Formy osuwiskowe w Górach Kamiennych

Formy osuwiskowe w Górach Kamiennych

Grzegorz Synowiec*

S u m m a r y . Large-scale landslides in the Polish part of the Sudetes are rare because of non-favourable geology, low energy of relief and low thickness of regolith covers. The Kamienne Mts built of Permian volcanic rocks underlain by soft sedimentary formations are exceptional in that deep-seated structural slope deformations are very common. During the current research in the Kamienne Mts as much as 25 landslides of different morphology have been identified. Best-developed forms occur on slopes of structural ridges and

residual hills inclined 15–35o_{and have N, NW, NE and SE aspects. Largest forms are 400–500 m wide, 500 m long and 100–150 m high}

and cover an area of 25 ha. Characteristic features of landslides in the Kamienne Mts are rectilinear scars with rock exposures, mostly of slope hollow type, step-like slope profile with bedrock outcrops and presence of landslide lakes within colluvium deposits. Mass movements identified so far include rotational slides, earthflows, rock avalanches and lateral spreading processes. The timing of land-slide activity is poorly recognised and Late Pleistocene or Early Holocene ages are considered. No signs of contemporary reactivation of landslides have been identified.

Key words: landslides, Permian volcanic rocks, Kamienne Mts, Sudetes

Wielkoskalowe ruchy masowe s¹ wa¿nym czynnikiem morfogenetycznym rozwoju stoków górskich. Zagadnienie aktywnoœci osuwisk, powoduj¹cych powa¿ne straty mate-rialne w infrastrukturze na obszarze Karpat, jest dyskuto-wane w kontekœcie wp³ywu warunków zewnêtrznych tj. ekstremalnych opadów (Ziêtara, 1968; Starkel, 1996; Gil, 1997), jak i warunków wewnêtrznych (w³aœciwoœci struk-turalnych ska³ fliszowych i budowy geologicznej Karpat) sprzyjaj¹cych inicjacji ich rozwoju (Bober, 1984; Baj-gier-Kowalska, 1996; Wójcik, 1997; Margielewski, 2001). Lata 1997–2001, w których wyst¹pi³y ekstremalne warun-ki pogodowe to okres intensyfikacji ruchów masowych na tym terenie.

Poza Karpatami, równie¿ Sudety s¹ regionem wystêpo-wania ruchów masowych, choæ na znacznie mniejsz¹ skalê i nie powoduj¹cych tak istotnych strat materialnych. Czyn-nikiem determinuj¹cym ograniczone rozprzestrzenienie ruchów masowych w Sudetach jest przede wszystkim budowa geologiczna, niesprzyjaj¹ca grawitacyjnym prze-mieszczeniom mas skalnych i zwietrzelinowych. Sk¹pe doniesienia o wystêpowaniu tego typu procesów w czasach historycznych (np. „obryw skalny” w Bardzie Œl¹skim w 1598 r.: Oberc, 1957) w odniesieniu do wiêkszoœci masy-wów górskich Sudetów oraz niewielkie zniszczenia infra-struktury stworzonej przez cz³owieka, równie¿ wp³ywaj¹ na pomijanie aspektu ruchów masowych w badaniach œro-dowiska górskiego Sudetów. Jednak problem osuwisk w Sudetach istnieje i ujawnia siê ze zmienn¹ czêstoœci¹ w ró¿nych obszarach, czego dowodem mog¹ byæ ruchy masowe, których uaktywnienie nast¹pi³o w wielu rejonach górskich Dolnego Œl¹ska po nawalnych deszczach w 1997 i 1998 r. Wyst¹pi³y one miêdzy innymi w dolinie Wilczki w Masywie Œnie¿nika, Nysy K³odzkiej w Janowcu ko³o Bar-da, Bystrzycy powy¿ej Dusznik Zdroju oraz w wielu doli-nach Wysokiego Jesionika w Czechach (Aichler & Pecina, 1998; ¯urawek, 1999; Zieliñski, 2001).

Badania geologiczno-geomorfologicznych uwarunko-wañ ruchów masowych oraz okresów ich aktywnoœci, pro-wadzone na ca³ym œwiecie, maj¹ poza aspektami praktycznymi równie¿ na celu rekonstrukcje paleoklima-tyczne. Formy osuwiskowe zawieraj¹ informacje o

czynni-kach zewnêtrznych, inicjuj¹cych przekszta³cenia stoków górskich, a analizy geodynamiczne i modelowanie geo-morfologiczne wskazuj¹ na czynniki wewnêtrzne rozwoju deformacji grawitacyjnych w rejonach zagro¿onych. Celem prezentowanego doniesienia jest przedstawienie wstêpnych informacji o zasiêgu wystêpowania form osuwiskowych w Górach Kamiennych w Sudetach Œrodkowych oraz wskaza-nie na ich zró¿nicowawskaza-nie morfologiczne zale¿ne od lokal-nych warunków geomorfologicznych. Prezentowane materia³y s¹ efektem przeprowadzonego szczegó³owego kartowania geomorfologicznego. W opracowaniach graficz-nych zastosowano ujednolicon¹ legendê, zaproponowan¹ przez Terhorst i Kirschhausen (2001).

