Л C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S __________ FOLIA OECONOMICA 199,2006
Witold Ratajczyk*
O S O B Y N I E P E Ł N O S P R A W N E J A K O Z A S O B Y P R A CY
I . W S T I-P
Niepełnospraw ność dotyka w Polsce ponad 15% ogółu ludności i jest rze czywistym problem em społecznym nie tylko z punktu w idzenia ludzi niepełno sprawnych lecz i całego społeczeństwa. Pozostawanie znacznej części osób nie pełnospraw nych poza rynkiem pracy oznacza m arnotraw ienie ich w iedzy i um ie jętności, potencjalnej produktywności oraz generuje koszty, które można zm niejszyć, stw arzając warunki dla zatrudnienia większej liczby osób niepełno sprawnych. Podjęcie pracy przez osobę niepełnospraw ną jest przy tym , po w szechnie uznaw anym wyznacznikiem pow odzenia procesu rehabilitacji oraz najkorzystniejszym kosztow o sposobem zapew nienia bytu takiej osobie w dłuż szej perspektyw ie czasu. Fakt posiadania stałej pracy i w ykonyw any zawód w znacznym stopniu determ inują pozycję społeczną człow ieka i um acniają poczu cie własnej wartości. Bezrobocie zaś, zw łaszcza długotrw ałe, prow adzi do ze pchnięcia jednostki na m argines życia społecznego oraz ułatwia rozwój zjawisk patologicznych.
2. O S O H Y N IE P E Ł N O S P R A W N E NA P O L S K IM R Y N K U P R A C Y
Zbiorow ość osób niepełnospraw nych w Polsce jest w ew nętrznie znacznie zróżnicow ana, dlatego konieczna je st jego krótka charakterystyka statystyczna. Bardzo cennym źródłem informacji jest badanie GUS przeprow adzone w 2000 r. ukierunkowane na zbiorow ość osób niepełnosprawnych i ich rolę na rynku pracy.
Zdecydow ana w iększość członków om awianej zbiorow ości jest w wieku zdolności do pracy - 72% m ężczyzn i 50% kobiet. Istniejące różnice w rozkła dach wieku niepełnospraw nych kobiet i m ężczyzn przede w szystkim polegają na
Dr, adiunkt w Katedrze Pracy i Polityki Społecznej UL. [43]
tym, że znacznie w yższy jest wśród kobiet, niż wśród m ężczyzn, odsetek osób najstarszych, w wieku 65 lat i więcej. G eneralnie zbiorow ość osób niepełno spraw nych jest starsza niż zbiorow ość Polaków ogółem (w ykres 1).
□ 1 5 -2 4 lata □ 2 5 -3 4 lala □ 3 5 - 4 4 lata □ 4 5 - 5 4 lata □ 5 5 -6 4 lata □ 65 lat i w ięcej
Wykres I. Struktura osób niepełnosprawnych według wieku w 2000 r. (w %)
Z r ó d to: opracow anie własne na podstawie S. K o s t r u b i e c. Osohy niepełnosprawne na rynku pracy vr 2000 roku, GUS, W arszawa 2001, s. 23,
Badanie GUS z 2000 r. potw ierdziło, istniejącą ju ż w cześniej, niekorzystną sytuację osób niepełnospraw nych w zakresie wykształcenia. Co druga osoba niepełnospraw na w wieku 15 lat i więcej legitym uje się w ykształceniem co naj wyżej podstaw ow ym (dla ludności ogółem w skaźnik ten wynosi 33% ), zaś jedy nie 19,2% posiada w ykształcenie średnie zaw odow e i w yższe (dla ogółu ludno ści - ponad 31%). Także w odróżnieniu od ludności ogółem , w przypadku osób niepełnospraw nych przeciętny poziom w ykształcenia kobiet je st niższy niż m ęż czyzn. Aż 67% niepełnospraw nych m ieszkańców wsi ma co najw yżej podsta wowe wykształcenie.
