141
RECENZJE
Ks. Edward W a l e w a n d e r, Pedagogia katolicka w diecezji
lubelskiej 1918-1939
, Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL 2007,
ss. 366.
Ksi þazúka Pedagogia katolicka w diecezji lubelskiej 1918-1939 koncentruje sieþ na wnikliwym ukazaniu dzia"alnos´ci wychowawczej Kos´cio"a katolickiego w obreþbie diecezji lubelskiej w latach mieþdzywojennych. Warto zwrócic´ uwageþ na fakt, zúe historiografia pos´wieþci"a dziejom Kos´cio"a katolickiego w Polsce w okresie mieþ-dzywojennym sporo uwagi. Nie ma jednak pe"nego opracowania jego dzia"alnos´ci formacyjnej, dydaktycznej i wychowawczej. Powsta"a praca jest wieþc wazúnym ogni-wem przy opracowaniu tego zagadnienia. Wprawdzie dotyczy ona konkretnej diece-zji, ale mozúe stanowic´ impuls i wzór do podobnych badan´ i opracowan´ w innych rejonach Polski.
Interesuj þacy jest czasokres oraz kontekst polityczno-spo"eczny podjeþtych przez autora badan´. S þa to lata II Rzeczypospolitej. Polska, która w 1918 r. uzyska"a niepodleg"os´c´, pocz þatkowo boryka"a sieþ z ogromem materialnych i psychicznych szkód pozosta"ych po czasach niewoli i latach dzia"an´ wojennych. Przy tworzeniu nowego pan´stwa musiano pokonywac´ rózúnorodne trudnos´ci, takie jak ubóstwo, brak s´rodków na rozwój ekonomiczny, napieþcia spo"eczne i narodowos´ciowe, antagonizmy polityczne i periodyczne przesilenia rz þadowe. Powazúnym zadaniem spo"ecznym sta"o sieþ tworzenie zdrowej struktury pan´stwa opartej na s´wiadomych wieþziach spo"ecz-nych. Elity polityczne mia"y s´wiadomos´c´ potrzeby tworzenia odpowiednich warunków do kszta"towania odpowiedzialnych postaw obywatelskich. Dzia"ania w tej sprawie podejmowa"o pan´stwo (s´cis´le – administracja pan´stwowa) oraz niektóre organizacje religijne, w tym szczególnie Kos´ció" katolicki, przy czym ta ostatnia instytucja jest organizacj þa religijn þa, dlatego sprawami edukacyjnymi zajmowa"a sieþ w zasadzie ekstensywnie, w zalezúnos´ci od w"asnych mozúliwos´ci i stanowiska pan´stwa.
Warto zwrócic´ uwageþ na spo"eczno-polityczn þa sytuacjeþ Kos´cio"a katolickiego w Polsce w okresie mieþdzywojennym. Prawne usytuowanie religii i Kos´cio"ów nor-mowa"a wówczas Konstytucja marcowa z 1921 r. oraz Konkordat z 1925 r. i Konsty-tucja kwietniowa z 1935 r. Nalezúy zauwazúyc´, zúe po 1918 r. oko"o 75% ludnos´ci znajduj þacej sieþ w granicach terytorium ówczesnego pan´stwa przynalezúa"a do Kos´cio"a katolickiego, który odegra" wielk þa roleþ – zw"aszcza w okresie rozbiorów i niewoli narodowej – w podtrzymaniu kultury narodowej i odrodzeniu sieþ polskiej pan´stwo-wos´ci. Episkopat Polski, s´wiadomy roli Kos´cio"a w historii narodu, domaga" sieþ odpowiedniego uznania dla Kos´cio"a w sferze prawnej oraz wysuwa" postulat kszta"-towania zúycia spo"ecznego na zasadach moralnos´ci chrzes´cijan´skiej. Konstytucja marcowa z 1921 r. (Dz.U. 1921, nr 44, poz. 267) przyznawa"a daleko id þac þa wolnos´c´ religijn þa w wymiarze indywidualnym. Zagwarantowana zosta"a równos´c´ wszystkich obywateli bez wzgleþdu na wyznanie (art. 110) oraz prawo do swobodnego wyznania swej wiary zarówno publicznie, jak i prywatnie, wykonywania obrzeþdów religijnych
142 RECENZJE
w granicach porz þadku publicznego i obyczajowos´ci publicznej, a takzúe mozúliwos´c´ zmiany wyznania, jak tezú do niewyznawania zúadnej religii (art. 111). Wprowadzono zakaz zmuszania kogokolwiek do przynalezúnos´ci do Kos´cio"a i do brania udzia"u w czynnos´ciach lub obrzeþdach religijnych (art. 112). Osobom znajduj þacym sieþ w zak"adach publicznych, takich jak placówki opiekun´czo-wychowawcze, szpitale, koszary, wieþzienia, dano prawo korzystania z pos"ug religijnych. Ca"okszta"t sytuacji prawnej Kos´cio"a katolickiego w II Rzeczypospolitej regulowa" Konkordat z 1925 r., który gwarantowa" mu pe"n þa wolnos´c´ wykonywania swojej dzia"alnos´ci oraz podawa" szczegó"owe normy dotycz þace swobodnego wykonywania w"adzy kos´cielnej zarówno w administracji wewneþtrznej, jak równiezú w zarz þadzaniu maj þatkiem kos´cielnym.