Geologia i geomorfologia

Góry Kamienne, pod wzglêdem geologicznym zalicza-ne do niecki œródsudeckiej, a fizjograficznym do Sudetów Œrodkowych, s¹ ³ukowato wygiêtym ku pó³nocy pasmem górskim, zbudowanym z permskich ska³ wulkanicznych i subwulkanicznych, wystêpuj¹cych wœród klastycznych ska³ osadowych. Kompleks eruptywny tworz¹ ró¿ne typy law bazaltowych i ryolitowych oraz utwory piroklastyczne typu tufów i tufitów (Awdankiewicz, 1998). Ska³y osado-we to g³ównie piaskowce i mu³owce deponowane synchro-niczne z aktywnoœci¹ wulkaniczn¹ lub starsze (Koz³owski, 1963). Ska³y wulkaniczne przebijaj¹ ska³y osadowe tworz¹c neki lub zalegaj¹ bezpoœrednio na nich w postaci pokryw lawowych (ryc. 1, 2)

Bardziej odporne na denudacjê ska³y kompleksu erup-tywnego tworz¹ czêsto izolowane ostañce denudacyjne o wysokoœci do 936 m n.p.m., lub grzbiety strukturalne o stromo nachylonych stokach, otoczone przez p³askie powierzchnie na wysokoœci 500–600 m n. p. m., zbudowa-ne ze ska³ osadowych, co powoduje du¿y kontrast w rze-Ÿbie (ryc. 3). Gêsta sieæ spêkañ w ska³ach wulkanicznych, umo¿liwiaj¹ca infiltracjê wód opadowych oraz plastycz-noœæ ska³ osadowych i obecplastycz-noœæ stromo nachylonych sto-ków stwarzaj¹ warunki dla rozwoju stosto-ków niestabilnych i warunkowo stabilnych. W takich sytuacjach zwykle dochodzi do deformacji i g³êboko zakorzenionych, grawi-tacyjnych przemieszczeñ mas skalnych.

*Instytut Geograficzny, Uniwersytet Wroc³awski, pl. Uniwersytecki 1, 50-137 Wroc³aw; gsynowiec@wp.pl

Formy osuwiskowe

Formy po-osuwiskowe wystêpuj¹ w Górach Kamien-nych z ró¿nym natê¿eniem, zale¿nym od lokalKamien-nych warun-ków topograficznych i geologicznych. Najwiêcej form stwierdzono w masywie Gór Suchych (19), w znacznie mniejszym stopniu w Paœmie Lesistej (2) i Górach Kru-czych (4) a¿ do braku form w Czarnym Lesie (ryc. 1).

Termin „po-osuwiskowe” u¿yty w tym artykule odnosi siê do wszystkich analizowanych form, mimo i¿ prezentuj¹ one ró¿ne przejawy ruchów masowych, a zosta³ przyjêty z racji niewystarczaj¹cych jeszcze podstaw do rozstrzygania o ich genezie. Wydzielenia na Szczegó³owej mapie geolo-gicznej Sudetów w skali 1 : 25 000, takie jak rumosze skal -ne, krawêdzie obrywów, osuwiska w³aœciwe, obszary akumulacji z³aziskowej wydaj¹ siê klasyfikowaæ ruchy

WARSZAWA 2 0° 50°

1

1

12 11

9

6

7

810

21

2

5 3

₄

20

19

18

1617

14

15

13

24

22

23

25

A

B

E

F

C

D

fluvial deposits, Holocene

osady rzeczne, plejstocen

fluvial deposits, Pleistocene

piaskowce, kreda

sandstones, Cretaceous

piaskowce, trias

sandstones, Triassic

i³owce, mu³owce, perm

claystones, mudstones, Permian trachyandezyty, perm trachyandesites, Permian trachybazalty, perm trachybasalts, Permian

ryolity, tufy, perm

ryolites, tuffs, Permian

ryolity, górny karbon

ryolites, Upper Carboniferous

osuwiska

landslides

piaskowce, zlepieñce, karbon

sandstones, conglomerates, Carboniferous

Ryc. 1. Szkic geologiczny pó³nocnej czêœci Gór Kamiennych z lokalizacj¹ osuwisk. Liniami ci¹g³ymi zaznaczono przekroje geolo-giczne przedstawione na ryc. 2. Numeracja osuwisk jak w tab. 1; budowa geologiczna wg Awdankiewicza (1998)

Fig. 1. Geological sketch of the northern part of the Kamienne Mts with location of landslides. Cross-sections (fig. 2) marked by solid lines. Numbers of landslides according to tab. 1; geological structure according to Awdankiewicz (1998)

osady rzeczne, czwartorzêd

fluvial deposits, Quaternary trachybazalty, permtrachybasalts, Permian piaskowce, kreda

sandstones, Cretaceous piaskowce, trias sandstones, Triassic i³owce, mu³owce, perm claystones, mudstones, Permian

trachyandezyty, perm trachyandesites, Permian

ryolity, tufy, perm ryolites, tuffs, Permian

materia³ osuwiskowy colluvial deposits piaskowce, zlepieñce, karbon sandstones, conglomerates, Carboniferous 400 400 500 500 600 600 700 700 800 800 900 [m n.p.m.] [m a.s.l.] [m n.p.m.] [m a.s.l.] 0 0 1 2 3 4 4 8 12[km] 16 [km] P A S M O L E S I S T E J G Ó R Y K R U C Z E N I E C K A Œ R Ó D S U D E C K A G Ó R Y S U C H E A B E F C D Granicznik Turzyna Zadrna Z³ota Woda Jawiszówka Rybna N E S W Œwiêta Góra Kochanówka Lesista Wielka Œcinawka

Ryc. 2. Przekroje geologiczne przez Góry Kamienne. A–B przez najwy¿sz¹ czêœæ Gór Kamiennych–Góry Suche; C–D–E–F przez Góry Krucze, pó³nocny fragment niecki œródsudeckiej i Pasmo Lesistej Wielkiej. Linie przekrojów zaznaczono na ryc. 1

Fig. 2. Geological cross-sections through the Kamienne Mts. A–B through the highest part of the Kamienne Mts, the Suche Mts; C–D–E–F through Krucze Mts, northern part of the Intra-Sudetic Basin, and the Lesista Wielka Massif. Cross-section lines shown on fig. 1

masowe pod wzglêdem genetycznym, jednak brak szcze-gó³owych informacji nie pozwala na weryfikacjê tych wydzieleñ.

