Czasy Now ożytne tom 11/1997 Periodyk p o św ię c o n y dziejom polskim i p o w sz ec h n y m od XV do XX w ieku
D a n u ta B o g d a n (Olsztyn)
K s z ta łc e n ie s tu d e n tó w n a W y d z ia le T e o lo g ic z n y m U n iw e r s y t e tu K ró le w ie c k ie g o w d r u g i e j p o ło w ie X V I w ie k u
D z ia ła ln o ść p o w o ła n e j w 1544 roku k ró le w ie c k ie j A lb e rty n y , a z w ła sz c z a je j W y d z ia łu T e o lo g ic z n e g o , o p a rta b y ła o d sa m e g o p o c z ą tk u n a blisk im zw ią z k u u n iw e rs y te tu ze stru k tu ra m i K o śc io ła lu te ra ń sk ie g o . T e o lo g o w ie k ró le w ie c c y u c z e stn ic z y li w re d a g o w a n iu k o le jn y c h „ K irc h e n o rd n u n g e n ” , czy li u staw re g u lu ją c y c h sto su n k i k o ś c ie ln e K się s tw a (n p . w I5 5 8 roku p ro fe s o r te o lo g ii M a tth a e u s V o g e l). Ja k o p rz e d s ta w ic ie le sta n u d u c h o w n e g o brali ta k ż e u d z ia ł w sy n o d a c h k ra jo w y c h '. U strój n o w o z a ło ż o n e j A k a d e m ii o k re ś lo n o w sta tu ta c h a k a d e m ic k ic h , k tó re A lb re c h t p o d p is a ł 28 c z e rw c a 1546 roku". O p ie k ę n ad u c z e ln ią p o w ie rz o n o w n ich sp e c ja ln e j ra d z ie , w sk ład k tó rej o b o k b is k u p a S am b ii, n a c z e ln e g o sta ro sty (O b e rb u rg g ra f) i k a n c le rz a w eszli b u rm istrz o w ie S ta re g o M ia sta i K n ip a w y ’. N a d k o le jn y m i sta tu ta m i, z a tw ie rd z o n y m i p rz e z k s ię c ia w k w ie tn iu 1554 roku p ra c o w a li o b aj p ro b o s z c z o w ie k o ścio łó w : S ta ro m ie js k ie g o i k a te d ry k n ip a w sk ie j4. T a k ż e b is k u p o w i S a m b ijs k ie m u p od n ie o b e c n o ś ć K s ię c ia p rz y z n a n o w sta tu ta c h p ie rw s z e m ie js c e p o n a d re k to re m z ty tu łem „ C o n s e rv a to r d e r A k a d e m ie ” z p raw em s p ra w o w a n ia n ad u c z e ln ią z w ie rz c h n ie g o n a d z o ru i ju r y s d y k c ji. P o c h w ilo w y m o d su n ię c iu b is k u p ó w od n a d z o ru s z k o ln e g o w c z a sa c h O s ia n d ra , k sią ż ę A lb re c h t p o d p re s ją k o m isa rz y k ró la p o ls k ie g o i w p o ro z u m ie n iu ze sta n a m i k ra jo w y m i, p rz y w ró c ił stan p o p rz e d n i. T a k w ięc b isk u p sa m b ijsk i o d z y s k a ł sw o je u p ra w n ie n ia z w ie rz c h n ie w sto su n k u d o A lb e rty n y . W ra z z no w y m K irc h e n o rd n u n g (1 5 6 8 r.) p rz y w ró c o n y z o sta ł z g o d n y z k o n fe s ją a u g s b u rs k ą p ie rw o tn y c h a ra k te r K o ś c io ła lu te ra ń sk ie g o , a w y d a n ą d ru k ie m w 1570 r. s y m b o lic z n ą k się g ę K o ś c io ła P ru s k ie g o „ R e p e titio c o rp o ris d o c trin a e P ru te n ic i” p o d p is a ło o s ie m d z ie s ię c iu s z e ś c iu d u c h o w n y c h , w śró d nich o b aj b is k u p i i w sz y sc y p ro fe so ro w ie u n iw e rs y te tu 5. P o d o b n ie b y ło z w y d a n ą d ru k ie m w 1579 ro k u w y k ła d n ią d o k try n y lu te ra ń sk ie j „ K o n k o rd ie n b u c h ” , k tó r ą b is k u p W ig a n d p o le c ił p o d p is a ć d u ch o w n y m p ro te s ta n c k im j u ż w 1578 ro k u 6.
S z c z e g ó ln y c h p ra w d o n a d z o ro w a n ia d z ia ła ln o ś c i W y d z ia łu T e o lo g ic z n e g o A k a d e m ii K ró le w ie c k ie j d o m a g a ł się d la sie b ie od 1573 ro k u b is k u p H esh u siu s. Z a p ro p o n o w a ł on m ia n o w ic ie , by n ik t b e z je g o z g o d y nie m ó g ł być p rz y ję ty do A lu m n a tu , b y m ó g ł b y ć o so b iś c ie o b e c n y na e g z a m in a c h a lu m n ó w , a ta k ż e by ż a d n e te z y te o lo g ic z n e i p u b lik a c je n ie m o g ły b y ć w y d ru k o w a n e b e z j e g o a p ro b a ty . S en at A k a d e m ii n ie w y ra z ił je d n a k z g o d y na to , ab y b is k u p m iał ta k d a le c e in g ero w ać w sp ra w y u c z e ln i7.
O s ta te c z n ie w 1588 ro k u w m ie jsc e b is k u p ó w p o w o ła n o d w a K o n sy sto rz e : d la d ie c e z ji P o m e z a ń s k ie j z s ie d z ib ą w Z a le w ie , z aś d la S a m b ijs k ie j w K ró lew cu . W ła śn ie K o n sy sto rz p rz e ją ł p o b isk u p a c h sp ra w o w a n ie n a d z o ru nad u n iw e rs y te te m , c e n z u rę d ru k ó w , s p ra w y sty p e n d ia ln e , e g z a m in o w a n ie k a n d y d a tó w na p a sto ró w , a ta k ż e ich w y n a g ra d z a n ie 8.
W y d z ia ł T e o lo g ic z n y U n iw e rsy te tu K ró le w ie c k ie g o b y ł je d n y m z trz e c h w y d z ia łó w w y ż sz y c h A k a d e m ii (o b o k p ra w a i m ed y c y n y ) i w in te re su ją c y m nas o k re s ie stu d ia te o lo g ic z n e c ie s z y ły się n a jw ię k s z ą p o p u la r n o ś c ią w śró d stu d e n tó w . D o c h w ili p o w o ła n ia u n iw e rs y te tu w K ró le w c u m ło d z ie ż z P rus k ie ro w a ła się n a s tu d ia g łó w n ie na u n iw e rs y te ty p ro te s ta n c k ie w N ie m c z e c h (W itte n b e rg a , R o sto c k , F ra n k fu rt nad O d r ą L ip sk ) o ra z w H o la n d ii9. W o b e c istn ie n ia sp o rej liczb y sta ry c h u n iw e rsy te tó w , n o w e by z a in te re s o w a ć s z e r s z ą o p in ię p u b lic z n ą m u siały ro z w ija ć s p e c ja ln e a k c je p ro p a g a n d o w e . J e d n ą z fo rm tej re k la m y b y ły u rz ę d o w e o d e z w y d ru k o w a n e w k sz ta łc ie a fisz ó w , a o k re ś la n e ja k o publicatio b ą d ź intiwatio. P o d o b n ie u c z y n ił k sią ż ę A lb re c h t, k tó ry p o w o łu ją c u n iw e rs y te t w K ró le w c u ro z e s ła ł 2 0 lip ca 1544 ro k u list o k ó ln y do k ró ló w , k s ią ż ą t i o s ó b p ry w a tn y c h E u ro p y z a w ie ra ją c y p ro je k t z a d a ń n o w ej A k a d e m ii, o b o w ią z k i s tu d e n tó w o ra z w a ru n k i z a tru d n ie n ia k ad ry p r o f e s o r s k ie j10.
O d p ie rw sz y c h dni is tn ie n ia u c z e ln i je j g łó w n e z a d a n ia p o d p o rz ą d k o w a n e zo sta ły c e lo w i w y z n a n io w e m u i p a ń stw o w e m u . P rz e d e w szy stk im n a le ż a ło d o sta rc z y ć m ło d em u p ań stw u p ro te s ta n c k ie m u u rz ę d n ik ó w a d m in is tra c ji k o śc ie ln e j i c y w iln e j, p o słu g u ją c y c h się ję z y k a m i n a ro d o w o śc i z a m ie sz k u ją c y c h P ru sy K sią ż ę c e : p o ls k im , n ie m ie c k im , litew sk im .
„ T a k ż e w ie lu w ie lk im n a ro d o m , k tó re z P ru sam i o d w sc h o d u i z a c h o d u g r a n i c z ą - p is a ł w d e k la ra c ji A lb e rty n y k sią ż ę A lb re c h t - j a k m am y n a d z ie ję , p rz y n ie sie p o ż y te k ta k a A k a d e m ia : je ś li w ty m k ra ju ro z k w itn ą stu d ia n a u k o w e , b ę d ą m o g ły m ieć d la sw ych k o śc io łó w p a ste rz y i w ięcej i lepiej w y k sz ta łc o n y c h ” . K sią ż ę z a p o w ie d z ia ł też, że w sz y stk ie n au k i ś w ie c k ie b ę d ą z o rg a n iz o w a n e w ra m a c h tra d y c y jn y c h w y d z ia łó w , zaś s z c z e g ó ln e m ie js c e z a ją ć m ia ła n a u k a ję z y k ó w . „ D la p u b lic z n e g o u ży tk u P ru s i n a ro d ó w o śc ie n n y c h , sp ro w a d z iliś m y d o A k a d e m ii k ró le w ie c k ie j m ę ż ó w u czo n y c h i z n a k o m ity c h , z k tó ry c h je d n i b ę d ą w y k ła d a ć m ło d z ie ż y g ra m a ty k ę ła c iń s k ą i p rz y z w y c z a ja ć j ą o ile m o ż n o śc i w p isa n iu d o c z y ste g o i w ła śc iw e g o k sz ta łtu ję z y k a ła c iń s k ie g o , inni w y k ła d a ć b ę d ą te k s ty g re c k ie i h e b ra js k ie ” " . Z g o d n ie w ięc z d e k la r a c ją p ro g r a m o w ą k ró le w ie c k a fu n d a c ja sta w ia ła so b ie z a cel o d d z ia ły w a n ie na o b s z a rz e z n a c z n ie p rz e k ra c z a ją c y m g ra n ic e P rus. M ia ła o n a b y ć o s to ją d la m ło d z ie ż y ró ż n o w ie rc z e j, ta k ż e z in n y ch o b s z a ró w R z e c z y p o sp o lite j: W ie lk o p o ls k i, M a ło p o lsk i i L itw y. W śró d g łó w n y c h z a d a ń sta w ia n y c h A k a d e m ii b y ł d u c h o w y i in te le k tu a ln y ro zw ó j m ło d z ie ż y w o p a rc iu o sz e ro k i z a k re s n au k filo z o fic z n y c h o ra z o p rz e k o n a n ie , iż nie m o ż n a p rz y ją ć n au k i b e z p o tw ie rd z e n ia je j słó w w P iśm ie Ś w ięty m .