Z e względu na oczekiw ania osób niepełnospraw nych w obec rynku pracy, istotnym czynnikiem je st wiek, w jakim osoba taka stała się niepełnospraw na. Przed 15. rokiem życia stała się niepełnospraw ną blisko co dw udziesta osoba. Najczęściej jednak niepełnospraw ność zaistniała m iędzy 40. a 55. rokicin życia - dotyczy to blisko 50% (wykres 2).
□ przed 15 r. życia □ 60 lat i więcej □ 55-59 lat □ 50-54 lat □ 40-49 lat □ 15-39 lat Wykres 2. Osoby niepełnosprawne według wieku w momencie powstania niesprawności (w %)
Ż r ó d t o: jak do wykresu I .
Interesujących spostrzeżeń dostarcza analiza wieku, w którym zaistniała niepełnospraw ność, i wykształcenia. G eneralnie w zbiorow ości osób niepełno sprawnych obserw uje się spadek poziom u w ykształcenia w raz ze w zrostem w ie ku pow stania niespraw ności. W śród osób, u których zaistniała ona w wieku po wyżej 19 lat, notuje się dość regularny przyrost udziałów odnoszących się do kategorii osób z w ykształceniem co najwyżej podstaw ow ym (od ok. 25% w pierwszej grupie wiekowej tego przedziału do ponad 72% w ostatniej: 65 lat i więcej). N atom iast niew ielkie jest zróżnicow anie odsetka osób z w ykształce niem wyższym i średnim . Wynika z tego, iż w tej grupie osób niepełnospraw nych, m om ent zaistnienia niesprawności nie determ inuje w istotny sposób ist nienia braku możliwości zdobycia wykształcenia.
W stosunku do osób, które stały się niepełnospraw ne przed 15. rokiem ży cia, badania dostarczają niepokojących danych. Aż 58% osób z tej grupy posiada co najwyżej w ykształcenie podstawowe, zaś jed y n ie co szósta z tych osób uzy skała co najm niej średnie wykształcenie. W świetle tych danych uzasadniony w ydaje się w niosek, iż osoby, które stają się niepełnospraw ne w dzieciństw ie, m ają bardzo ograniczone m ożliwości zdobyw ania wykształcenia.
W badaniu GUS z lutego 2000 r. badano także, czy i w jakim stopniu posia dane ograniczenia funkcjonalne powodowały w yłączenie z pracy zaw odow ej, zgodnie z subiektyw nym i odczuciami osób niepełnospraw nych. Ustalono, że stan zdrow ia i niepełnospraw ność w przypadku ponad 67% ogółu osób niepeł nosprawnych pow oduje całkow ite w yłączenie z pracy zarobkow ej. Najczęściej uważają lak kobiety - 71,5%. Drugą co do w ielkości grupę stan ow ią osoby m a jące duże ograniczenia w wykonyw aniu pracy zaw odow ej, je s t to co piąta osoba niepełnospraw na. Szczegółow o dane te prezentuje tab. 1.
T a b e l a 1
Osoby niepełnosprawne według ograniczeń w wykonywaniu pracy zawodowej, płci i miejsca zamieszkania w 2000 r.
W yszczególnienie Ogółem Miasta Wieś Mężczyźni Kobiety
Ogółem
Niepełnosprawni całkowicie
100,0 100,0 100,0 100.0 100,0
wyłączeni z pracy
Niepełnosprawni mający duże ogra
67,1 66,8 67,5 62,5 71.5
niczenia w wykonywaniu pracy Niepełnosprawni mający minimalne
ograniczenia w wykonywaniu
21,3 19,0 24,6 23,9 18,9
pracy
Niepełnosprawni nie mający ogra
8,3 9.8 6.2 9.7 6,9
niczeń w wykonywaniu pracy 3,3 4,4 1,8 3.9 2,7
Ź r ó d ł o : S. K o s t r u b i e c. Osoby niepełnosprawne na tynku pracy w 2000 r., GUS, W ar szawa 2001, s. 51.