W opracowaniu przyjêto termin „osuwisko” w znacze-niu przemieszczenia mas skalnych lub zwietrzelinowych wzd³u¿ powierzchni œciêcia o kszta³cie p³askim (osuwiska translacyjne) b¹dŸ cylindrycznym (osuwiska rotacyjne) (Dikau i in., 1996). Tak sformu³owana definicja obejmuje oczywiœcie szeroki zakres typów ruchów masowych. Przy-jêcie takiej definicji (np. bez odnoszenia siê do rodzju materia³u przemieszczanego) zosta³o wymuszone znaczn¹ iloœci¹ klasyfikacji przemieszczeñ grawitacyjnych mas

skalnych i zwietrzelinowych stosowanych w Polsce (Kleczkowski, 1955; Bober, 1984) i na œwiecie (Terzaghi, 1950; Varnes, 1978; Brunsden, 1985; Dikau i in., 1996). Na badanym obszarze wystêpuj¹ tak¿e deformacje grawi-tacyjne o innym charakterze ni¿ zdefiniowany powy¿ej, co zostanie wskazane w dalszej czêœci artyku³u, przy okazji opisu poszczególnych form.

Osuwiska w Górach Kamiennych by³y opisywane jak dotychczas tylko w jednej monografii naukowej autorstwa Pulinowej (1972). Opis ten dotyczy³ formy pod wzniesie-niem Rogowiec w œrodkowej czêœci Gór Suchych (Rogo-wiec III wed³ug nazewnictwa przyjêtego w tej pracy, tab.

L.p. Nazwa Ska³y pod³o¿a Wysokoœæ

[m] n.p.m. Pow.

[ha]

Wymiary [m] Nachylenie [o]

Ekspo-zycja

d³ugoœæ szerokoœæ nisza stok

1 Turzyna trachybazalty masywne osuniête – en

bloc, i³owce i mu³owce 880–890 5 80–100 500 85–90 15 NNE

2 Granicznik I trachybazalty masywne, i³owce

i mu³owce z piaskowcami 650–690 2,4 200 100–120 30–35 15–25 SE

3 Granicznik II trachybazalty masywne, i³owce

i mu³owce 650–730 5 200–250 150–200 85–90 35–37 NNW

4 Granicznik III trachybazalty masywne, i³owce

i mu³owce 620–720 7,5 200–250 250–300 37–45 15–25 N

5 Granicznik IV trachybazalty masywne, i³owce

i mu³owce 640–680 1 100 80–100 80 30–35 NNW

6 Jeleniec Ma³y I ryolity i ryodacyty felzytowe, tufy

ryolitowe, i³owce i mu³owce 530–700 9 400–450 100–200 _45–5060 10–15_30–35 NNE

7 Jeleniec Ma³y II trachybazalty masywne, i³owce

i mu³owce 580–770 10 400 250 85₃₅ 5–10 ENW

8 Rogowiec I trachybazalty masywne, piaskowce,

zlepieñce, i³owce, mu³owce 690–780 3,5 350 70–100 35 20 NNW

9 Rogowiec II trachybazalty masywne, piaskowce,

zlepieñce, i³owce, mu³owce 730–800 1,2 150 80 – 35 NNW

10 Rogowiec III* trachybazalty masywne, i³owce,

mu³owce 670–840 25 500 500 90₃₅ 15–30 SE

11 Rogowiec IV trachybazalty masywne, piaskowce,

zlepieñce, i³owce, mu³owce 700–750 0,48 120 40 – 20–25 NW

12 Jeleniec Wielki trachybazalty masywne, i³owce

i mu³owce, i³y zwietrzelinowe 710–870 8 400 150–200 85 30–35 NW

13 Lesista Ma³a** latyty masywne, tufy ryolitowe,

mu³owce i i³owce tufogeniczne 640–790 14 350–400 300–350 30–40 10–15 ENE

14 Lesista Wielka*** ignimbryty ryolitowe, latyty

masyw-ne, trachybazalty, i³owce i mu³owce 800–840 3,5 80–100 300–350 80–35 10–15 NE

15 Sto¿ek Wielki latyty masywne, mu³owce 630–780 5,25 350 150 85 25 NNW

16 W³ostowa I latyty zalbityzowane, i³owce

i mu³owce 590–630 1,2 120 80–100 30–35 10–15 NW

17 W³ostowa II latyty pêcherzykowate, i³owce

i mu³owce 740–790 1,5 150 100 80–85 15–25 NNW

18 Kostrzyna latyty pêcherzykowate, i³owce

i mu³owce 730–870 4,5 450 50–100 40 10–25 N

19 Suchawa I latyty pêcherzykowate, i³owce

i mu³owc 740–840 7,5 300 250 45 15–25 N

20 Suchawa II latyty pêcherzykowate, trachybazalty,

i³owce i mu³owce 750–860 7,5 250–300 200–250 _36–4580 10–15 N

21 Waligóra latyty zalbityzowane, i³owce

i mu³owce 800–880 3 100 250–300 35–40 10–20 ESE

22 Anielska Góra I trachity masywne i brekcje,

piaskow-ce, zlepieñce 560–620 0,9 150 60 80–90_30–35 25–30_10–25 NW

23 Anielska Góra II trachity masywne i brekcje,

piaskow-ce i zlepieñpiaskow-ce 570–640 1,5 150 100 35–40 10–15 NW

24 Anielska Góra III trachity masywne i brekcje,

piaskow-ce i zlepieñpiaskow-ce 580–630 1,6 100 160 35 10–20 NNW

25 Œwiêta Góra trachity masywne 540–660 2 200 40–100 25–30 25–30 S

Tab. 1. Charakterystyka morfometryczna osuwisk w Górach Kamiennych. Lokalizacja form na ryc. 1 Table 1. Morphometric characteristic of the Kamienne Mts landslides. Location of the forms shown on fig. 1

1). Tego samego obszaru dotyczy wczeœniejsza szczegó³owa notatka Pulinowej i Mazura (1971). Autorzy zwracaj¹ uwagê na dwa etapy rozwoju osuwiska oraz okreœlaj¹ okres jego aktywnoœci na póŸny plejstocen lub wczesny holocen na pod-stawie analizy relacji osadów koluwialnych do stokowych osadów peryglacjalnych. Pozosta³e przejawy ruchów osuwi-skowych s¹ wspomniane b¹dŸ w krótkich notatkach (Gro-cholski, 1972), b¹dŸ w artyku³ach niespecjalistycznych a ich charakterystyka ogranicza siê do opisu morfologii form (Dudziak, 1984; Joñca, 1987). Dostêpne materia³y karto-graficzne w postaci szczegó³owych map geologicznych w skali 1 : 25 000 wskazuj¹ na wystêpowanie ró¿norodnych form o genezie osuwiskowej.