M ło d y K o śc ió ł p ro te sta n c k i p o trz e b o w a ł d u żej lic z b y p a sto ró w , z aś s z c z e g ó ln y b ra k d u s z p a s te rz y w y stę p o w a ł w p a ra fia c h p o lsk ic h i litew sk ich P ru s K sią ż ę c y c h , w k tó ry ch z g o d n ie z d u c h e m re fo rm a c ji p rz e k a z y w a n ie S ło w a B o ż e g o p o w in n o o d b y w a ć się w ję z y k a c h n a ro d o w y c h . P o ro k u 1525 P ru sy K sią ż ę c e p o d z ie lo n e z o sta ły na trz y o k ręg i (K re ise ): S a m b ijsk i (S a m la n d is c h e r) - z p rz e w a g ą lu d n o śc i litew sk iej, N a ta n g ii (N a ta n g is c h e r) i G ó rn y c h P ru s (O b e rla n d isc h e n ) - z a m ie sz k a ły c h p rz e z lu d n o ść n ie m ie c k ą i p o lsk ą. W śró d s ta ro stw z p rz e w a g ą lu d n o śc i litew sk iej w y m ien ić m ożna: R a g n e tę (R a g n it), T y lż ę (T ilsit), K ła jp e d ę (M e m e l), z a ś lu d n o ść p o ls k a z a m ie sz k iw a ła g łó w n ie p o ls k ie sta ro stw a N a ta n g ii: W ę g o rz e w o (A n g e rb u rg ), G iż y c k o (L o tz e n ), Ryn (R h e in ), S z e stn o (S e h e s te n ), O le c k o (O le tz k o ), E łk (L y c k ), P isz (J o h a n n is b u rg ) o ra z p o ls k ie s ta ro stw a G ó rn y c h P rus: O s tró d ę (O ste ro d e ), O lsz ty n e k (H o h e n ste in ), N id z ic ę (N e id e n b u rg ), S z c z y tn o (O rte ls b u rg ), D ą b ró w n o (G ilg e n b u rg ) 12.
P o trz e b y d u s z p a s te rs k ie p a ra fii e w a n g e lic k ic h by ły o g ro m n e , z w ła sz c z a , że w ciąg u X V I w ie k u p o w sta ło w ie le n o w y c h p arafii, z aś je d n a o d d ru g ie j nie m o g ła by ć o d d a lo n a
d alej n iż o je d n ą m ilę. C z ę sto w ię c k ilk a p arafii o b s łu g iw a ł je d e n p asto r. I ta k je s z c z e w 1545 ro k u w P ru sa c h K sią ż ę c y c h ty lk o je d e n p a s to r w m ie js c o w o śc i E n g e lb u rg (W ę g ie ls z ty n ) k o ło W ę g o rz e w a m ó g ł o d p ra w ia ć m sz ę w ję z y k u litew sk im , z a ś d o p o c z ą tk u X V II w ie k u w g m in a c h p o lsk ic h i litew sk ich z a tru d n ia n o je s z c z e tłu m a c z y („ T o lk e n ” ) 13.
A b y A k a d e m ię K ró le w ie c k ą o p u sz c z a ło j a k n a jw ię c e j m ło d z ie ż y zn a ją c e j ję z y k p o lsk i i litew sk i, k sią ż ę A lb re c h t fu n d u ją c s ty p e n d ia d la u b o g iej m ło d z ie ż y k a n d y d u ją c e j d o sta n u d u c h o w n e g o o k re ś lił ich liczb ę n a jp ie rw na 2 4 , a n a stę p n ie na 28, z z a z n a c z e n ie m , iż 16 z a re z e rw o w a n y c h je s t d la P o la k ó w i L itw in ó w b ą d ź P ru só w , zaś p o z o sta łe d w a n a śc ie d la N ie m c ó w 14. C zas p o b ie ra n ia sty p e n d iu m o k re ś lo n o na trz y lata, w k tó ry m to c z a sie stu d e n t o trz y m y w a ł d a rm o w e m ie sz k a n ie i w y ż y w ie n ie o ra z d ro b n e k ie s z o n k o w e . W ro k u 1550 k siążę A lb re c h t u ściślił z a sa d y p o b ie ra n ia tych sty p e n d ió w , u sta la ją c , że N ie m c y n ie b ę d ą p rz y jm o w a n i na m ie jsc a u sta n o w io n e d la sty p e n d y stó w p o lsk ic h i lite w s k ic h 1'. W 1561 roku w y d a n e z o s ta ło z a rz ą d z e n ie do w szy stk ich sta ro stw litew sk ich , by p o w ia d a m ia ły W y d z ia ł T e o lo g ic z n y o z d o ln e j m ło d z ie ż y , z n a ją c e j d o b rz e ję z y k litew sk i - ja k o k a n d y d a ta c h na s tu d ia 16. K sią ż ę A lb re c h t w sw ym te s ta m e n c ie z 1567 ro k u p o sta n o w ił, iż o b o k 2 8 a lu m n ó w u trz y m y w a ć b ę d z ie p o n a d to d z ie s ię c iu ta k z w a n y c h „ E x p e c ta n te n ” , czy li o so b y o c z e k u ją c e n a m ie js c a w A lu m n a c ie 17. W ro k u 1584 stro n y u d z ie liły e le k to ro w i w Z a le w ie o d p o w ie d z i na p rz e d ło ż o n e im p o d o b ra d y p u nkty.
P ro s iły m ię d z y innym i o p rz y s p ie sz e n ie w iz y ta c ji p a ra fia ln y c h i b y p ie n ią d z e z g ro m a d z o n e w sk u te k 6 -le tn ie g o w ak atu na u rz ę d z ie b is k u p a S am b ii p rz e k a z a n e z o sta ły na s ty p e n d ia stu d e n to m p rz e b y w a ją c y m w k ró le w ie c k im a lu m n a c ie 18.
W ra z z k s z ta łc e n ie m stu d e n tó w p o lsk ic h i litew sk ich , o d p o ło w y X V I w ie k u za c z ę ły u k a z y w a ć się w P ru s a c h K sią ż ę c y c h c o ra z lic z n ie jsz e d ru k i w ich ro d z im y c h ję z y k a c h : p o ls k ie i litew sk ie tłu m a c z e n ia S ta re g o i N o w e g o T e sta m e n tu , śp ie w n ik ó w , p o sty lli, m a łe g o i d u ż e g o K a te c h iz m u L u tra. N ie z a p o m n ia n o te ż o p rz e tłu m a c z e n iu n a p o ls k i i litew sk i k o le jn y c h o rd y n a c ji k o śc ie ln y c h („ K irc h e n o rd n u n g e n ” ). G łó w n y m o śro d k ie m d ru k a rs tw a w ję z y k u p o lsk im b y ł o c z y w iśc ie K ró le w ie c , w któ ry m w latach 1535 -r 1567 w y d a n o n ie m n iej n iż 61 d r u k ó w 19.
N a jlic z n ie js z ą g r u p ą s tu d iu ją c ą w K ró lew cu byli u b o d z y stu d e n c i z P ru s, k tó rz y m o g li stu d io w a ć d z ię k i sty p e n d io m k siążęcy m i p ry w a tn y m o ra z z d o b y w a ją c p ie n ią d z e u d z ie la n ie m k o re p e ty c ji. W latach 1549 - 1584 sp o ś ró d 1862 stu d e n tó w w p isa n y c h do m e try k i u n iw e rs y te c k ie j a ż 9 2 8 p o c h o d z iło z P ru s (w ty m 186 o só b z P ru s K ró le w sk ic h i 7 2 4 o s o b y z P ru s K sią ż ę c y c h ). Z kolei w latach 1 5 8 4 -1 6 1 9 n a o g ó ln ą lic z b ę 3 9 9 9 stu d e n tó w 1205 p rz y b y ło z P ru s K siążęcy ch (w ty m a ż 7 5 4 o s o b y z K ró le w c a ), a 3 49 o só b z P ru s K ró le w sk ic h (w ty m 127 o só b z G d a ń s k a )20. S tan liczeb n y stu d e n tó w p o d le g a ł je d n a k w a h a n io m , co zw i ą fin a n s o w ą u c z e ln i, sp o ra m i te o lo g ic z n y m i w g ro n ie p ro fe so rsk im , a ta k ż e c z ę s to n a w ie d z a ją c y m i K ró le w ie c e p id e m ia m i (lata: 1549, 1564, 1570, 1597, 1 6 0 2 )21.
