J u ż n a w stępie p relegen t zaznaczył, że jego zam ierzeniem było przedstaw ienie b a ­ dań n a podstaw ie niepublikow anych jeszcze dokum entów . D r H alagida wyja­ śnił, że przed 1989 rokiem oficjalnie mówiło się o zorganizow anych s tr u k ­ tu ra c h podziem ia u k raińskiego n a W arm ii i M azurach, je d n a k ja k w ynika z dostępnych m ateriałów archiw alnych n a tere n y te docierały jedynie m ałe grupki, często dw u - trz y osobowe. J a k zauw ażył a u to r w ystąpienia, m ówie­ nie o podziem iu u k raiń sk im n a W arm ii i M azurach to duże nadużycie. Zorganizow ane podziem ie m a bowiem jak iś k o n k retn y cel, a grupy któ re przybyw ały n a wyżej w ym ienione teren y walczyły po p ro stu o przetrw anie.

Jako ostatn ia w tej części konferencji refe ra t wygłosiła m gr R enata Gieszczyńska (IPN Olsztyn). Podejm ując tem a t „Sprawy olsztyńskiej” w św iet­ le dokum entów archiw alnych IPN , a u to rk a w ystąpienia stw ierdziła m .in., że w wyniku wątpliwości, jakie w yłaniają się w zw iązku z dotychczasowymi ustaleniam i n a te n tem at, istnieje konieczność dotarcia do m ateriałów opera­ cyjnych W UBP i dokonania ich szczegółowej analizy.

Po przerw ie konferencji przewodniczył d r hab. Zbigniew Anculewicz, prof. UWM. Pierw szym prelegentem w tej części obrad był prof. dr hab. Andrzej Kopiczko (UWM Olsztyn), który w swym w ystąpieniu zatytułow anym „Ducho­ wieństwo W arm ii i M azur w latach stalin izm u ” zaznaczył, że ze względu n a rozległe zagadnienie poruszanego tem atu , ograniczy się jedynie do samych represji wobec duchowieństwa, k tó re dotykały księży z wielu powodów, często wręcz absurdalnych. Okazją do aresztow ania było dla władz bezpieczeństwa m.in.: oskarżenie o działanie w zbrojnym podziemiu, udział księży w Arm ii Krajowej, a jednego z księży aresztow ano naw et za prowadzenie kolędy w czasie wyborów w 1952 roku. W akcjach propagandow ych kapłani byli przedstaw iani jako ci, którzy tw orzą tajne organizacje młodzieżowe i używają am bon do celów politycznych. J a k zaznaczył referent, wielu niew innych księży z te re n u W arm ii i M azur spotkało usunięcie z rodzim ych parafii, długoletnie kary więzienia, a naw et wyroki śmierci.

K ronika naukow a 509

i M azurach w świetle uchw ał III plenum KC PZ PR ” wygłosił d r W itold Gieszczyński (UWM Olsztyn), który przybliżył słuchaczom przebieg tegoż plenum , a także podkreślił jego niecodzienny c h a ra k te r (oskarżenie Gom ułki i Spychalskiego o zdradę i tzw. odchylenie prawicowo - nacjonalistyczne). N a podstaw ie m ateriałów archiw alnych a u to r w ystąpienia wykazał, ja k uchwały III plenum wpłynęły n a funkcjonowanie a p a ra tu bezpieczeństw a w Olsztynie, którego działalność w łaśnie w 1949 r. osiągnęła apogeum. J a k zaznaczył dr Gieszczyński, w tym czasie w ładza szczególnie lansow ała hasło: „Być czujnym to znaczy przyśpieszać zagładę im perializm u”, co miało zdopingować społe­ czeństwo do walki z wrogiem i wzmóc „czujność klasow ą”. W związku z tym podejrzanym i staw ali się dosłownie wszyscy: ludność autochtoniczna, uczest­ nicy akcji „W”, przesiedleńcy ze wschodu i centralnej Polski.

Pierw szy dzień obrad, k tó rem u przewodniczył prof. dr. hab. Z. Ancule- wicz, zakończyło w ystąpienie m gr K arola Sacewicza (UWM Olsztyn), który omówił „Reakcje olsztyńskiej prasy i władz politycznych n a wiadomość o śm ie­ rci Józefa S ta lin a.” J a k wykazał a u to r refe ra tu władze O lsztyna dość słabo zaangażowały się w organizację uroczystości poświęconych śm ierci Stalina. Zabrakło konkretnych ustaleń , ja k również inicjatyw ze strony organizacji partyjnej. Co praw da pojawiły się zjawiska typowe dla całej Polski w tym czasie, jak: wiece, m asówki i zobowiązania. Nie były to jed n ak w Olsztynie akcje spontaniczne i w jakikolw iek sposób znaczące.