Góry Suche s¹ œrodkow¹ i najwy¿sz¹ czêœci¹ Gór

Kamiennych; jest to obszar, w którym przekszta³cenie sto-ków górskich przez procesy osuwiskowe przybra³o najwiê-ksz¹ skalê. Z ogólnej liczby 19 osuwisk zdecydowana wiêkszoœæ, o ³¹cznej powierzchni 57 ha, znajduje siê w obrêbie strukturalnego grzbietu Jeleniec Wielki–Rogowiec –Jeleniec Ma³y o d³ugoœci 1,5 km i przebiegu SW–NE (ryc. 1, 2). Osuwiska s¹ usytuowane na stokach o ró¿nej ekspo-zycji (SE, E, NE, N, NW, W). Forma niszy osuwiskowej jako œciany skalnej o prostoliniowym przebiegu, zachowa-na jest w dwóch przypadkach (Rogowiec III, Jeleniec Ma³y II, ryc. 4). W pozosta³ych przypadkach nisze maj¹ postaæ wklês³ych form stokowych o amfiteatralnym kszta³cie, ograniczonych niewielkimi grzbietami skalnymi z wychodniami ska³ pod³o¿a. Czêstym elementem w morfolo-gii tego obszaru s¹ ska³ki stokowe i pokrywy blokowe, cza-sami blokowiska w górnej czêœci stoku osuwiskowego (osuwisko Jeleniec Ma³y I). W przypadku osuwiska Rogowiec III na uwagê zas³uguje równie¿ obecnoœæ spekta-kularnej formy strumienia blokowego na po³udnio-wo-wschodnim krañcu formy osuwiskowej, poni¿ej œciany skalnej stanowi¹cej fragment niszy. Strumieñ ma d³ugoœæ

300 m i szerokoœæ 100 m, a jest zbudowany z nieregularnych bloków skalnych o d³ugoœci od 3 do 5 m. Materia³ osuwisko-wy w postaci s³abo zachowanych jêzorów osuwiskoosuwisko-wych by³ deponowany w obszarach Ÿródliskowych lokalnych potoków i wspó³czeœnie jest degradowany przez erozjê wsteczn¹ (Jeleniec Ma³y II, Rogowiec III). Nachylenie nisz osuwiskowych tam, gdzie maj¹ one charakter œcian skal-nych wynosi 60–90°, a w przypadku jej braku 35–60°. Nachylenia stoku osuwiskowego w obrêbie jêzora koluwial-nego wynosz¹ 5–35° w zale¿noœci od lokalnych warunków terenowych. W dwóch przypadkach w obrêbie materia³u koluwialnego zanotowano obecnoœæ zag³êbieñ bezodp³ywo-wych, wype³nionych przez ca³y rok wod¹ (Rogowiec III, Jeleniec Ma³y II).

Kolejny kompleks czterech osuwisk znajduje siê na N i SE stokach grzbietu odchodz¹cego w kierunku wschodnim od szczytu Granicznik, w po³udniowej czêœci Gór Suchych. W trzech przypadkach formy s¹ zlokalizowane w jednym przedziale wysokoœciowym (640–730 m), kilka-dziesi¹t metrów ponad obecnym dnem doliny potoku Trzy Strugi. Jedno osuwisko znajduje siê na stoku opadaj¹cym do doliny dop³ywu Trzech Strug. Pierwsze z form maj¹ dobrze zachowane skalne nisze osuwiskowe (zw³aszcza forma Granicznik III, ryc. 4), ograniczone krótkimi grzbie-tami prostopad³ymi do grzbietu g³ównego. Wystêpuj¹ te¿ wychodnie skalne i pokrywy blokowe. Materia³ koluwial-ny tworzy wysok¹ na kilkanaœcie metrów skarpê powy¿ej dna doliny. Nachylenie niszy skalnej wynosi 80–90°, a w obrêbie materia³u osuwiskowego 30–45°. Forma o ekspo-zycji SE jest pozbawiona wyraŸnej niszy i ma wyd³u¿ony jêzor osuwiskowy d³ugoœci ok. 150 m, w obrêbie którego jest zlokalizowane zag³êbienie wype³nione wod¹. Stok osuwiskowy jest nachylony pod katem 37–45°.

W grzbiecie Gór Suchych ci¹gn¹cym siê równole¿ni-kowo od Waligóry przez Suchawê, Kostrzynê do

W³osto-0 1 2 3 4 5 km Kamienna Góra Lubawka Krzeszów Mieroszów Rybnica Waligóra Anielska Góra Œwiêta Góra Góra Œw. Anny Dziób Róg Lesista Wielka VI IV V VIII VII II I III progi strukturalne na ska³ach wulkanicznych cuestas on volcanic rocks progi strukturalne na ska³ach osadowych, pojedyncze cuestas on sedimentary rocks, single progi strukturalne na ska³ach osadowych, z³o¿one cuestas on sedimentary rocks, composite zapro¿a na ska³ach osadowych backslopes on sedimentary rocks zapro¿a na ska³ach wulkanicznych backslopes on volcanic rocks powierzchnie denudacyjne denudational surfaces doliny rzeczne river valleys