Ksi þazúka ks. prof. E. Walewandra jest studium, które koncentruje sieþ na aktyw-nos´ci pedagogicznej Kos´cio"a katolickiego w okresie mieþdzywojennym (1918-1939) na obszarze diecezji lubelskiej. Autor na tle przemian spo"ecznych, kulturowych, obyczajowych i s´wiadomos´ciowych ukazuje pedagogiczn þa aktywnos´c´ Kos´cio"a, pod-kres´laj þac znacz þac þa roleþ biskupów, duchowien´stwa diecezjalnego oraz zgromadzen´ zakonnych – meþskich i zúen´skich. Bardzo ciekawe s þa opisy ówczesnych tradycji, obrzeþdów, nabozúen´stw, odpustów, s´piewów kos´cielnych; skrupulatnie udokumento-wane zosta"y misje i rekolekcje odbywaj þace sieþ w diecezji lubelskiej. Szczegó"owo s þa tezú przedstawione rózúnorodne formy aktywnos´ci parafii i omawianej diecezji zmierzaj þace do realizacji wychowania chrzes´cijan´skiego. Interesuj þaca jest teza, zúe duchowien´stwo podejmowa"o s´wiadomie rózúnorodne akcje, które mia"y na celu zblizúenie prostego ludu do Kos´cio"a.
Recenzowane studium dokumentuje fakty ukazuj þace, zúe Kos´ció" katolicki na Lubelszczyz´nie nie tylko prowadzi" rozleg" þa dzia"alnos´c´ chrzes´cijan´skiego wychowania wiernych, ale równiezú realizowa" zadania spo"eczne. W ten sposób przyczynia" sieþ do wychowania patriotycznego i spo"ecznego obywateli. Autor podkres´la, zúe od kap"anów wymagano, aby zwracali uwageþ na zúycie spo"eczne, naukowe i polityczne oraz towarzyskie swoich parafian.
Nalezúy podkres´lic´, zúe praca jest dobrze udokumentowana z´ród"owo, oparta na sze-roko zakrojonej kwerendzie w rózúnych zbiorach archiwalnych i bibliotecznych. W szerokim zakresie wykorzystano z´ród"a archiwalne (AK kos´cielne, jak równiezú cywilne), opracowania drukowane oraz dokumenty, ówczesn þa praseþ i wydawnictwa, dokumenty papieskie, publikowane sprawozdania organizacji katolickich, a takzúe literatureþ pamieþtnikarsk þa i beletrystykeþ, w których odbija sieþ mieþdzywojenna rzeczywistos´c´ i wyrazúane s þa opinie wspó"czesnych na temat pedagogicznych dzia"an´ Kos´cio"a.
Zrózúnicowany materia" z´ród"owy jest bardzo bogaty. Wychowawcza rola Kos´cio"a katolickiego zosta"a scharakteryzowana w oparciu o relacje duchowien´stwa, spra-wozdania organizacyjne, dokumenty z wizytacji kanonicznych, spraspra-wozdania z dzia-"alnos´ci organizacji religijnych, opisów przebiegu akcji i uroczystos´ci oraz rózúne informacje zawarte w materia"ach urzeþdów pan´stwowych. Obszerna literatura pedago-giczna i historyczno-os´wiatowa pozwoli"a autorowi ocenic´ badan þa problematykeþ z pozycji pedagoga.