W edług NSP z 2002 r. na 4315 tys. osób niepełnospraw nych w wieku 16 i więcej lat, pracow ało nieco ponad 804 tys. niepełnospraw nych, w tym aż 115 tys. w wieku poprodukcyjnym - wskaźnik zatrudnienia (15,3% ) blisko trzykrot nie niższy niż dla ogółu ludności Polski
T a b e l a 2 Skala zatrudnienia osób niepełnosprawnych (pracujący inwalidzi prawni)
W yszczególnienie 1988 1993 1995 1996 1997 1998 2000 2002 w tys. Pracujący ogółem 975 693 741 796 856 838 701 804 Mężczyźni 588 - 455 473 508 506 423 484 Kobiety 387 - 286 323 348 332 277 320 Miasto 356 - 314 339 372 378 474 406 Wieś 619 427 457 484 460 353 398 w %
Wskaźnik zatrudnienia ogółem 26,1 17,4 16,9 17,7 19.0 18,5 15,9 15,3
Mężczyźni 33,9 - 21.5 21,8 23,7 23,3 19,8 19.7
Kobiety 19,4 12,7 13,9 14,8 14.1 12,2 11.4
Miasto 15,7 - 12,5 13,0 14,1 14,0 13,3 13,1
Wieś 42,4 22,9 24,2 26,0 25,0 19,8 18,4
Źródło: B. K o ł a c z e k , Rynek pracy osób niepełnosprawnych, „Rynek Pracy' 1998, nr 4, s. 13.
Istnieje duże zróżnicow anie w skaźnika zatrudnienia w zależności od miejsca zam ieszkania. W yraźnie wyższy je st ten wskaźnik dla niepełnospraw nych za mieszkałych na wsi i zjaw isko to istnieje od szeregu lat, choć w ostatnich latach malał on szybciej w stosunku do wskaźnika zatrudnienia osób niepełnospraw nych zam ieszkałych w miastach. Także trwale zróżnicow anie m ożna zaobser wować w odniesieniu do płci pracujących osób niepełnospraw nych - w yraźnie wyższy wskaźnik zatrudnienia w stosunku do m ężczyzn (tab. 2).
N ajw yższe wskaźniki zatrudnienia, przekraczające poziom 25% dotyczą osób niepełnospraw nych w wieku 3 0 -4 4 lata, natom iast najniższe - osób naj starszych i najm łodszych (w ykres 3).
[lata]
- ♦ sp raw n i —Q ~ n ie p e łn o sp ra w n i
W ykres 3. Wskaźnik zatrudnienia osób sprawnych i niepełnosprawnych według wieku w IV kwartale 2000 r.
Z r ó d ł o: opracow anie w łasne na podstawie: BAEL GUS.
W skaźnik zatrudnienia dla osób ze znacznym stopniem niepełnospraw ności wynosił w 2000 roku 3,2% (w roku 1995 - 4,7% ), z um iarkow anym - 12,7% (w 1995 - 16,0%) a dla lekkiego stopnia niepełnospraw ności 24,7% (w 1995 - 24,9%). Tak więc uległ on istotnemu obniżeniu dla obu grup bardziej poszko dowanych osób niepełnospraw nych.
T a b e l a 3 Wskaźniki zatrudnienia osób niepełnosprawnych według charakterystyki niepełnosprawności,
płci i miejsca zamieszkania w 2000 r.
W yszczególnienie Ogółem Mężczyźni Kobiety M iasta Wieś
Ogółem 15,6 20,0 11.4 14,0 17,9 Stopień niepełnosprawności: znaczny 3,2 4,3 2,3 1.8 5,3 umiarkowany 12,7 17,6 7.8 11,5 14,9 lekki 24.7 29,5 20.1 22,9 27,0 Grupa schorzenia:
uszkodzenie narządu ruchu 14,3 18,3 10,7 12.2 16.8
uszkodzenie narządu wzroku 15,5 21,5 10.9 14,0 18,1
uszkodzenie narządu sluchu 10.8 14.3 6.8 9.1 13,4
schorzenia układu krążenia 14.0 18,7 10,1 10,2 19,5
schorzenia psychiczne 10.3 13,1 7,5 9.8 1 1,0 upośledzenie umysłowe 6.4 4.3 (),l 9.7 3.4 schorzenia neurologiczne 15.9 20,0 12,3 12,1 21,0 inne schorzenia 14,5 19,6 10,7 12,9 17,5 Trwałość niesprawności: inwalidztwo stałe 12.7 17,0 8,7 11,0 15.0 inwalidztwo okresowe 24,6 28,4 20,5 21,5 29,4
nie wie, nie pamięta 15,8 13,2 12,3 8,4 16,2
Rodzaj niesprawności:
ograniczona sprawność fizyczna ograniczona sprawność umysłowa ogranicz, spraw. Hz. i umysł.