Ryc. 3. Szkic geomorfologiczny pó³nocnej czêœci Gór Kamiennych z lokalizacj¹ kompleksów osuwiskowych. I — Anielska Góra, II — Œwiêta Góra, III — Lesista Wielka i Ma³a, IV — Sto¿ek Wielki, V — Suchawa–Kostrzyna, VI — Turzyna–Jeleniec Wielki, VII — Rogowiec–Jeleniec Ma³y, VIII — Granicznik

Fig. 3. Geomorphological sketch of the northern part of the Kamienne Mts. with location of landslides complexes. I — Anielska Góra, II — Œwiêta Góra, III — Lesista Wielka i Ma³a, IV — Sto¿ek Wielki, V — Suchawa–Kostrzyna, VI — Turzyna–Jeleniec Wiel-ki, VII — Rogowiec–Jeleniec Ma³y, VIII — Granicznik

wej znajduje siê szeœæ form osuwiskowych na stokach o ekspozycji N, NE, NW i W o ³¹cznej powierzchni 25 ha (ryc. 1). W jednym przypadku wystêpuje wyraŸna skalna nisza osuwiskowa (W³ostowa II) o nachyleniu stoku 80–85°, natomiast w pozosta³ych przypadkach s¹ to wklês³oœci stoku o amfiteatralnym kszta³cie. Wiêkszoœæ form za wyj¹tkiem osuwiska W³ostowa II znajduje siê w podszczytowych partiach stoku, którym w górnej czêœci towarzysz¹ formy skalne (np. Ma³pia Ska³a na Kostrzynie, Czerwone Ska³ki na Suchawie). Forma Kostrzyna ma dobrze rozwiniêty jêzor osuwiskowy z dwoma zag³êbie-niami bezodp³ywowymi, umieszczonymi schodowo na stoku osuwiskowym. W obrêbie osuwisk Waligóra i Suchawa II na stoku s¹ dobrze rozwiniête zwarte blokowi-ska. Nachylenie stoku w obrêbie materia³u koluwialnego wynosi 10–25°.

Pojedyncza forma osuwiskowa wystêpuje równie¿ na Sto¿ku Wielkim, wznosz¹cym siê 300 m ponad dno doliny Œcinawki. Zlokalizowana jest ona na stoku o ekspozycji N i sk³ada siê z wyraŸnej niszy skalnej o nachyleniu 85° i jêzo-ra osuwiskowego schodz¹cego do wysokoœci 630 m n.p.m. o nachyleniu 25°.

Nietypowa forma ruchów masowych wystêpuje w czê-œci podszczytowej Turzyny (895 m). Ma ona kszta³t pó³ki na stoku szerokoœci 100 m i d³ugoœci 500 m, ograniczonej

skarp¹ o wysokoœci 5–10 m. Stok poni¿ej ma przebieg prostoliniowy i nachylenie 25–30°. U podnó¿a stoku wystepuje nabrzmienie koluwialne.

Pasmo Lesistej Wielkiej. W rejonie tym

zidentyfiko-wano dwie formy osuwiskowe znajduj¹ce siê na NE sto-kach Lesistej Wielkiej i Ma³ej o ³¹cznej powierzchni 17,5 ha (ryc. 1, 2). Pod szczytem Lesistej Wielkiej znajduj¹ siê tzw. szczeliny wiatrowe. S¹ to równoleg³e do stoku wyd³u¿one zag³êbienia terenowe, w dwóch przypadkach o charakterze rozpadlin skalnych. Najwiêksza i najg³êbsza z nich ma g³êbokoœæ do 3 m, szerokoœæ do 2 m i d³ugoœæ ok. 5 m (Grocholski, 1972; Dudziak, 1984; Bednarz, 1999, tab. 1). W pozosta³ych przypadkach s¹ one s³abo zachowane i zaznaczaj¹ siê na stoku jako niewielkie zag³êbienia. Wystêpuj¹ tu¿ poni¿ej wierzcho³ka na wysokoœci 800–840 m n.p.m. i ci¹gn¹ siê na d³ugoœci 350 m. W zachodniej czê-œci tego rejonu wystêpuj¹ wychodnie ska³ pod³o¿a w posta-ci ska³ek stokowych

W bezpoœrednim s¹siedztwie form opisanych powy¿ej, na stokach Lesistej Ma³ej, zidentyfikowano drugie pod wzglêdem powierzchni osuwisko Gór Kamiennych (14 ha) (ryc. 5). Ma ono niszê skaln¹ oraz dobrze wykszta³cony jêzor osuwiskowy d³ugoœci 300 m, dochodz¹cy do dna doliny lokalnego potoku. W górnej czêœci nachylenie stoku wynosi 80° (nisza skalna), w œrodkowej 30–40°, a w dolnej

0 100m 0 100m 15° powierzchnia akumulacji koluwialnej surface of colluvial deposits zabagnienie sezonowe seasonal bogginess

œrednie nachylenie stoku mean slope gradient

sztuczny zbiornik artificial pond skarpa g³ówna, œciana skalna

main scarp, free rock wall skarpa g³ówna, nach. stoku >30° main scarp, slope gradient >30° skarpa g³ówna, nach. stoku <30° main scarp, slope gradient <30°

stok o nachyleniu >30° slope gradient >30° stok o nachyleniu 20 -30°° ° slope gradient 20 -30° stok o nachyleniu 10 -20°° ° slope gradient 10 -20° stok o nachyleniu <10° ° slope gradient <10 stopnie stokowe <1 m slope steps <1 m stopnie stokowe 1-2 m slope steps 1-2 m stopnie stokowe 2-5 m slope steps 2-5 m stopnie stokowe >5 m slope steps >5 m grzbiet ridge grzbiet, drugorzêdny ridge, secondary nabrzmienie koluwialne bulge

czo³o jêzora osuwiskowego foot of landslide tongue zrotowany blok rotated block blokowisko block field