Materia" badawczy zosta" logicznie ujeþty i zaprezentowany. Struktura opracowania jest przejrzysta. Ksi þazúka sk"ada sieþ z czterech zasadniczych czeþs´ci (rozdzia"ów),
143
RECENZJE
zestawienia bibliograficznego oraz indeksów – nazwisk, nazw geograficznych i ad-ministracyjnych. Poza tym zamieszczono kilkadziesi þat interesuj þaco dobranych fotografii.
Czeþs´c´ pocz þatkowa (rozdzia" I) zawiera podstawowe wiadomos´ci dotycz þace diecezji jako s´rodowiska wychowawczego. Poszczególne podrozdzia"y omawiaj þa nasteþpuj þace zagadnienia: biskup jako paedagogus principalis, kadry duszpastersko-pedagogiczne, placówki duszpastersko-wychowawcze (s. 35-56). Autor koncentruje sieþ na postaci biskupa Mariana Leona Fulmana, opisuj þac dok"adnie jego zúycie i dzia"alnos´c´. Podaje tezú krótkie wzmianki o innych biskupach z tego okresu. Bardzo skrupulatnie opisuje liczbeþ parafii, klasztorów i domów zakonnych oraz ogólnie charakteryzuje ich aktyw-nos´c´ pedagogiczn þa. W kolejnych czeþs´ciach scharakteryzowano wychowawcz þa roleþ duszpasterstwa zwyczajnego i ogólnego (s. 57-136) oraz duszpasterstwa nadzwyczaj-nego i specjalnadzwyczaj-nego (s. 137-240). Ostatni rozdzia" (IV, s. 241-300) stanowi swoistego rodzaju syntezeþ i konstatacjeþ ca"ej ksi þazúki. Bardzo trafnie okres´lono analizowane zagadnienie: „Wychowanie do katolickiej otwartos´ci na s´wiat”. W poszczególnych podrozdzia"ach omówiono: otwarcie na uniwersalizm eklezjalny, oddzia"ywanie na s´wiat wiejski, problemy s´wiata miejskiego i robotniczego, troskeþ o chrzes´cijan´ski charakter zúycia spo"ecznego oraz wychowanie do kultury. Szczególnie interesuj þace s þa zagadnienia podjeþte w ostatniej czeþs´ci opracowania, które koncentruje sieþ na ukazaniu otwartos´ci wychowania katolickiego. Ta czeþs´c´ na pewno zaciekawi studen-tów pedagogiki KUL, a takzúe wszystkich, którzy interesuj þa sieþ wychowywaniem chrzes´cijan´skim.
Nalezúy zaznaczyc´, zúe autor w przysteþpny sposób przedstawia wspomniane wyzúej zagadnienia, charakteryzuj þac kolejno ogólne za"ozúenia chrzes´cijan´skiego oddzia"y-wania pedagogicznego (przedmowa) oraz zadania, si"y i mozúliwos´ci, a takzúe reali-zacjeþ wychowawczej misji diecezji lubelskiej w okresie mieþdzywojennym.
Reasumuj þac trzeba stwierdzic´, zúe praca ks. prof. KUL Edwarda Walewandra jest cennym studium dotycz þacym pedagogii Kos´cio"a katolickiego na Lubelszczyz´nie w latach 1918-1939. Pewne w þatpliwos´ci mog þa dotyczyc´ tego, czy nie jest ona nazbyt eklezjalna, zawieraj þaca nadmiar jednostronnie skomponowanych faktów, maj þacych potwierdzic´ z góry przyjeþt þa tezeþ, zúe Kos´ció" katolicki w obreþbie diecezji lubelskiej w latach mieþdzywojennych bardzo dobrze realizowa" misjeþ wychowawcz þa. Tymcza-sem wówczas bardzo silne by"y na tym terenie równiezú tendencje antyklerykalne, a nawet antykos´cielne, z intensywnie rozwijaj þacym sieþ ruchem socjalistycznym.
Ksi þazúka ta jest godna polecenia wszystkim tym, którzy interesuj þa sieþ wycho-wawcz þa rol þa Kos´cio"a katolickiego oraz jego wp"ywem na spo"eczen´stwo.
Roman Jusiak OFM Katedra Pedagogiki Spo ecznej w Instytucie Pedagogiki KUL