16,1 10,9 13,0 20.9 13,3 14.9 11.7 8.4 10.8 14.2 11.0 9,8 18,9 10,8 17,4 /, r ó d ł o: jak w tab. I, s. 71.
W yraźnie w yższy niż przeciętny je st wskaźnik zatrudnienia dla w szystkich stopni niepełnospraw ności, w stosunku do mężczyzn.
M ieszkańcy wsi lakże charakteryzują się w yższym od przeciętnego w skaź nikiem zatrudnienia dla w szystkich stopni niepełnospraw ności.
O koło 56% pracujących niepełnospraw nych pracuje w pełnym w ym iarze czasu pracy. I co ciekaw e, aż 80% z tych osób pracuje tygodniow o 40 godzin i więcej, czyli więcej niż ustawowy czas pracy osoby niepełnospraw nej (w przy padku znacznego i um iarkow anego stopnia niepełnospraw ności je st to 35 go dzin). Ma to m iejsce głów nie w sektorze prywatnym i w w ykonyw aniu pracy na w łasny rachunek.
Bardzo krytycznie osoby niepełnospraw ne oceniały sw oje zarobki. Jako złe i bardzo zle oceniło je aż 50,9% (w 1995 r. 43% ) niepełnospraw nych, a 40%
(w 1995 - 48% ) jak o średnie. W przeciągu pięciu lat nastąpiło w yraźne przesu nięcie z grupy oceniających swe zarobki jako średnie do grupy oceniających je jako zle.
N ajw yższą aktyw ność zaw odow ą przejaw iają osoby niepełnospraw ne w wieku 2 0 -2 4 lat. W zględnie wysoki w spółczynnik aktyw ności zaw odow ej jest dla przedziału w iekow ego od 20 do 49 lat. Niepokojący je st spadek aktywności zawodowej najm łodszych osób niepełnospraw nych, choć trudno ocenić czy nie jest to skutek w ydłużenia okresu nauki - wtedy byłoby to zjaw isko pozytywne, lecz wiadom ym jest, że osoby niepełnospraw ne nadal napotykają istotne barieiy w dostępie do edukacji (w ykres 4).
T a b e l a 4 Siruktura osób niepełnosprawnych pracujących według wieku i poziomu wykształcenia
(dane w %)
W yszczegó łn i en i с Ogółem Miasta Wieś
1995 2000 1995 2000 1995 2000 Wick 20-24 lat 1,7 2,9 2.5 3.8 1.2 1,7 25 29 1,9 2,8 3.5 3,8 .7 1,3 30-34 2,3 3,0 2.5 3,2 1,9 2.7 35- 44 14,7 15,1 22,0 18,1 9,4 1 1.7 45-54 27,4 39,3 34,9 42,9 22.1 35,8 55-59 18,8 15,1 15,9 16,0 21.1 14,0 60- 64 16,4 10,5 9,6 7.0 21,4 14,7 65 lat i więcej 16,8 11,3 9.2 5,2 22,2 18,1 Poziom wykształcenia Wyższe 5.9 5.3 12,5 9,6 1.2 0,3
Policealne i średnie zawodowe 13,9 19,5 24.9 28.8 5,8 9,3
Średnie ogólne 5,3 4,3 9,9 6,7 1.9 1,7
Zasadnicze zawodowe 23,1 36,5 30,6 40.1 17.6 32,1
Podstawowe 44,1 32.1 20,8 14,0 61,1 51,7
Niepełne podstawowe 7,7 2,3 1,3 12,4 4,9
Ź r ó d ł o: jak w lab. 1, s. 74.