sto¿ek osypiskowy, nieaktywny

debris cone, inactive rozpadlina skalnarock cleft

strefa subsydencji zone of subsidence ma³y pakiet skalny, próg <1 m small block, step <1 m zag³êbienie wype³nione wod¹ depression, water logged dolina rzeczna, p³askodenna o szerokoœci <50 m flat-bottom valley width <50 m dolina rzeczna, wciosowa o szerokoœci <50 m V-shaped valley width <50 m teren pofa³dowany undulating morphology nisza Ÿródliskowa valley head skarpa drugorzêdna o wysokoœci >5 m

minor scarp, height >5 m skarpa drugorzêdna o wysokoœci 1-5 m minor scarp, height 1-5 m osuwisko

landslide

4

45° 20° 25° 25° 15° 30° 30° 35° 40° 700 700 675 650 650 550 625 600 600

Granicznik III

7

Jeleniec Ma³y II

Ryc. 4. RzeŸba wybranych form osuwiskowych w Górach Suchych. Numery i nazwy osuwisk odpowiadaj¹ opisom w tab.1 Budowa geologiczna pod³o¿a zgodna z wydzieleniami na ryc. 1

Fig. 4. Morphology of some of the landslide forms in the Suche Mts. Numbers and names of the landslides according to table 1. For geology of the bedrock see fig. 1

spada do 10–15°. Materia³ koluwialny pokryty jest nie-ci¹g³¹ pokryw¹ blokow¹.

Góry Krucze s¹ zachodnim ramieniem Gór Kamien

-nych; jest to strukturalny grzbiet o d³ugoœci ok. 20 km i szerokoœci 3 km, wyrastaj¹cy 200 m ponad otaczaj¹ce powierzchnie denudacyjne Bramy Lubawskiej i obni¿enia w rejonie Krzeszowa, Che³mska Œl¹skiego, Uniemyœla i Okrzeszyna. W okolicach Lubawki zidentyfikowano czte-ry formy osuwiskowe (czte-ryc. 1), znajduj¹ce siê na N i NW stokach Anielskiej Góry (651 m). Najwiêksza z form ma powierzchniê 3 ha i sk³ada siê z niewyraŸnej niszy osuwi-skowej z wychodniami skalnymi o nachyleniu 35–40° i jêzora osuwiskowego, który zakoñczony jest nabrzmie-niem koluwialnym, o stokach nachylonych pod k¹tem 10–15° (ryc. 5). Druga forma zlokalizowana na NW sto-kach grzbietu odchodz¹cego od Anielskiej Góry sk³ada siê z niszy skalnej obni¿aj¹cej siê w kierunku S od 8 do 10 m i nachyleniu 80–90°. W obrêbie stoku osuwiskowego wystê-puj¹ pó³ki skalne oraz ska³ki stokowe. Nachylenie stoku koluwialnego wynosi 25–30° i koñczy siê on wyraŸnym za³omem. Trzecia z form ma postaæ dwóch s¹siaduj¹cych ze sob¹ „wklês³oœci stokowych” (ang. slope hollow) o ³¹cznych wymiarach 100x180 m. Teren jest pokryty nie-ci¹g³¹ pokryw¹ blokow¹ i nachylony pod k¹tem 30–35°. Ostatnie osuwisko jest zlokalizowane na S stoku Œwiêtej Góry (701 m). Sk³ada siê z wyraŸnej niszy osuwiskowej w obrêbie materia³u zwietrzelinowego, czytelnej rynny osu-wiskowej i jêzora koluwialnego. Forma ma d³ugoœæ 250 m i szerokoœæ 40–100 m, przy g³êbokoœci oko³o 10–15 m w strefie niszy osuwiskowej. Znajduje siê na stoku o nachyle-niu 25–30°.

Dyskusja i wnioski

Wielkoskalowym deformacjom grawitacyjnym w Górach Kamiennych podlegaj¹ ska³y wulkaniczne kom-pleksu eruptywnego, wykszta³cone jako trachybazalty masywne, ryolity, trachity i latyty oraz utwory pirokla-styczne (tufy i tufity), jak równie¿ utwory zwietrzelinowe (ryc. 1, 2). Warunkowa stabilnoœæ i niestabilnoœæ

wytwo-rzonych w ich obrêbie stoków jest zwi¹zana z podœciela-niem masywnych ska³ wulkanicznych przez formacje osa-dowe, czêsto o charakterze ³upków ilastych i mu³owców o w³aœciwoœciach plastycznych. Zró¿nicowane w³aœciwoœci geotechniczne opisywanych formacji geologicznych oraz ich wzajemne relacje przestrzenne wp³ywaj¹ na lokalizacjê rejonów deformacji grawitacyjnych. Pojawiaj¹ siê one w miejscach, gdzie dolna lub œrodkowa czêœæ stoku zbudo-wana jest z plastycznych, nieprzepuszczalnych ska³ osado-wych (ryc. 2). Obecnoœæ osado-wychodni skalnych i ska³ek stokowych w rejonach osuwiskowych mo¿e œwiadczyæ o ruchach masowych typu rotacyjnego lub translacyjnego, a wtedy powierzchnia poœlizgu zlokalizowana by³aby albo w obrêbie ska³ wulkanicznych i by³a to¿sama ze strukturaln¹ powierzchni¹ poœlizgu (ruch translacyjny), albo znajdo-wa³a siê w obrêbie ska³ osadowych i by³aby typow¹ powierzchnia œciêcia (ruch rotacyjny) (Margielewski, 2001). Dotychczas takie badania nie by³y prowadzone w tym regionie.