G łó w n y m z a d a n ie m u n iw e rsy te tu by ło w y k sz ta łc e n ie j a k n a jw ię k sz e j liczby u rz ę d n ik ó w w j a k n a jk ró tsz y m c zasie. D lateg o te ż d o p u s z c z a n o m o ż liw o ść u zy sk a n ia sto p n i a k a d e m ic k ic h n iż sz y c h n iż m a g iste riu m . D łu g o ść ta k ic h n ie p e łn y c h stu d ió w b y ła z ró ż n ic o w a n a w z a le ż n o śc i o d w y d z ia łu . N a p rz y k ła d b a k a lau reat w e d łu g sta tu tó w W y d z ia łu F ilo z o fic z n e g o m ó g ł s tu d e n t o trz y m a ć j u ż p o roku n au k i, je d n a k b y ł to n a jk ró tsz y te rm in . Z k o lei statu ty A lu m n atu m ó w iły o o b o w ią z k o w y c h d w ó c h latach n a u k i, z a ś p o trz e c im roku m ó g ł stu d e n t o trz y m a ć b a k a la u re a t, a po p ię c iu latach
stu d ió w m ó g ł by ć p ro m o w a n y na m ag istra. Z a s ta n a w ia ją c y j e s t fak t, iż na trz e c h w y ż sz y c h w y d z ia ła c h (T e o lo g ic z n y m , P raw n y m i M e d y c z n y m ) p ie rw s z e n ad a n ia sto p n ia b a k a ła rz a o d b y ły się d o p ie ro w latach d w u d z ie sty c h X V II w ie k u , z aś na w y d z ia le S z tu k W y z w o lo n y c h (F ilo z o fic z n y m ) p ie rw s z a p ro m o c ja na sto p ie ń m a g istra o d b y ła się j u ż w 1548 ro k u 22. D o p ie ro w latach d w u d z ie sty c h X V II w iek u czy li o k o ło s ie d e m d z ie s ią t lat po p o w sta n iu A k a d e m ii w y d a n e z o sta ły d ru k ie m sta tu ty w y ższy ch w y d z ia łó w u n iw e rsy te tu , k tó re ściśle o k re ś la ły z a d a n ia k a d ry p ro fe so rsk ie j j a k i o b o w ią z k i stu d e n tó w 2^. F ak ty te ś w ia d c z ą o ty m , że d o p o c z ą tk u X V II w ie k u na u czeln i k ró le w ie c k ie j p a n o w a ł d u ż y c h a o s. B o g atsi stu d e n c i m o g li k o n ty n u o w a ć stu d ia i z d o b y w a ć sto p n ie n a u k o w e na n ie m ie c k ic h u n iw e rsy te ta c h , b ie d n ie js i z aś c z ę sto m usieli p rz e ry w a ć stu d ia , by p o d ją ć p ra c ę w m iejsco w y ch p a ra fia c h lub sz k o ła c h . N ie b e z z n a c z e n ia b y ły te ż w y so k ie k o sz ty b ie s ia d y i sa m e g o ak tu p ro m o c y jn e g o 24.
Ż y c ie n a u k o w e K ró le w c a k o n c e n tro w a ło się w o k ó ł b u d y n k ó w n a z w a n y c h od im ienia k s ię c ia A lb re c h ta „ C o lle g iu m A lb e rtin u m ” 25. P ierw sze ta k z w a n e S tare C o lleg iu m w y b u d o w a n o w 1544 ro k u na p la c u n ad P re g o łą p o m ię d z y k a te d r ą k n ip a w s k ą a d w o rem b is k u p im i o d d z ie lo n o o d u licy b u d y n k iem sta n o w ią c y m je d n o c z e ś n ie b ra m ę tzw . „ T o rg e b a u d e ” z 1532 ro k u . S ta re C o lle g iu m m iało d w a sk rz y d ła : w s c h o d n ie i p ó łn o c n e , o b a b e z p o ś re d n io nad P re g o łą . W cz ę śc i w sc h o d n ie j z n a jd o w a ła się n a jw a ż n ie js z a sala u n iw e rs y te tu - „ A u d y to riu m M a x im u m ” , w któ rej o d b y w a ły się p ro m o c je , d y sp u ty , ju b ile u s z e . B y ła to je d n o c z e ś n ie sa la w y k ła d o w a W y d z ia łu T e o lo g ic z n e g o . Po p rz e c iw n e j stro n ie le ż a ła sa la w y k ła d o w a W y d zia łu P raw a, a ta k ż e p o k ó j g d z ie o b ra d o w a ł s e n a t i p o s z c z e g ó ln e w y d ziały .
N a d a u d y to riu m z n a jd o w a ło się k ilk a p o k o i d la s tu d e n tó w , a p o d nim i ta k zw a n a „ S c h w a rz e B re tt” czy li a k a d e m ic k a ta b lic a o g ło sz e ń . Z k o lei w c z ę śc i p ó łn o c n e j S ta re g o C o lle g iu m z n a jd o w a ło się m ie sz k a n ie z a rz ą d z a ją c e g o fin a n sa m i u czeln i e k o n o m a o ra z k o n w ik to riu m czyli s to łó w k a a k a d e m ic k a , b ę d ą c a je d n o c z e ś n ie s a lą w y k ła d o w ą W y d z ia łu F ilo z o fic z n e g o . N a n a jn iż sz y m p ię trz e te g o b u d y n k u m ie sz k a li te ż stu d e n c i. Z c z a se m k sią ż ę A lb re c h t z d e c y d o w a ł się na p o w ię k sz e n ie i ro z b u d o w ę b u d y n k ó w a k a d e m ic k ic h i ro z p o c z ę to b u d o w ę ta k z w a n e g o N o w e g o C o lle g iu m , k tó r ą z a k o ń c z o n o j u ż p o śm ie rc i K się c ia w 1569 ro k u . W N o w y m C o lle g iu m w ię k sz o ś ć p o m ie sz c z e ń z a jm o w a ły p o k o je s tu d e n tó w , z a ś ś r o d k o w ą je g o c z ę ś ć sta n o w iła b ib lio te k a u n iw e rs y te c k a 26. B ib lio te k a ta p o w sta ła ze z b io ru p ie rw s z y c h d o k u m e n tó w a k a d e m ic k ic h , k tó re w p ły w a ły ja k o o w o c d y sp u t u n iw e rs y te c k ic h i w w y n ik u z a ła tw ia n ia s p ra w u rz ę d o w y c h . K a ż d y w stę p u ją c y na a k a d e m ię stu d e n t m u s ia ł p o n a d to z ło ż y ć o p ła tę 18 g ro s z y n a p o w ię k sz e n ie je j z a so b u . T a k ż e d z ia ła ją c a o d 1639 ro k u w K ró le w c u d ru k a rn ia Jo h a n n a R e u ssn e ra , m ia ła o b o w ią z e k p rz e k a z y w a n ia je d n e g o e g z e m p la rz a d ru k o w a n y c h d z ie ł te j w ła śn ie b ib lio te c e . K się g i, k tó re o trz y m y w a ł A lb re c h t w d w ó ch e g z e m p la rz a c h p rz e k a z y w a n e by ły ró w n ie ż d o te g o k się g o z b io ru . O p ie k ę n a d b ib lio te k ą a k a d e m ic k ą sp ra w o w a ł re k to r i d z ie k a n i, z a ś b e z p o śre d n i n a d z ó r n ad je j z a so b e m p o w ie rz a n o sp e c ja ln ie p o w o ła n y m b ib lio te k a rz o m : p rim a riu s p o w o ły w a n y b y ł z g ro n a p ro fe s o ró w zw y c z a jn y c h u n iw e rs y te tu , a fu n k c ję d ru g ie g o b ib lio te k a rz a p e łn ił z w y k le in s p e k to r a lu m n ó w 27.
O d ro k u 1545 a k a d e m ii stu d e n c i k ró le w ie c c y m ieli m o ż n o ś ć k o rz y s ta n ia z g ro m a d z o n e g o od 1529 ro k u w s p a n ia łe g o k się g o z b io ru k s ię c ia A lb re c h ta tzw . „ N o v a B ib lio th e c a ” (p ó ź n ie js z a „ S c h lo s s b ib lio th e k ” )28. K s ię g o z b ió r te n z a w ie ra ł p iś m ie n n ic tw o n a u k o w e w ję z y k u ła c iń sk im , g re c k im i, h e b ra jsk im Z d e c y d o w a n ie p rz e w a ż a ły w niej p is m a z z a k re s u te o lo g ii p ro te sta n c k ie j o ra z p ra c e z d z ie d z in y tzw .
sztu k w y z w o lo n y c h (g ra m a ty k i, reto ry k i, d ia le k ty k i, a ry tm e ty k i, g e o m e trii, m u zy k i i a s tro n o m ii) . N o w e k sięg i z d o b y w a n o nie ty lk o p rz e z z a k u p y , a le ró w n ie ż p rz e z d a ro w iz n y . W p o ło w ie X V I w iek u , w c z a sie u rz ę d o w a n ia na sta n o w isk u b ib lio te k a rz a P o ly p h e m u sa z a só b w z ró sł o o k o ło d w a ty sią c e to m ó w (m ię d z y innym i o 3 3 0 to m ó w ze starej b ib lio te k i Z a k o n u K rz y ż a c k ie g o w T a p ia w ie ). A by u łatw ić stu d e n to m i p ro fe so ro m k o rz y s ta n ie z b ib lio te k i P o ly p h e m u s z a ło ż y ł k a ta lo g a lfa b e ty c z n y o d d a n y do u ży tk u w 1545 ro k u . P o śm ie rc i P o ly p h e m u sa w 1549 ro k u k ie ro w n ic tw o b ib lio te k i o b ją ł M artin C h e m n itz , k tó ry p o św ię c ił się n a stę p n ie stu d io m te o lo g ic z n y m . W latach u rz ę d o w a n ia H e in ric h a Z e lla (1 5 5 7 - 1 5 6 4 ) k się g o z b ió r p o w ię k sz y ł się o k o le jn e ty sią c to m ó w , m ię d z y innym i o k się g o z b ió r z a k o n u b e rn a rd y n ó w w Z a le w ie . Z ell d o k o n a ł te ż n o w eg o sk a ta lo g o w a n ia z a so b u , d z ie lą c k sięgi w e d łu g d y sc y p lin na: te o lo g ię , m ed y cy n ę , p ra w o , h isto rię , filo z o fię , p o ety k ę, sztu k i w y z w o lo n e , m a te m a ty k ę , ję z y k h e b ra jsk i. W ra m ach d a n e j d y sc y p lin y w p ro w a d z ił on p o d g ru p y te m a ty c z n e , tw o rz ą c w te n s p o s ó b k a ta lo g rz e c z o w y . N o w o ś c ią by ło te ż p is a n ie s y g n a tu r n a g rz b ie ta c h to m ó w i u sta w ia n ie k sią g g rz b ie ta m i d o p rzo d u . P rz y b y ły n a d w ó r k ró le w ie c k i z G d a ń sk a M ich ael S c rin iu s (o d 1579 ro k u p ro fe so r d ia le k ty k i) s p o rz ą d z ił no w y k a ta lo g k siąg, k tó ry w tej fo rm ie p rz e trw a ł do p o c z ą tk u X IX w iek u . J e g o s p e c y fik a p o le g a ła na ty m , że w k ażd y m d z ia le rz e c z o w y m , na k o ń cu , z e s ta w ia n o b ie ż ą c e n a b y tk i,0.