Z w raca uwagę bardzo niski poziom wykształcenia pracujących osób niepeł nosprawnych ogółem i zupełnie, w tym w zględzie, zła sytuacja na wsi - blisko 89% ma co najwyżej zasadnicze zaw odow e (należy tu pam iętać o ogólnie ni skim poziom ie w ykształcenia tej zbiorow ości). W stosunku do roku 1995 zm niejszył się istotnie odsetek pracujących niepełnospraw nych z w ykształce niem co najwyżej podstaw ow ym , praw dopodobnie na skutek odejścia wielu takich osób z tynku pracy.
W zględnie wysoki je st odsetek pracujących niepełnospraw nych w wieku 65 i więcej lat - głów nie za spraw ą m ieszkańców wsi.
[%] 45 1 4 0 35 -30 2 5 -20 -15 ■ 10 5 0 3 2 ,8 15,8 7,1 I Гг I к Щ 3 4 ,5 3 4 ,6 30 6 31'6 3 0 ,7 3 6 ,4
i
3 1 5 3 2 ,2п
2 6 ,4» I
2 9 ,7 р-1 2 6 ,3 24,1 21 1 8 - 1 9 2 0 - 2 4 2 5 - 2 9 3 0 - 3 4 3 5 - 3 9 4 0 - 4 4 4 5 -4 9 5 0 - 5 4 5 5 - 5 9 6 0 - 6 4 6 5 la t i w ięcej [lata] □ 1995□
2000W ykres 4. W spółczynniki aktyw ności zawodowej osób niepełnosprawnych według wieku w 1995 i 2000 r. (w %) Ź r ó d ł o : jak do wykresu 1, s. 56.
O dnośnie wielkości przedsiębiorstw , w których pracu ją osoby niepełno sprawne, badanie z 2000 r. wykazało, że blisko 65% niepełnospraw nych pracuje w małych firm ach zatrudniających do 9 osób. Około 22% pracujących niepełno spraw nych pracuje w firm ach zatrudniających 51 i więcej osób (tab. 5). Struktu ra pracujących niepełnospraw nych według wielkości firm y je st w yraźnie zróżni cow ana w edług sektorów własności. W sektorze publicznym w iększość niepeł nosprawnych jest zatrudniona w firmach średnich i dużych, natom iast w sekto rze prywatnym przew ażająca część niepełnospraw nych pracuje w m ałych fir mach.
T a b e l a 5 Struktura niepełnosprawnych pracujących według stalusu zatrudnienia i wielkości firmy
Wyszczególnienie Ogółem Pracownicy
najemni Pracujący na własny rachunek Pomagający członkow ie rodzin Sposób zatrudnienia Praca stała 85.6 80,5 91,2 86,3 Praca dorywcza 14.4 19.5 8,8 13,7 W ielkość firmy do 9 osób 64.6 20,7 99,2 100 10 do 20 6,2 13,3 0.8 21 do 50 7.4 16,6 - -51 do 100 8,0 18,1 -101 i więcej osób 13,9 31,3 Ź r ó d ł o : ja k w tab. 1, s. 87.
Gdy w eźm iem y pod uwagę stopień niepełnospraw ności (grupę inwalidzką), to okazuje się, że w firmach zatrudniających do 9 osób pracuje blisko 78% osób ze znacznym stopniem niepełnospraw ności, 66,4% z um iarkow anym i 64,9% z lekkim. Zwraca także uwagę fakt, że w firm ach zatrudniających 10 do 20 pra cow ników praktycznie nie pracują osoby ze znacznym stopniem niepełnospraw ności.
Zależność m iędzy stopniem niepełnosprawności pracujących niepełno spraw nych i w ielkością firmy prezentuje w ykres 5.
Dane statystyczne w ykazują także, iż znaczna część pracujących niepełno sprawnych ma za so b ą długi staż pracy. 20 i więcej lat przepracow ało 38,8% pracujących niepełnospraw nych, a 10,7% 10 do 19 lat (w ykres 6). G łów nie w y nika to z faktu, iż w iększość osób staje się niepełnospraw na w wieku dojrzałym . Niestety w cześniejsze dośw iadczenia zaw odow e bardzo rzadko stanow ią atut osoby niepełnospraw nej na rynku pracy.