N a koniec pierwszego dnia sesji wywiązała się dyskusja wokół problemów i pułapek, jakie niesie ze sobą praca nad źródłam i dotyczącymi czasów PRL. Zauważono także, że do tej pory powstało bardzo m ało całościowych opracowań dotyczących epoki stalinizm u w Polsce. Związane je s t to m. in. z tym, że historycy, którzy zajm ują się badaniem tej tem atyki, m uszą często m ierzyć się z problem am i odkryw ania praw dy dotąd nie znanej szerszej publiczności, a nie zawsze dla wszystkich wygodnej.

D rugiem u dniu konferencji przewodniczył d r W itold Gieszczyński, in i­ cjator i o rganizator konferencji. Pierw szy refe ra t wygłosił dr W iesław Bolesław Łach (UWM Olsztyn), który omówił „Pracę oświatowo-wychowawczą w Woj­ sku Polskim n a przykładzie 8. Dywizji A rtylerii P rzełam ania w latach 50.” A utor w ystąpienia przybliżył słuchaczom zmiany, jakie zaszły w wojsku, a także zasady wychowawcze, k tóre n arzu cał wojskowym system kom u­ nistyczny.

N astępnie dr hab. Zbigniew Anculewicz (UWM Olsztyn) zaprezentow ał refe ra t pt.: „Nadzór partyjny nad «Głosem Olsztyńskim» w latach 1951 - 1956.” N a początku swojego w ystąpienia Anculewicz przedstaw ił obsze­ r n ą bibliografię, mówił także o zespołach archiw alnych przydatnych do bad a­ n ia wpływu PZPR n a prasę. W dalszej części w ystąpienia scharakteryzow ał

system n adzoru nad p rasą ogólnokrajową, w tym także n a terenie Olsztyna. Mówca zaznaczył, że nie zabrakło także przedsięwzięć związanych ze szkole­ niam i ideologicznymi dla redaktorów i dziennikarzy.

„Propaganda okresu stalinow skiego” - to tem a t przepełnionego kolory­ tem i specyficznym językiem epoki refe ra tu wygłoszonego przez m gr A rtu ra Rusowicza (UWM Olsztyn). N a wstępie a u to r zaprezentow ał słuchaczom problem atykę zw iązaną z badaniem wpływu propagandy n a społeczeństwo, omówił także bibliografię, k tó ra je s t p rzydatna do badań nad tą tem atyką. N astępnie m gr Rusowicz przedstaw ił szeroki wachlarz dziedzin życia codzien­ nego, k tóre znajdowały się w zasięgu propagandy stalinowskiej. Słuchacze m ieli okazję obejrzeć plakaty z epoki i posłuchać wierszy propagandowych, a także dowcipów z lat 40. i 50.

„W arm ia i M azury w prozie realizm u socjalistycznego” - ta k brzm iał o statn i przed przerw ą tem a t referatu , k tóry wygłosiła dr Jo a n n a Szydłowska (UWM Olsztyn). A u to rka zaznaczyła n a początku swojego w ystąpienia, że skupiła się n a literatu rze dotyczącej W arm ii i M azur w latach 1949 -1 9 5 5 . Z tego okresu m ożna bowiem wymienić aż dwadzieścia tytułów prac, które opisują te n region. To dużo i mało. Dużo w porów naniu z latam i wczesnego realizm u socjalistycznego, kiedy pow stała tylko jed n a powieść, mało w porów­ n a n iu do ilości litera tu ry opisującej np. Śląsk w latach stalinizm u. G eneralnie lite ra tu ra dotycząca W arm ii i M azur nie odbiegała od tendencji panujących w tym czasie w prozie realizm u socjalistycznego. Niewątpliwie n a ru sz a ła ona praw dę tego okresu, przez chociażby pom ijanie wielu niewygodnych dla władz kom unistycznych tem atów . J a k wyjaśniła d r Szydłowska pisarze, aby uniknąć cenzury skupiali się n a tem acie n eutralnym , jakim była przyroda, n a b o h atera w ybierali n ato m iast przodow nika pracy, robotnika lub rolnika, ale tylko tego działającego w ram ach spółdzielni państwowych.