K siążę A lb re c h t d o c e n ia ją c w a rto ść k się g o z b io ru p o s ta n o w ił w sw o im te s ta m e n c ie z 17 lu teg o 1567 ro k u , iż b ę d z ie on „fu r d ie ew ig e Z e it u n z e rtre n n t u nd u n z u e rrise n in K ö n ig sb e rg d em L a n d e zu g u te b le ib e n ” . W 1583 ro k u d o sz ło d o p o łą c z e n ia te g o zb io ru z ta k z w a n ą „ K a m m e rb ib lio th e k ” , czy li p ry w a tn ą b ib lio te k ą K s ię c ia ’1. W e d le p ie rw s z e g o „ B ib lio th e k o rd n u n g ” z 1585 ro k u z je j z b io ró w m o g li k o rz y sta ć ty lk o tzw . „ E rn s th a fte ” czy li w ie lc y p a n o w ie , p ro fe so ro w ie , a ta k ż e stu d e n c i (ci o sta tn i w y łą c z n ie n a m ie js c u )32. W y p o ż y c z a n ie k sią g m o g ło się o d b y w a ć z a sp e c ja ln y m p o z w o le n ie m k a n c le rz a , z aś od 1588 ro k u w y p o ż y c z a n o j e w y łą c z n ie u czo n y m . P o m im o , iż e le k to r Je rz y F ry d e ry k o g ra n ic z y ł w y p o ż y c z a n ie k siąg , n ie z a p o b ie g ło to ich p rz e trz y m y w a n iu , z w ła s z c z a p rz e z p ro fe so ró w u n iw ersy tetu . A b y stu d e n c i p o d p re te k ste m p ra c y w b ib lio te c e n ie o p u s z c z a li z a ję ć , w y z n a c z o n o im sp e c ja ln e g o d z in y k o rz y s ta n ia ze z b io ró w w e ś ro d y i so b o ty . N ie b e z p ie c z e ń s tw o p o ż a ru sp o w o d o w a ło , że o d 1588 roku b ib lio te k ę p rz e n ie sio n o d o p o łu d n io w o -z a c h o d n ie j czę śc i z a m k u , g d z ie p o z o sta w a ła do 1810 ro k u 33.
O b o k sa m o d z ie ln e g o stu d io w a n ia k siąg , p o d s ta w o w ą fo rm ą k s z ta łc e n ia stu d e n tó w W y d zia łu T e o lo g ii b y ły w y k ład y , w k tó ry ch u d z ia ł b y ł o b o w ią z k o w y . Jak d u ż ą w agę p rz y w ią z y w a n o w X V I w iek u d o te g o o b o w ią z k u ś w ia d c z y fakt, iż w śró d p ie rw sz y c h re le g o w a n y c h z K ró le w c a stu d e n tó w z n a la z ł się stu d e n t z In flan t, k tó ry b a rd z o c z ę sto o p u s z c z a ł w y k ła d y 34. K siążę A lb re c h t, c h o ć n ie m iał w y k sz ta łc e n ia u n iw e rs y te c k ie g o c h ę tn ie u c z e s tn ic z y ł w w y k ła d a c h te o lo g ic z n y c h i ta k g ru n to w n ie s tu d io w a ł literatu rę te o lo g ic z n ą , że m ó g ł n a w e t z a ją ć sta n o w isk o w to c z ą c y c h się d y sp u ta c h ".
Z p ie rw s z y c h sta tu tó w u n iw ersy tetu k ró le w ie c k ie g o z 1546 ro k u w y n ik a, ż e z a ję c ia a k a d e m ic k ie p rz y s z ły c h p a sto ró w o g ra n ic z a ły się d o k o m e n to w a n ia i w y ja śn ia n ia B ib lii36. R o z d z ia ł trz e c i ty ch sta tu tó w m ów i o ty m , że p ro fe s o r p rim a riu s p o w in ien w y k ła d a ć na te m a t S ta re g o T e sta m e n tu od g o d z in y trz e c ie j po p o łu d n iu , z a ś secundarius p rz e d p o łu d n ie m o d g o d z in y d z ie w ią te j p o w in ie n o m a w ia ć N o w y T e sta m e n t. N a tem at u d ziału stu d e n tó w te o lo g ii w w y k ła d a c h p ro w a d z o n y c h p rz e z p ro fe so ró w W y d zia łu F ilo z o fic z n e g o w X V I w iek u b rak ja k ic h k o lw ie k in fo rm ac ji. D o p ie ro w 1735 roku u sta lo n y z o sta ł sz c z e g ó ło w y p ro g ra m ty ch w y k ła d ó w d la W y d zia łu T e o lo g ic z n e g o '7.
W o p ra c o w a n y c h n a p rz e ło m ie 1 6 2 3 /1 6 2 4 sta tu ta c h W y d z ia łu T e o lo g ic z n e g o , w śró d w y m a g a ń sta w ia n y c h stu d e n to m te o lo g ii w y m ien ia się: p o b o ż n o ś ć , sk ro m n o ść , sc h lu d n y p rz y o d z ie w e k , d o b re o b y c z a je i u c z c iw o ść , o p a n o w a n ie p o d sta w te o lo g ii p ro te sta n c k ie j, p iln e u c z ę sz c z a n ie na w y k ła d y , ć w ic z e n ie się w d y sp u ta c h i k a z a n ia c h 38.
N a d z ó r n ad cały m W y d z ia łe m T e o lo g ic z n y m sp ra w o w a ł d z ie k a n , k tó ry w śró d lic z n y c h o b o w ią z k ó w m u s ia ł z n a le ź ć c zas na k o n tro lo w a n ie w y k ła d ó w , u c z e stn ic z e n ie w d y sp u ta c h te o lo g ic z n y c h o ra z c e n z u ro w a n ie p ism i d y s p u t te o lo g ic z n y c h . Pod s z c z e g ó ln ą k o n tr o lą d z ie k a n a z n a jd o w a li się alu m n i i inni sty p e n d y śc i W y d zia łu T e o lo g ic z n e g o . D la u trz y m a n ia d y sc y p lin y a k a d e m ic k ie j d z ie k a n m ia ł zaw sz e przy so b ie g łó w n e k lu c z e - „ H a u p ts c h lü s s e l” d o w s z y stk ic h b u d y n k ó w i p o k o i a k a d e m ic k ic h ’’9. W d b a ło ś c i o m o ra le m ło d y ch ludzi w ła d z e a k a d e m ic k ie n ap o m in a ły ich, a b y w tra k c ie św ią t i u ro c z y s to śc i, z w ła sz c z a b ie s ia d w e se ln y c h „ n ic h t n ach A rt von S aty ren h e ru m ta n z e n ” . N ie u c h o d z iło te ż , by stu d e n c i n o sili p rz y so b ie b ro ń i aby w y g lą d a li j a k „ L a n d e s k n e c h te ” . D la te g o te ż z a le c a n o im sta ra n n y ub ió r. Je d n a k nie u d a ło się w K ró le w c u p rz e fo rso w a ć w z o re m W itte n b e rg i, o rd y n a c ji o u b io ra c h („ K le id e ro rd n u n g ” )40.
P o z a w y k ła d a m i, s z c z e g ó ln ą fo rm ą k s z ta łc e n ia stu d e n tó w b y ły d y sp u ty - „ D is p u ta tio n e s ” . G łó w n e te z y k ażd ej d y sp u ty b y ły n a jp ie rw c e n z u ro w a n e p rz e z d z ie k a n a w y d z ia łu , k tó ry je d e n ich e g z e m p la rz c h o w a ł d o a k t41. J u ż w p ie rw sz y c h sta tu ta c h a k a d e m ic k ic h z 1546 roku z n a la z ł się p u n k t „ D e d is p u ta tio n ib u s ” , w którym p o le c a n o , by n a trz e c h w y ższy ch w y d z ia ła c h p ro fe so ro w ie d y sk u to w a li co kw artał, zaś m a g istro w ie co trz y ty g o d n ie 42. S ta tu ty W y d z ia łu T e o lo g ic z n e g o z p o c z ą tk u X V II w ieku m ó w iły o z o b o w ią z a n iu p ro fe so ró w do d y sk u to w a n ia p u b lic z n e g o p rz y n a jm n ie j ra z w ro k u p o d k a r ą d w ó ch ta la ró w 4j.
B y ły d w a ro d z a je d y sp u t. P ie rw s z y to tzw . ’’C irc u la r D is p u ta tio n e s ” , do k tó ry ch z o b o w ią z a n i byli k o le jn o p ro fe so ro w ie i d o k to rz y je d n e g o w y d z ia łu . D niam i w y z n a c z o n y m i n a p ro w a d z e n ie ty ch d y sk u sji by ły p iątk i o d g o d z in y 7 d o 11 p rzed p o łu d n ie m o ra z ś ro d y i s o b o ty p o p o łu d n iu . Innym ro d z a je m d y sk u s ji by ły tzw . „ D is p u ta tio n e s p ro lo co vel p ro g ra d u ” czyli tak zw a n e d y s p u ty in a u g u ra c y jn e p rzed o b ję c ie m g o d n o śc i p ro fe s o rs k ie j. D y sk u sje „ p ro lo c o ...” ro z p o c z y n a ły się o 7 ra n o i trw a ły d o g o d z in y 11, a p o p o łu d n iu ro z p o c z y n a ły się o g o d z in ie 13 i nie m iały o g ra n ic z o n e g o c zasu trw a n ia . A d iu n k c i w y d z ia łu d y sk u to w a li „ p ro lo c o ” ty lk o p ó ł d n ia 44.