Pulinowa (1972) przy opisie osuwiska Rogowiec III wskaza³a na wieloetapowoœæ rozwoju form osuwiskowych w Górach Kamiennych. W tym konkretnym przypadku ini-cjuj¹cym procesem mia³y byæ sp³ywy zwietrzelinowe i b³otne w obrêbie ska³ osadowych, które doprowadzi³y do zachwiania równowagi górnego odcinka stoku zbudowa-nego ze ska³ masywnych i rozwoju osuwisk rotacyjnych. Charakterystyczna rzeŸba terenu, z obecnoœci¹ niszy skal-nej (Rogowiec III, Sto¿ek Wielki) lub pogrzebaskal-nej formy niszy w postaci stromego stoku pokrytego blokowiskiem (Jeleniec Ma³y I, Suchawa I), ska³ek stokowych oddzielo-nych pod³u¿nym zag³êbieniem od niszy osuwiskowej (Jeleniec Ma³y II, Kostrzyna) oraz „schodowy” profil sto-ku (np. Anielska Góra I i II), czy piêtrowy uk³ad jeziorek osuwiskowych (np. Kostrzyna) wskazuj¹ na ruchy typu rotacyjnego (ryc. 4, 5). Jednak brak szerszych podstaw do stwierdzenia, czy rozwój wszystkich tych form odbywa³ siê w sposób zaproponowany przez Pulinow¹ (1972). Ostatnie prace Margielewskiego (2001) i Urbana (2000) z rejonu Karpat dotycz¹ce strukturalnych uwarunkowañ roz-woju g³êbokich osuwisk zwracaj¹ uwagê na koniecznoœæ

650 700 750 560 570 580 590 600 25° 25° 10° 10° 10° 15° 30° 40° 0 100m 0 100m osuwisko

landslide

22

Anielska Góra I

13

Lesista Ma³a

Ryc. 5. RzeŸba wybranych form osuwiskowych w Górach Kruczych i Paœmie Lesistej Wielkiej. Numery i nazwy osuwisk odpowiadaj¹ opisom w tab. 1 Budowa geologiczna pod³o¿a zgodna z wydzieleniami na ryc. 1 Legenda do szkiców na ryc. 4

Fig. 5. Morphology of some of the landslides forms in the Krucze Mts. and Lesista Wielka Massif. Numbers and names of the landsli-des according to table. 1. For geology of the bedrock and legend landsli-descriptions see fig. 1 and 4

rozró¿nienia mechanizmów dzia³ania procesów ini-cjuj¹cych ruch masowy (tworzenie siê powierzchni odk³ucia) i procesów zwi¹zanych bezpoœrednio z prze-mieszczeniem grawitacyjnym (rozwój powierzchni poœli-zgu). Formy Turzyna i Lesista Wielka wydaj¹ siê byæ na etapie pocz¹tkowym tworzenia siê powierzchni odk³ucia mas skalnych. Œwiadczyæ o tym mo¿e obecnoœæ rozpadlin skalnych i brak w pe³ni wykszta³conego profilu „schodo-wego”, tak charakterystycznego dla morfologii osuwisko-wej oraz w przypadku Turzyny brak rotacji odk³uwanego bloku skalnego. Materia³ koluwialny „wyciœniêty” w trak-cie tworzenia zerwy rotacyjnej (Turzyna, Anielska Góra II) tworzy u podnó¿a stoku nabrzmienie osuwiskowe (ang. bulge). Bednarz (1999) wskaza³a na proces „rozci¹gania bocznego” (lateral spreading) zachodz¹cy w obrêbie masywnych ska³ wulkanicznych pasywnie przemieszcza-nych wraz z plastycznym i³owcowo-mu³owcowym pod³o¿em jako odpowiedzialny za deformacje stoków Lesistej Wielkiej.

Oprócz osuwisk rotacyjnych, czêsto o charakterze osu-wisk z³o¿onych (ang. complex) w Górach Kamiennych wystêpuj¹ tak¿e p³ytkie zsuwy zwietrzelinowe (np. Œwiêta Góra, W³ostowa — niezale¿ne, Rogowiec II, Rogowiec IV — zwi¹zane z osuwiskami rotacyjnymi) oraz formy z³o¿one zsuwów i sp³ywów gruzowych (np. Granicznik III, Suchawa I). Kompleksowoœæ form osuwiskowych w Górach Kamien-nych jest efektem rozwoju g³êbokich deformacji grawitacyj-nych i ró¿norodnoœci procesów wystêpuj¹cych w obrêbie jednej formy, np. zrotowany pakiet skalny na skutek wyciœ-niêcia materia³u u podstawy stoku wymusza rozwój sp³ywów gruzowych czy zsuwów zwietrzelinowych.

Góry Kamienne, maj¹ce specyficzn¹ budowê geologiczn¹ i warunki geomorfologiczne s¹ przyk³adem z³o¿onoœci i ró¿-norodnoœci procesów grawitacyjnych. Ranga czynników aktywnych (warunki klimatyczne i zdarzenia meteorolo-giczne, sejsmika) i pasywnych (litologia, tektonika) sprzy-jaj¹cych rozwojowi osuwisk nie by³a w badaniach tego obszaru nigdy okreœlana. S³abe rozpoznanie mechani-zmów powstawania wielkoskalowych ruchów masowych na tym terenie oraz kontrowersje terminologiczne dotycz¹ce strukturalnych uwarunkowañ deformacji grawi-tacyjnych, pojawiaj¹ce siê w literaturze (Kleczkowski, 1955; Bober, 1984; Dikau i in., 1996, Margielewski, 2001) s¹ impulsem do dalszych badañ szczegó³owych zmie-rzaj¹cych do identyfikacji uwarunkowañ rozwoju osuwisk w Górach Kamiennych. Istniej¹ce informacje o okresach aktywnoœci ruchów masowych w Górach Kamiennych (Pulinowa, 1972), stopieñ degradacji oraz brak œladów wspó³czesnej reaktywacji form wskazywaæ mog¹ na póŸ-noglacjalny lub wczesnoholceñski okres ich rozwoju.