Po przerw ie pierw szym mówcą był d r Paw eł Letko (UWM O lsztyn), k tó ry w ystąpił z referatem pt.: „Rok 1956 w K ętrzy nie.” J a k w yjaśnił a u to r w ystąpienia, do swoich b adań w ybrał K ętrzyn, ponieważ je s t to ośrodek nieduży, położony n a uboczu wielkiej polityki państw ow ej, a zatem doskonale obrazujący sto su n k i społeczne, jak ie zachodziły w m iastach tego typu. XX Zjazd KPZR, k tó ry odbył się w lutym 1956 roku, zapow iadał zm iany w system ie kom unistycznym . N a ta k a sytuację nie pozostało obojętne społe­ czeństwo, co ja k podkreślił d r Letko, w yraźnie widać n a przykładzie K ęt­ rzyna. Z jego b adań wynika, że w łaśnie w tym czasie doszło w m ieście do w zro stu n astrojów wrogich partii. Pojawiły się przypadki oddaw ania legity­ m acji partyjnych, zdarzały się tak że w y stąp ien ia k ry ty k u jące politykę PZPR. T akie n a stro je w śród m ieszkańców K ę trz y n a nie było odosobnione

K ronika naukow a 511

i doskonale obrazow ały k lim at, ja k i zaczynał dom inow ać w całym społeczeń­ stw ie polskim .

Kolejne w ystąpienie dotyczyło „P ostaw oporu w śród m łodzieży w ob­ liczu sta lin iz m u w województwie o lsz ty ń sk im .” Jego a u to re m był m gr W aldem ar B ren d a (M uzeum Ziemi Piskiej). N a p o czątku re fe ra tu zaznaczył on, że ta k sform ułow any te m a t może być doskonałym przyczynkiem do dyskusji, czym w ogóle był opór w tym czasie i n a czym w łaściwie polegał. J a k w ynika z b a d a ń przeprow adzonych przez m g r B rendę, m łodzież nie zgadzała się z n a rz u c o n ą jej ideologią k o m u n istyczn ą, a pow stały w 1948 ro k u ZM P nie cieszył się w województwie olsztyńsk im po pularnością. Było bardzo m ało chętnych, k tó rzy chcieli zapisać się do tej organizacji, a ci, k tó rzy to robili, bali się szykan ze stro n y m łodzieży niezorganizow anej. O pór m łodzieży wobec polityki sta lin iz m u p rzejaw iał się w dwóch form ach. Albo był to opór b ierny (b rak zaangażow ania w działalność ZMP, u n ik an ie uczestn ictw a w obchodach 1 m ajowych), albo aktyw ne w y stąp ien ia p rzeciw ­ ko z góry narzu co nej ideologii.

J a k o o s ta tn ia w d ru g im d n iu konferencji w y stąpiła d r Izabela Lewan- dow aska (UWM O lsztyn) z re fe ra te m pt. „O kres stalino w sk i n a W arm ii i M azurach z perspektyw y krakow skiego h isto ry k a .” A u to rk a n a podstaw ie korespondencji, p am iętn ik ó w i trz e ch przeprow adzonych wywiadów p rzy ­ bliżyła słuchaczom p o stać W ładysław a O grodzińskiego - h isto ry k a, reg io n a ­ listy, m u zealn ik a, publicysty, lite ra ta , bad acza i p o p u lary z ato ra wiedzy 0 regionie. Człowieka, któ ry, stud io w ał h isto rię n a U niw ersy tecie Jagielońs- kim , a od 1956 ro k u zam ieszk ał w O lsztynie. T utaj zo stał w spółzałożycielem S tow arzy szen ia Społeczno - K u ltu raln eg o „P ojezierze”, „R ocznika O lszty ń ­ skiego”, a tak ż e O środ k a B adań N aukow ych im. W. K ętrzyńskiego. W łady­ sław O grodziński był tak że w ieloletnim d y rek to rem M uzeum W arm ii i M a­ zu r, a tak ż e in icjato rem i przew odniczącym Społecznego K o m itetu O d­ budowy Dom u G azety O lsztyńskiej. W swoim w ystąp ien iu d r Lew andow ska szczególny n acisk położyła n a pow iązania głównego b o h a te ra re fe ra tu z O l­ sztynem . Z ain tereso w ała się tak że jego spojrzeniem n a epokę stalin ow ską 1 relacjam i z w ładzą kom u n istyczn ą.

N a koniec drugiego d n ia sesji dyskusję podsum ow ał d r W itold Giesz- czyński. Z auw ażył on, że m im o bogatego p ro g ra m u i w ielu kw estii, jak ie poruszono, te m a t sta lin iz m u n a W arm ii i M azurach w ym aga prow adzenia dalszych pogłębionych b a d a ń naukow ych.