D la u m o ż liw ie n ia stu d e n to m ć w ic z e n ia s w o b o d n e g o i lo g ic z n e g o w y p o w ia d a n ia się sta tu ty W y d z ia łu T e o lo g ic z n e g o z e z w a la ły , b y ro z p o c z y n a li oni d y sk u s ję w „ C irc u la r D is p u ta tio n e s ” jak o tzw . o p o n e n c i. M ogli oni je d n a k d y sk u to w a ć ty lk o w g o d z in a c h od 7 d o 9, p o czy m d o d y sk u sji p rz y stę p o w a li d z ie k a n i p ro fe so ro w ie W y d zia łu . P o zo stali s tu d e n c i te o lo g ii, a z w ła s z c z a w sz y sc y alu m n i m ieli o b o w ią z e k u c z e stn ic z e n ia w d y sk u s ja c h i p iln e g o ś le d z e n ia p rz e d s ta w ia n y c h a rg u m e n tó w 45.
R e lig ia p ro te s ta n c k a p rz y k ła d a ła d u ż e z n a c z e n ie d o w sp ó ln e g o śp iew u gm iny. D la te g o te ż m u z y k a k o śc ie ln a i śp ie w sta n o w iły w a ż n y e le m e n t w y k sz ta łc e n ia p rz y s z ły c h p a sto ró w . J u ż w z a rz ą d z e n ia c h w iz y ta c y jn y c h z 1540 ro k u stw ie rd z a n o : „ W e n n d a s V o lk d ie C h o ra le n ic h t k e n n e , so so llte n P fa rre r u nd L e h re r v o r dem G o tte s d ie n s t m it ihm ü b en u n d b e so n d e rs d ie J u g e n d d a rin u n te rric h te n ” 46. K siążę A lb re c h t in te re so w a ł się b a rd z o k rz e w ie n ie m k o śc ie ln e j m u zy k i e w a n g e lic k ie j. P o z o sta w a ł on nie ty lk o w b lisk ich k o n ta k ta c h z c z o ło w y m i m u zy k am i sw eg o czasu: Jo h a n n e m W a lte re m , L u d w ig ie m S eu flem , T h o m a se m S to ltz e re m , le c z ró w n ie ż sam był
au to re m p ie śn i k o śc ie ln y c h . P o c z ą tk o w o z a p o d sta w ę słu ż y ł g m in o m „ P re u s sis c h e C h o ra lm e lo d ie n b u c h ', z cza se m je d n a k w y d a w a n o c o ra z w ięcej p ieśn i k o śc ie ln y c h (np. w 1558 ro k u u k a z a ło się 121 p salm ó w b raci K u g e lm a n n ó w , a w 1569 r. śp ie w n ik w y d an y w ra z z n ow ym „ K irc h e n o rd n u n g ” ). D o c z o ło w y c h tw ó rc ó w n ie m ie c k o ję z y c z n y c h p ieśn i z a lic z y ć te ż m o ż n a P a u la S p e ra tu sa i Jo h a n n a P o lia n d ra (G ra [u ]m a n n a )4 . L u b ią c y m u zy k ę A lb re c h t z a tru d n ia ł w sw ej re z y d e n c ji k ró le w ie c k ie j k a n to ra o ra z śp ie w a k ó w (n a jp ie rw c z te re c h , a n a stę p n ie o d o śm iu d o d w u n a stu ) o ra z od sz e śc iu d o d w u n a stu tzw . D isk an tisten . Ci o sta tn i, ś p ie w a ją c y so p ra n e m , re k ru to w a li się sp o ś ró d sty p e n d y stó w A k a d e m ii K ró le w ie c k ie j o ra z u rz ę d n ik ó w d w o rs k ic h 48. S tu d e n to m nie b ra k o w a ło w ię c z a p e w n e o k a z ji d o ć w ic z e n ia się w śp ie w ie k o ścieln y m , z w ła sz c z a o d c h w ili z w ią z a n ia p ro b o s tw trz e c h g łó w n y c h k o śc io łó w K ró le w c a z d ru g ą p ro f e s u rą te o lo g ii na A lb e rty n ie (1 5 4 8 r.).
D o c z a s ó w O s ia n d r a k a d ra p ro fe s o rs k a W y d z ia łu T e o lo g ic z n e g o U n iw e rsy te tu w K ró le w c u o p a rta b y ła na u c z o n y c h z k ręg u W itte n b e rg i. N ie b y ło w tym nic d z iw n e g o , g d y ż c a ły p ru sk i K o ś c ió ł k ra jo w y w p ie rw sz y c h latach d z ia ła ln o ś c i z n a jd o w a ł się p o d d u c h o w y m p rz e w o d n ic tw e m te g o m iasta. D u c h o w e w ięzi u m o c n io n e b y ły w ięzam i p ry w atn y m i. B u rg ra b ią K ła jp e d y b y ł s z w a g ie r L u tra , sio stry L u tra i M e la n c h to n a z n a la z ły so b ie m ę ż ó w w śró d d y g n ita rz y p ru s k ic h , a sy n L utra - Jo a c h im s tu d io w a ł w K ró le w c u i tu z m a rł w 1575 ro k u 49. T a k ż e p ie rw s z y m re k to re m A lb e rty n y z o s ta ł zięć M e la n c h to n a - J e rz y S a b in u s50. W y d z ia ł T e o lo g ic z n y , k tó ry w z a ło ż e n iu m iał p ro m ie n io w a ć w d u c h u n au k i L u tra na c a łe P ru sy , sta ł się j u ż w p ie rw sz y c h latach d z ia ła ln o ś c i w id o w n ią s p o ró w te o lo g ic z n y c h , n ie c h ę c i o so b isty c h i ry w a liz a c ji o sy n ek u ry . T e o lo g o w ie z aś z a m ia st p o św ię c ić się n a u c e , zm u szen i byli u z u p e łn ia ć sw e n isk ie u p o s a ż e n ia p ro fe so rsk ie d o c h o d a m i z u rz ę d ó w k o śc ie ln y c h . N isk i statu s m a te ria ln y k a d ry p ro fe so rsk ie j K ró lew ca b y ł b e z w ą tp ie n ia j e d n ą z w a ż n ie jsz y c h p rz y c z y n sła b o śc i tej u czeln i. W p ierw szy m ro k u p ra c y u n iw e rsy te tu p ro fe so ro w ie trz e c h w y d z ia łó w w y ż sz y c h o trz y m a li w y n a g ro d z e n ie w w y so k o śc i 2 0 0 flo re n ó w ro c z n ie , zaś W y d z ia łu F ilo z o fic z n e g o 150 flo re n ó w . D o te g o d o c h o d z ił d e p u ta t ż y w n o śc io w y ze sta ro s tw a F isc h h a u se n i z c z a se m ró ż n e d ro b n e p rz y w ile je : p raw o p o ło w u ry b w P re g o le na w ła sn e p o trz e b y , p ra w o u trz y m y w a n ia rz e m ie ś ln ik ó w , m ie le n ia sło d u w m ły n ach k s ią ż ę c y c h 51. I c h o ć p o c z ą tk o w o sta tu s m a te ria ln y p ro fe s o ró w b y ł le p sz y n iż n a u n iw e rsy te ta c h n ie m ie c k ic h , to w z w ią z k u z e stały m w z ro ste m cen u le g a ł on o b n iż e n iu . D la te g o te ż e le k to r Je rz y F ry d e ry k , po d o k o n a n iu w iz y ta c ji A k a d e m ii w 1579 ro k u p o s ta n o w ił p o d n ie ś ć p e n sje p ro fe so rsk ie . I ta k p ie rw s z y p ro f e s o r te o lo g ii m ia ł o trz y m a ć 4 0 0 flo re n ó w ro c z n ie , zaś d ru g i 3 0 0 flo re n ó w 52. Je d n a k p o m i ę d z y ro k iem 1579 a 1609 c e n y w z ro sły trz y k ro tn ie i z n o w u w y n a g ro d z e n ie k a d ry p ro fe so rsk ie j by ło z b y t n isk ie. P e w n ą p rz e jś c io w ą p o p ra w ę statu su m a te ria ln e g o u c z e ln i p rz y n io sło z lik w id o w a n ie w 1619 ro k u k ró le w ie c k ie g o P e d a g o g iu m i p rz e k a z a n ie je g o b u d ż e tu u n iw e rs y te to w i5 ’.
W la tach 1 5 4 4 -1 6 1 3 na W y d z ia le T e o lo g ic z n y m w y k ła d a ło sied m iu profesores prim arii (d r S ta n isła w R a p a g e la n , m g r F rie d ric h S ta p h y lu s, d r G e o rg V e n e tu s o d 1567 ro k u p e łn ią c y fu n k c ję b is k u p a P o m ezan ii, d r D aw id V o it, d r Jo h a n n W ig a n d - o d 1575 ro k u z a rz ą d z a ją c y b is k u p stw e m p o m e z a ń sk im i k ilk a lat p ó źn iej ta k ż e sa m b ijsk im , d r P aul W e is s i d r A n d re a s P o u ch en iu s). W tym sam y m o k re s ie na W y d z ia le T e o lo g ic z n y m p ra c o w a ło sied m iu profesores secundarii: (M e lc h io r ls in d e r, który w k ró tc e p o p a d ł w c h o ro b ę u m y sło w ą, A n d re a s O s ia n d e r, m g r J o h a n n S c iu riu s, m gr M a tth a u s V o g e l, m g r P e te r S ick iu s, d r Paul W eiss, d r A n d re a s P o u c h e n iu s )54.
-Jak j u ż w sp o m n ia n o w c z e śn ie j, p ro fe so ro w ie te o lo g ii, by u trz y m a ć sie b ie i sw o je ro d z in y m u sieli p ra c ę na u c z e ln i łącz y ć z ró żn y m i u rz ę d a m i k o śc ie ln y m i, co o c z y w iśc ie nie p o z o sta w a ło b e z w p ły w u n a p o zio m i c z ę s to tliw o ść p ro w a d z o n y c h w y k ład ó w . 1 tak p ro f e s o r V o it b y ł je d n o c z e ś n ie k a z n o d z ie ją d w o rsk im (H o fp re d ig e r) i sp o w ie d n ik ie m k się c ia . P ro fe so r W e is s o b o k g o d n o śc i p ie rw s z e g o k a z n o d z ie i d w o rsk ie g o (O b e rh o ffp re d ig e r), p e łn ił p o n a d to fu n k cję a se s o ra k o n s y s to rz a i in s p e k to ra nad a lu m n a m i. P ro fe so r V o g el b y ł p ro b o s z c z e m k a te d ry , z aś P e te r S ic k iu s łącz y ł d ru g ą p ro fe su rę te o lo g ic z n ą z p ro f e s u rą ję z y k a g re c k ie g o na W y d z ia le F ilo z o fic z n y m . N a to m ia s t p ro fe s o r P o u c h e n iu s o b o k p e łn ie n ia sta n o w is k a p ro fe s o ra te o lo g ii był p ro b o s z c z e m k o ś c io ła w L a b ia w ie (L ö b e n ic h t), a p ó ź n ie j K n ip a w ie 55.