Literatura

AICHLER J. & PECINA V. 1998 — Dokumentace sesuvù spojenych s povodnem v roce 1997 v Jesenicke oblasti. Geologicke vyzkumy na morave a ve Slezsku v roce 1997: 94–96

AWDANKIEWICZ M. 1998 — Volcanism in a late Variscan intramon-tane trough: Carboniferous and Permian volcanic centres of the Intra-Sudetic Basin, SW Poland. Geol. Sud., 32: 13–47.

BAJGIER-KOWALSKA M. 1996 — Role of deep transversal disloca-tion in development of landslides in flysch Carpathians. [W:] K. Senneset (ed.) Proceed. of 8th Intern. Symp. on Landslides. Trondheim: 1847–1851.

BEDNARZ B. 1999 — „Szczeliny wiatrowe” na Lesistej Wielkiej. Arch. Uniw. Wroc³., Wroc³aw.

BOBER L. 1984 — Rejony osuwiskowe w polskich Karpatach fliszo-wych i ich zwi¹zek z budow¹ geologiczn¹. Biul. Inst. Geol., 340: 115–158.

BOSSOWSKI A., CYMERMAN Z., GROCHOLSKI A. & IHNATOWICZ A. (ed.) 1990 — Szczegó³owa mapa geologiczna Sudetów 1 : 25 000, ark. Jedlina Zdrój. Pañstw. Inst. Geol. BRUNSDEN D. 1985 — Ruchy masowe. [W:] C. Embleton and J. Thornes (ed.), Geomorfologia dynamiczna. PWN, Warszawa: 158–218.

DIKAU R., BRUNSDEN D., SCHROTT L. & IBSEN M. L. 1996 — Landslide recognition. John Wiley & Sons.

DUDZIAK T. 1984 — Szczeliny wiatrowe na Lesistej Wielkiej. Karkonosz. Mat. Krajozn. Nr 1(84). SKPS Oddz. Akad. PTTK we Wroc³awiu. Wroc³aw.

GIL E. 1997 — Meteorological and hydrological conditions of landsli-des, Polish Flysch Carpathians. Stud. Geomorph. Carpatho-Balcanica, 31: 143–158.

GROCHOLSKI A. 1972 — Œlady osuwisk na stokach Lesistej Wielkiej w Górach Kamiennych. Polskie Towarzystwo Mi³oœników Nauk o Ziemi. Ko³o Górnicze w Gorcach. Biul. Infor. Gorce–Wa³brzych, 11: 9–14

JOÑCA E. 1987 — Projektowany rezerwat przyrody nieo¿ywionej Jeleniec w Górach Suchych w Sudetach Œrodkowych. Chroñmy Przyrodê Ojczyst¹, 2: 61–68.

KLECZKOWSKI A. 1955 — Osuwiska i zjawiska pokrewne. Wyd. Geol.

KOZ£OWSKI S. 1963 — Geologia wulkanitów permskich w centralnej czêœci niecki œródsudeckiej. Pr. Geol. PAN, 14: 5–65. MARGIELEWSKI W. 2001 — O strukturalnych uwarunkowaniach rozwoju g³êbokich osuwisk — implikacje dla Karpat fliszowych. Prz. Geol., 49: 515–524.

MARGIELEWSKI W. & URBAN J. 2000 — Charakter inicjacji ruchów masowych w Karpatach fliszowych na podstawie analiz strukturalnych uwarunkowañ rozwoju wybranych jaskiñ szczelino-wych. Prz. Geol., 47: 268–274.

OBERC J. 1957 — Rejon Gór Bardzkich. Wyd. Geol. PULINOWA M. Z. 1972 — Procesy osuwiskowe w œrodowisku sztucznym i naturalnym. Dokumentacja Geograficzna. Inst. Geogr. PAN., 4: 49–54.

PULINOWA M. Z. & MAZUR R. 1971 — Stare osuwisko we wsi Grzmi¹ca w Sudetach. Wszechœwiat, 7–8: 200–202.

STARKEL L. 1996 — Geomorphic role of extreme rainfalls in the Polish Carpathians. Stud. Geomorph. Carpatho-Balcanica, 30: 21–38. GROCHOLSKI A. (ed.) 1971 — Szczegó³owa mapa geologiczna Sudetów 1 : 25 000, ark. Mieroszów. Inst. Geol.

VARNES D. J. 1978 — Slope movements: types and processes. [W:] R. L. Schuster & R. J. Kriñek (ed.) Landslides: Analysis and control. Transport. Res. Board, Nat. Acad. of Sc., Washington DC, Spec. Rep., 176: 11–35.

TERHORST B. & KIRSCHHAUSEN D. 2001 — Legends for mass movements in the MABIS-Project. Zeitschrift für Geomorphologie. Neue Folge. Supplementband, 125: 177–192.

TERZAGHI K. 1950 — Mechanism of landslides. [W:] S. Paige (ed.), Application geology to engineering practice. Geol. Soc. Amer. (J. Ber-key Memory Vol.): 83–122. Washington DC.

WÓJCIK A. 1997 — Osuwiska w dorzeczu Koszarawy — strukturalne i geomorfologiczne ich uwarunkowania (Karpaty Zachodnie, Beskid ¯ywiecki). Biul. Pañstw. Inst. Geol., 376: 5–42.

ZIELIÑSKI T. 2001 — Erozyjne efekty katastrofalnych wezbrañ w dorzeczu górnej Nysy K³odzkiej podczas powodzi 1997 i 1998 r. Prz. Geol., 49: 1096–1100.

ZIÊTARA T. 1968 — Rola gwa³townych ulew i powodzi w modelowa-niu rzeŸby Beskidów. Pr. Geograf. Inst. Geografii PAN, 60: 1–116. ¯URAWEK R. 1999 — Zmiany erozyjne w dolinach rzek Sudetów K³odzkich wywo³ane powodziami w lipcu 1997 r. oraz w lipcu 1998 r. Probl. Zagospod. Ziem Górskich, 45: 43–61.