W sta tu ta c h W y d z ia łu T e o lo g ic z n e g o (C ap . 1, C o n st. 9 ) m ó w iło się o tym , że n ik o m u k to nie p o sia d a sto p n ia d o k to ra lub nie z a m ie rz a się o s to p ie ń te n u b ie g a ć , nie p o w in n a b y ć p o w ie rz o n a p ro fe s u ra te o lo g ic z n a . J e d n a k w p ie rw sz y m o k re sie d z ia ła ln o ś c i u n iw e rsy te tu O s ia n d e r, S c iu ru s, V o g el, S ic k iu s nie m ieli ż a d n e g o sto p n ia n a u k o w e g o , a p ro fe s o r W eiss z d o b y ł g o p o c z te re c h latach p ra c y na u c z e ln i, zaś P o u c h e n iu s p o o śm iu la ta c h 56. Z w ią z a n e to b y ło z fak tem , iż n a w y d z ia ła c h w y ższy ch A lb e rty n y nie by ło ż a d n e j p ro m o c ji p rz e d 1640 ro k ie m , a w y ja z d na u n iw ersy tety n ie m ie c k ie b y ł n ie z w y k le k o sz to w n y . Jeśli naw et u c z o n y z d o b y ł z a g ra n ic ą w y m ag an y sto p ie ń n a u k o w y , to w e d łu g s ta tu tó w w y d ziału te o lo g ic z n e g o m u s ia ł o d b y ć d y sp u tę pro receptione na m ie jsc u w K ró le w c u (C ap . 2, C o n st. 2 ). O so b y z in n y ch w y d z ia łó w m ogły w y k ła d a ć te o lo g ię w y łą c z n ie z a sp e c ja ln y m p o z w o le n ie m W y d z ia łu T e o lo g ic z n e g o 5'. S z c z e g ó ln e m ie js c e w śró d te o lo g ó w A lb e rty n y X V I w ie k u z a jm u je A n d re a s O sia n d e r (H o s e m a n n )58. W 1548 roku z o s ta ł on p o w o ła n y na p ro b o s z c z a k o ś c io ła sta ro m ie js k ie g o w K ró le w c u , a w 1549 ro k u na d ru g ie g o p ro fe so ra te o lo g ii. Je d n o c z e ś n ie p e łn ił O s ia n d e r fu n k c ję w ic e p re z y d e n ta b isk u p stw a sa m b ijsk ie g o . D o k try n a O sia n d ra , k tó ry ty lk o tr z y lata p rz e b y w a ł w K ró le w c u (z m a rł w 1552 ro k u ) w y w o ła ła o stre k o n flik ty w śró d sp o łe c z n o śc i a k a d e m ic k ie j. S p ó r ze sp ra w te o lo g ic z n y c h p rz e n ió s ł się sto p n io w o n a p ła s z c z y z n ę s p o łe c z n o - p o lity c z n ą i c ią g n ą ł się je s z c z e p rz e z w ie le lat, d o k o ń c a stu le c ia . P rz y ję c ie d o k try n y O s ia n d ra o ła sc e i s p ra w ie d liw o śc i B o żej o ra z o roli C h ry stu sa i je g o n a tu rz e , j a k o o fic ja ln e j relig ii K się stw a , o z n a c z a ło z e rw a n ie z d o ty c h c z a s o w ą w y k ła d n ią w itte m b e rs k ą i z w ro t w stro n ę lu te ra n iz m u 59. G d y w 1553 ro k u R e k to re m A lb e rty n y z o s ta ł g o rliw y o sia n d ry sta , m e d y k A u rifa b e r ro z p o c z ą ł się „ e x o d u s ” p rz e c iw n ik ó w O sia n d ra . M ia ło to fa ta ln e sk u tk i d la A k a d e m ii, ty m b a rd z ie j, że w y je ż d ż a li n ie ty lk o p ro fe so ro w ie , lecz ta k ż e stu d e n c i. W śró d te o lo g ó w , k tó rz y w latach 1 5 5 6 -1 5 7 5 w y je c h a li z K ró le w c a zn a le ź li się: S ta p h y lu s, V o g e l, D u rriu s, S ick iu s, V o it, a P e te r (P e tru s ) H e g e m o n - p ro b o s z c z k o ś c io ła w L a b ia w ie i p ro fe so r n a d z w y c z a jn y u n iw e rs y te tu z n a la z ł się na ja k iś c z a s w w ię z ie n iu . Sam A u rifa b e r. w ic e p re z y d e n t b is k u p stw a sa m b ijsk ie g o o p u śc ił K ró le w ie c w 1565 ro k u 60.
O b o k p ro fe s o ró w z w y c z a jn y c h n a A k a d e m ii w y k ła d a li p u b lic z n ie profesores extraordinarii, re k ru tu ją c y się p rz e w a ż n ie z p a sto ró w k o śc io łó w k ró le w ie c k ic h . W o k re s ie o d z a ło ż e n ia A k a d e m ii d o 1612 ro k u n a lic z y liśm y sz e ś c iu p ro fe so ró w n a d z w y c z a jn y c h (d r P e te r H e g e m o n , m g r Jo h a n n T e tz e l, d r G e o rg V en etu s, d r F ra n c isc u s S ta n c a ru s, d r C h ris to p h G rü n e r, d r Jo h a n n B eh m ). W y k ła d o w c y ci m ieli p ra w o d o p u b lic z n y c h w y k ła d ó w 2 - 3 g o d z in y ty g o d n io w o z a sp e c ja ln y m p o zw o len ie m w y d z ia łu i z a b a rd z o sk ro m n ą z a p ła tą lub n a jc z ę śc ie j z a d a rm o . B y ła to je d n a k je d y n a d ro g a d o o b ję c ia w p rz y s z ło śc i p ro fe su ry d ru g ie j, a n a stę p n ie p ie rw s z e j61
W o b e c o g ro m n e j p ły n n o śc i k ad ry p ro fe so rsk ie j c a łe g o u n iw e rs y te tu w p ierw szej p o ło w ie X V I w ie k u sw o isty m fen o m e n e m w sk ali u c z e ln i był w z m ia n k o w a n y w cześn iej d r Paul W eiss, k tó ry p rz e p ra c o w a ł na k ró le w ie c k ie j A lb e rty n ie , a ż 45 lat, n a jp ie rw ja k o p ro fe s o r W y d z ia łu F ilo z o fic z n e g o , a n a stę p n ie w latach 1 5 8 6 -1 6 1 2 ja k o p ro fe so r W y d z ia łu T e o lo g ic z n e g o 62.
N a u w a g ę z a s łu g u je fakt, że ju ż w d ru g ie j p o ło w ie X V I w iek u w śró d k ad ry p ro fe so rsk ie j W y d z ia łu T e o lo g ic z n e g o p o ja w ili się w y k ła d o w c y u ro d z e n i w P ru sach , k tó rz y s w ą k a rie rę n a u k o w ą ro z p o c z y n a li w K ró lew cu . I ta k u ro d z o n y w L ü b em ü h l (M iło m ły n ) s z la c h c ic G e o rg V e n e tu s z o sta ł re k to re m A lb e rty n y w 1551 ro k u . Jo h a n n e s B ehm p o kilk u latach stu d ió w w K ró lew cu u zy sk ał ty tu ł m a g istra w L ip sk u i w 1608 ro k u d o k to r a n au k te o lo g ic z n y c h w W itte n b e rd z e , by p o p o w ro c ie d o K ró le w c a w 1609 ro k u o b ją ć p ro fe s u rę n a d z w y c z a jn ą ’ .
D la sp ra w d z e n ia o g ó ln e g o stan u u n iw e rsy te tu z a c z ę to p rz e p ro w a d z a ć o k re s o w e je g o w iz y ta c je . Z a słu ż o n y d la K o śc io ła p ru sk ie g o b isk u p W ig an d sk a rż y ł się e le k to ro w i (p o w iz y ta c ji w 1578 ro k u ) na tr u d n ą sy tu a c ję u n iw e rsy te tu . S z c z e g ó ln e b rak i d o s trz e g a ł on w ła śn ie n a W y d z ia le T e o lo g ic z n y m . W e d łu g n ie g o cel u n iw e rs y te tu m o ż e z o stać z a p rz e p a s z c z o n y , b o w ie m k a n d y d a c i n a s tu d ia re k r u tu ją się c z ę sto nie z ro d zim ej lu d n o śc i, lecz sp o ś ró d p rz y b y s z ó w z z a g ra n ic y . Z a s trz e ż e n ia z ło ż y ł te ż b isk u p co do d y sc y p lin y s tu d e n c k ie j i p ro p o n o w a ł, by w szy scy stu d e n c i m ieszk ali w C o lleg iu m A lb e rtin u m 64. W ro k u 1582 ta k ż e Sejm K ra jo w y P ru s K sią ż ę c y c h z a ż ą d a ł p o d n ie s ie n ia p o z io m u n a u k o w e g o u n iw ersy tetu i c a łe g o sz k o ln ic tw a . S p e c ja ln a k o m isja z ło ż o n a z d u c h o w ie ń stw a i sta n ó w , p rz e p ro w a d z a ją c w iz y ta c ję A lb e rty n y z w ró c iła s z c z e g ó ln ą u w ag ę n a s to s u n e k stu d e n tó w d o relig ii tzn . na fa k t c z y ż y ją oni w e d łu g z a sa d „ C o n fe ss io A u g u s ta n a ” i „ K o n k o rd ie n fo rm e l” . W sp ra w ie p o z io m u n a u c z a n ia p o d k re ś lo n o , ż e p e n sje p ro fe so rsk ie s ą n ie w y sta rc z a ją c e i d la te g o p ro fe so ro w ie m u sz ą sz u k a ć d o d a tk o w y c h ź ró d e ł d o c h o d ó w co o d c ią g a ich od p ro w a d z e n ia w y k ład ó w . W e d łu g re k to ra i se n a tu A lb e rty n a m o g ła b y lepiej w y p e łn ia ć sw e z a d a n ia , g d y b y p o d n ie s io n o p e n s je w y k ła d o w c ó w . Ż a d n a b o w iem a k a d e m ia w N ie m c z e c h n ie j e s t ta k sła b o o p ła c a n a ja k u n iw e rs y te t w K ró le w c u 65.
K o le jn a w iz y ta c ja A k a d e m ii z le c o n a z o sta ła p rz e z e le k to ra w 1611 ro k u - g e n e ra ln e m u su p e rin te n d e n to w i, C h ris to p h o ru s o w i P e rla g u so w i, k tó ry m iał z b a d a ć w ja k i s p o s ó b n o m in o w a n i s ą p ro fe so ro w ie o ra z c o i j a k w y k ła d a ją 66. W w y n ik u w izy tac ji u sta lo n o , ż e w y ż sz e w y d z ia ły o b sa d z o n e by ły p rz e z d w ó c h p ro fe so ró w , a filo z o fic z n y a ż p rz e z o śm iu . N a W y d z ia le F ilo z o fic z n y m , k tó ry w z a ło ż e n iu b y ł w y d z ia łe m p o m o c n ic z y m d la trz e c h w y ższy ch w y d z ia łó w w y k ła d a n o : p o e ty k ę , logikę, h e b ra jsk i, g re k ę , e ty k ę i h is to rię , m a tem aty k ę, p is a rz y rzy m sk ich i „ o ra to ria e ” czy li sztu k ę p rz e m a w ia n ia . W iz y ta to rz y stw ie rd z ili, iż w y k ła d y na W y d z ia le T e o lo g ic z n y m i W y d z ia le P ra w n y m n ie o d b y w a ją się.
W o d p o w ie d z i n a z a rz u ty se n a t i re k to r stw ie rd z ili, że w o b e c w z ro stu cen nie je s t m o ż liw e a b y p ro fe s o ro w ie m o g li się u trzy m ać ze sw y ch p en sji. D la te g o te ż p ro s z o n o o p o d w y ż sz e n ie w y n a g ro d z e ń p ro fe so rsk ic h o sto flo re n ó w ro c z n ie W y k ład y te o lo g ic z n e , j a k tłu m a c z o n o , nie o d b y w ały się, g d y ż p ie rw s z y p ro fe s o r teg o w y d z ia łu - P aul W e is s b y ł od d łu ż s z e g o czasu ch o ry . N a to m ia s t w y k ła d y na W y d z ia le P raw a p ie rw s z y p ro f e s o r te g o w y d z ia łu p o w ie rz y ł stu d e n to w i - E b e rh a rd o w i H u b e rin u so w i, g d y ż on sam b y ł z a ję ty k o d y fik a c ją p ra w a k ra jo w e g o . M a łą liczb ę p u b lik a c ji n a u k o w y c h u sp ra w ie d liw ia n o w y so k im i k o sz ta m i d ru k u i z b y t m ały m w y n a g ro d z e n ie m
p ro fe so ró w . R e k to r i s e n a t w sw ym p iśm ie do e le k to ra p o ru s z y li te ż sy tu a c ję 28 a lu m n ó w i 10 „ E x p e c ta n te n ” u trz y m y w a n y c h z fu n d a c ji k się c ia A lb re c h ta . S tw ie rd z a li, ż e w c ią g u p ię ć d z ie s ię c iu lat w y b u d o w a n o w ie le s z k ó ł i k o ś c io łó w , w k tó ry c h w p rz y s z ło śc i p o d e jm ą p ra c ę k o le jn i sty p e n d y śc i k się c ia . S y tu a c ję m a te ria ln ą stu d e n tó w te o lo g ii o k re ś lili je d n a k ja k o tru d n ą . A lum ni o trz y m y w a li 8 g ro s z y ty g o d n io w o na w y ż y w ie n ie , a na inne p o trz e b y : n a p ie rw sz y m ro k u - 2 fl. k w a rta ln ie , n a d ru g im ro k u - 1 fl. 2 0 g r., z aś n a trz e c im ro k u 1 fl. „ E x p e c ta n te n ” d o sta w a li ty lk o 5 gr. ty g o d n io w o na w y ż y w ie n ie . S e n a t stw ie rd z ił p o n a d to , że je s t ta k d u ż o z d o ln e j m ło d z ie ż y p ro s z ą c e j o w sp a rc ie , ż e p ro fe so ro w ie m a ją p o d o p ie k ą nie d z ie s ię c iu „ E x p e c ta n te n ” , le c z c z ę sto 4 0 - 5 0 o só b . W z a k o ń c z e n iu p is m a se n a t a k a d e m ic k i z d u m ą stw ie rd z a ł, że w ię k sz o ś ć o b e c n y c h n a u c z y c ie li i p a sto ró w w P ru sach K sią ż ę c y c h , p o słu g u ją c y c h się ję z y k a m i n ie m ie c k im , p o lsk im i litew sk im stu d io w a ła w ła śn ie w K ró lew cu : „ D a s k ö n n e n w ir o h n e R uhm sa g e n , d a s die m e iste n un d fü rn e m b ste n K irch en u nd S c h u ld ie n e r in D e u tsc h e r, in P o le n u n d L ittau er, u n se re d is c ip u li, au s d ie s e r A c a d e m ie n k o m m e n , un d n u n m e h r im L an d e d ie n e n ” 68.
P o d su m o w u ją c n in ie js z e ro z w a ż a n ia stw ie rd z a m y , iż:
1. P o z io m n a u c z a n ia na W y d z ia le T e o lo g ic z n y m w d ru g ie j p o ło w ie X V I w ie k u i p o c z ą tk u w iek u X V II n ie b y ł w y so k i, co nie p o z o s ta w a ło b e z w p ły w u na p rz y g o to w a n ie k a n d y d a tó w n a p a sto ró w i n a u c z y c ie li. P e n sje p ro fe so rsk ie b y ły n isk ie , e ta ty w y k ła d o w c ó w c z ę sto w a k o w ały , a sam e w y k ła d y te ż o d b y w a ły się n ie re g u la rn ie . B ra k b y ło u sta lo n e g o p ro g ra m u stu d ió w , a u s ta le n ia z a w a rte w tej k w e stii w sta tu ta c h a k a d e m ic k ic h b y ły b a rd z o o g ó ln e . N ig d z ie n ie o k re ś lo n o te ż w ja k im z a k re s ie stu d e n c i m a ją o b o w ią z e k u c z e s tn ic z e n ia w w y k ła d a c h filo z o fic z n y c h , z a ś w y k ła d y te o lo g ic z n e o g ra n ic z a ły się w z a s a d z ie do in te rp re ta c ji S ta re g o i N o w e g o T e sta m e n tu .
2. M im o ró ż n y c h tru d n o ś c i ja k ie p rz e ż y w a ła A k a d e m ia K ró le w ie c k a w ciąg u p ie rw s z y c h 6 0 lat sw e g o istn ie n ia , z a s a d n ic z y cel p o s ta w io n y p rz e d n ią je s z c z e p rz e z k się c ia A lb re c h ta z o s ta ł sp e łn io n y . Z c h w ilą j e j p o w o ła n ia sz e ro k ie rz e sz e u b o g iej m ło d z ie ż y p ru sk iej (w latach 1 5 4 4 -1 6 1 9 s tu d io w a ło ta m 2 5 0 0 o só b z c a ły c h P ru s) z y sk a ły m o ż liw o ść p o d ję c ia na u n iw e rs y te c ie w K ró le w c u stu d ió w w y ższy ch .
3. P ró b u ją c o d p o w ie d z ie ć na p y tan ie: ja k w ielu z g ru p y p ie rw s z y c h stu d e n tó w p o d ję ło p ó ź n ie j p ra c ę w m ie jsc o w y c h p a ra fia c h , d o k o n a n o a n a liz y d an y ch z a w a rty c h w w y d an y m p rz e z D a n ie la H e in ric h a A rn o ld ta w y k a z ie p a sto ró w K o śc io ła E w a n g e lic k ie g o w P ru sach W sc h o d n ic h 69, p o ró w n u ją c w y stę p u ją c e tam n a z w isk a z m e try k ą u n iw e rs y te tu '0. O g ó ln ie stw ie rd z ić m o ż n a , ż e d o k o ń c a X V I w iek u w śró d p a sto ró w lu terań sk ich rz a d k o sp o ty k a m y d a w n y c h stu d e n tó w A lb e rty n y . S ą to raczej p rz y b y s z e z k ra jó w n ie m ie c k ic h , z ziem R z e c z y p o sp o lite j b ą d ź P o m o rz a . N ie c o c z ę śc ie j n a z w isk a d a w n y c h s tu d e n tó w k ró le w ie c k ic h w y s tę p u ją w p a ra fia c h z p rz e w a g ą lu d n o ści p o ls k o - i lite w sk o ję z y c z n e j (czy li na M a z u ra c h i n a L itw ie P ru sk ie j). S zero k i n ap ły w a b so lw e n tó w A lb e rty n y d o p ra c y w m ie js c o w y c h p a ra fia c h n a s tą p ił d o p ie ro na p rz e ło m ie X V I i X V II w iek u . B yli to j u ż g łó w n ie sy n o w ie m ie js c o w y c h p a s to ró w czy li j u ż n a stę p n e p o k o le n ie w y c h o w a n e w d u c h u re fo rm a c ji. P ro b le m te n w y m a g a p o d ję c ia w p rz y sz ło śc i s z c z e g ó ło w y c h b a d a ń sta ty sty c z n y c h .
PRZYPISY:
1. W. Hubatsch, G eschichte der evangelischen Kirche Ostpreussens, Bd. I, Gotlingen 1968. s. 39 -4 0 ; H. Motekat, Herzog Albrecht und die Reformation im Preußen, [w:] Acta Borussica. Bd. 4, 1990. s. 51-71.
2. Constitutiones Academ iae Regiomontanae A nno 1546. [w:] Corpus Constitutionum Prutenicarum oder K önigliche Preussische Reichs-O rdnungen, hrsg. v. G eorg Grube. Königsberg 1721, s. 1 7 1 -1 7 9 .
3. D. H. Arnoldt. Ausführliche und mit Urkunden versehene Historie der Königsbergischen Universität, Th. 1, K önigsberg 1746, s. 137.
4. Statuta sive Leges Academiae Regiomontana Anno 1554. [w:] Corpus Constitutionum Prutenicarum , Königsberg 1721, s. 179-191.
5. Repetitio Corporis Doctrinae Ecclesisticae, Königsberg 1567; W. Hubatsch, op. cit., s. 6 5 -67.
6. Ibidem, s. 114-115
7. D. H. A rnoldt, op. cit.. Th. 1, Königsberg 1746. s. 135-136.
8. H istorisch-com parative Geographie von Preussen dargestellt von Dr M. Toeppen, Gotha 1858, s. 287.
9. B. Nadolski, Wyjazdy m łodzieży gdańskiej na studia zagraniczne w X V II wieku. Rocznik Gdański, 1965, T. 24. ss. 178-179; M. Pawlak, Studia uniwersyteckie m łodzieży z Prus Królewskich w XVI—X V II wieku. Toruń 1988.
10. Diploma des M arggrafen Albrechts die Fundation der K önigsberger Academ ie betreffend. K önigsberg 20 V ll 1544, D. H. Arnoldt, op. cit., Th. 1, Beilagen N r 6, ss. 22-27; H. Radke, H erzog A lbrecht als akadem ische Sym bolgestalt, [w:] A cta Borussica, Bd. 4, 1990, s. 88-89. U . S . Kot, P ublikacja nowych uniwersytetów w X V I wieku. Królewiec i Zam ość, Kraków 1929,
ss. 10-12.
12. Historisch com parative Geographie von Preussen. G otha 1858. s. 263. 13. W. Hubatsch, op. cit., s. 89.
14. Ordinatio de Alum nis łllustrissim i Principis. [w:] D. H. Arnoldt, op. cit.. Th. I, Königsberg 1746. Beilage N r 91. ss. 458-468: Ibidem. Beilage N r 92. Leges Alumnorum in academia Regiom ontana, ss. 458-468.
15. Ibidem, Beilage N r 96. Abschied von 2 II 1550 betreffend polnische und littauische A lum nat- Stellen, s. 476.
16. Ibidem. Beilage N r 97, Abschied von 11 111 1561, ss. 427-428.
17. G eheim es Staats Archiv Preussischer K ulturbesitz B erlin-D ahlem (dalej: GStA B erlin- Dahlem), Rep. 7 (Preussen), Packet N r 1645, K önigsberg 6 IX 1611, k. 20v.
18. Biblioteka PAN Gdańsk, Rękopis Ms. 1264, Bl. 191. 19. W. Hubatsch, op. cit., s. 93.
20. D. Bogdan, Studenci z Rzeczypospolitej na Uniwersytecie Królewieckim w latach 1544-1619, [w:] Królewiec a Polska, praca zbiorowa pod red. M. Biskupa i W. W rzesińskiego. Olsztyn 1993.
21. A. Skrobacki, Polacy na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu w Królewcu. Olsztyn 1969, s. 18, przypis 46; Tylko w roku 1549 z powodu szalejącej w Królewcu zarazy zmarło 16 tys. osób: Bibl. PAN Gdańsk. Königsberger Chronik 1547-1590. Ms. 1264. Bl. 283.
22. M. K om orow ski, Prom otionen an der Uniwersität K önigsberg 1548-1799. Bibliographie der p ro gradu Dissertationen in der oberen Fakultäten und Verzeichnis der M agister - Promotionen in der philosophischer Fakultät. M ünchen-L ondon-N ew Y ork-Paris 1988, s. 1,
12, 22. 60.
23. Statuta Theologicae Facultatis in Academia Regiom ontana. [w:] Corpus Constitutionum Prutenicarum , Königsberg 1721, s. 191-209.
24. M. Komorowski, op. cit.. s. XI: W XVII wieku kandydaci na wyższe stopnie naukowe musieli wpłacić około jednego tysiąca talarów na sam akt promocyjny, włączając w to stosow ną biesiadę.
25. J. F. Goldbeck, Nachrichten von der Königlichen Universität zu K önigsberg in Preussen und den daselbst befindlichen L eh r- und S c h u l- und Erziehungsanstalten, G raudentz 1782, s. 11. 26. Ibidem, s. 139-140.
27. D. M. Arnoldt, op. cit.. Th. 2. Königsberg 1746, ss. 4 5 -4 6 ; E. K uhnert, Die Königlich und Universitäts - Bibliothek zu Königsberg in Preussen, K önigsberg 1901; M. Reinhold. Die Königliche und Universitäts - Bibliothek zu Königsberg in Preussen, Königsberg 1906. 28. J. Tondel, Srebrna Biblioteka księcia Albrechta Pruskiego i je g o żony A nny Marii, Warszawa
1994. s. 8. 29. Ibidem.
30. Ch. Krollmann, Die Schlossbibliothekin Königsberg, [w:] Altpreussische Forschungen. 1927, Jhg. 4, H. 1, ss. 128-149; E. Kuhnert, Geschichte der S ta d ts- u nd Universitäts - Bibliothek zu K önigsberg von ihrer Begründung bis zum Jahre 1810, Leipzig 1926, s. 24-143.
31. Ch. Krollmann, Die Schlossbibliothek, s. 132. 32. Ibidem, s. 133.
33. D ie Gesetze alten akadem ischen Bibliothek in Königsberg, [w:] Altpreussischen Monatschrift. N. F., 1867. Bd. 4. s. 270-273; Ch. Krollmann. Die Schlossbibliothek, s. 134— 135.
34. G. v. Seile. Geschichte der A lbertus Universität zu K önigsberg in Preussen, W ürzburg 1956, s. 21.
35. F. Gause. G eschichte der Stadt Königsberg, Köln 1965. Bd. 1. s. 268.
36. Constitutiones Academ iae Regiom ontanae A nno 1546. [w:] Corpus Constitutionum Prutenicarum, s. 171.
37. Zarządzenie Fryderyka W ilhelm a z 25 X 1735 r. w sprawie szkól łacińskich i uniwersytetów, [w:J D. H. Arnoldt, op. cit., Th. 1, Beilage N r 54, Königsberg 1746, ss. 336-346.
38. Statuta Theologicae Facultatis, [w:] Corpus Constitutionum Prutenicarum, ss. 201-202. 39. D. H. Arnoldt. op. cit., Th. 2. Königsberg 1746. s. 137.
40. G. v. Selle, op. cit., s. 21.
4 L D. H. Arnoldt. op. cit.. Th. 1, Königsberg 1746. s. 206.
42. Constitutiones Academ iae Regiom ontanae Anno 1546 [w:] Corpus Constitutionum Prutenicarum , s. 176.
43. Statuta Tliologicae Facultatis (Cap. 6 „De D isputationibus et D isputationum tem poribus") [w:] Corpus Constitutionum Prutenicarum, ss. 194-195.
44. Ibidem, s. 195. 45. Ibidem.
46. W. Hubatsch. op. cit., s. 50.
47. Axel Sanjose Messing, Literatur und Buchdruck im Zeitalter der Reform ation in Preußen, [w:] Acta Borussica, Bd. 4. 1990. s. 121.
48. W. Hubatsch, op. cit.. s. 51-52.
49. G. v. Selle, op. cit., ss. 24 -2 5 ; J. Serczyk, Albertyna: Uniwersytet w Królewcu (1544-1945). Olsztyn 1994.
50. M. Toeppen. Die G ründung der Universität zu Königsberg und Leben ihres ersten Rector G eorg Sabinus. K önigsberg 1844, s. 121 in .
51. GStA Berlin Dahlem, Repositur 7 (Preussen). N r 187, Packet N r 1645, Fundatio et Donatio Academiae Regiomontanae. Königsberg 18 IV 1557, k. 57-63.
52. D. H. Arnoldt. op. cit.. Th. 1. Königsberg 1746, s. 73. 53. Ibidem, ss. 76-78.
54. Ibidem. Th. 2. Königsberg 1746, ss. 152-162; 171-193. 55. Ibidem.
56. Ibidem, ss. 121-122.
^
57. Ibidem, s. 123.
58. Altpreussische Biographie. Bd. 2, hrsg. v. Ch. Krollmann. K. Forstreuter und F. Gause, M arburg/Lahn 1967, s. 484.
59. W. Hubatsch, op. cit.. s. 79 i n.; Historia Pomorza. t. 2, cz. 1, Poznan 1976. s. 428. 60. W. Hubatsch, op. cit., ss. 84-86.
61. D. H. Arnoldt, op. cit., Th. 2, Königsberg 1746, ss. 194-197.
62. GStA B erlin-D ahlem . Rep.7. N r 187. Packet N r 1645. Rektor Paul Weiss do elektora Jana Zygmunta, K önigsberg 14 X 1611, k. 5-10.
63. Altpreussische B iographie, Bd. 2, M arburg/Lahn 1967, k. 756; Ibidem Bd. 1. hrsg. von Ch. Krollmann. K önigsberg 1941, s. 40.
64. G. v. Seile, op. cit., s. 68. 65. Ibidem, s. 70.
66. GStA B erlin-D ahlem . Rep.7, N r 187. Packet N r 1645. Rektor i Senat Albertyny do elektora. 13 X 1611, k. 14-15; S. Hartmann, Quellen zur K önigsberger Universitätsgeschichte in der Frühen Neuzeit (16.-18. Jahrhundert), Zeitschrift für Ostforschung, Jhrg. 1994, H. 3. s. 3 6 8 - 371.
67. Ibidem, 6 IX 1611. k. 17-22. 68. Ibidem, k. 20v.
69. D aniel H einrich Arnoldts kurzgefasste Nachrichten von allen seit Reform ation an den Lutherischen Kirchen in Ostpreussen gestandenen Predigern, hrsg. F. W. Benefeldt. Königsberg 1777.
70. Die M atrikel der A lbertus Universität zu K önigsberg Preussen, hrsg. v. G. Erler, Bd. 3, Leipzig 1917.