W ielk o ść firmy w ed łu g liczby z a tru d n io n y c h
W ykres 5. Odsetek pracujących niepełnosprawnych według wielkości firmy oraz stwierdzonego stopnia niepełnosprawności
/ r ó d I o : jak do wykresu I, s. 88. □ do 1 roku □ 2 - 5 lat □ 6 - 9 lat □ 1 0 -1 9 lat □ 20 i w ięcej lal
W ykres 6. Struktura pracujących osób niepełnosprawnych według stażu pracy Ż r ó d I o: jak do wykresu 1. s. 89.
Niskie kw alifikacje zaw odow e i trudną sytuację osób niepełnospraw nych na rynku pracy potw ierdza także struktura zaw odów w ykonyw anych. Rolnicy, le śnicy i rybacy stanow ią aż 39,8% ogółu pracujących niepełnospraw nych, prace proste wykonuje 15,2% tych osób, a 11% stanowią robotnicy przemysłowi (tab. 6). Zwraca uwagę stosunkowo duża poprawa tej struktury w stosunku do roku 1995.
T a b e l a 6
Struktura niepełnosprawnych pracujących według zawodu wykonywanego, płci i miejsca za mieszkania w 1995 i 2000 r.
W yszczególnienie Ogółem Mężczyźni Kobiety Miasta Wieś
1995 21100 1995 2000 1995 2000 1995 2000 1995 2000
Ogółem 100 100 100 100 100 10(1 100 100 100 100
Parlamentarzyści, wyżsi
urzędnicy i kierownicy 2,7 3,6 3,1 4,0 2,1 2,9 5.4 6,7 0,7
Specjaliści 4.1 2,6 3,1 2,2 6,0 2,1 8.9 5,0 0,5
-Technicy i średni personel 4.9 6,8 5.0 4,7 4,9 8,2 9,9 11.4 1.2 1,7
Pracownicy biurowi 3,2 4,3 2,6 2.5 4.2 4,9 7,1 6,7 0,5 1,7
Pracownicy usług osobi
stych 6.5 10,1 5,7 7,0 8,1 13,2 13,7 16,3 1,6 2,7
Rolnicy, leśnicy, rybacy 53,1 39,8 51,0 36,2 56,1 45,3 7,1 4,7 86,7 80,0
Robotnicy przemysłowi
i rzemieślnicy 9,9 11,(1 12,2 13,5 6,0 5,3 18,5 16.6 3.5 4,7
Operatorzy i monterzy
maszyn 3,4 6,5 4,6 9,5 1,4 1,6 6.7 10,2 0,9 2,0
Pracownicy prac prostych 12,2 15,2 12,7 11,0 11,2 16,5 22,7 22,4 4,4 7,3
Ź r ó d ł o: jak w tab. I, s. 8 1.
W arto tu także przywołać kilka danych z badania GUS z 2000 r. w części dotyczącej bezrobocia osób niepełnosprawnych. Zw raca uw agę, że stopa bezro bocia osób niepełnospraw nych z w ykształceniem w yższym wynosi aż 12,8%, gdy dla ogółu ludności 4,8%. O kazuje się więc, iż w odniesieniu do osób niepeł nosprawnych w ysokie kw alifikacje w zdecydow anie m niejszym stopniu chronią przed bezrobociem . Nic m ożna pom inąć także faktu, że rejestruje się jedynie 31% poszukujących pracy niepełnospraw nych i tylko 41% poszukuje za ich pośrednictw em pracy. Tak więc zdecydow ana większość niepełnospraw nych nie korzysta z państw ow ego pośrednictw a pracy. Zaś wśród tych, którzy się reje strują, aż 42% nie otrzym uje ze strony urzędu pracy żadnej pom ocy, 1/3 uzysku je zasiłek lub ofertę pracy i jedynie 3% korzysta ze szkoleń lub kursów.
Przeciętne oczekiw ane w ynagrodzenie przez bezrobotnych niepełnospraw nych to około 740 zł, nie są to raczej w ygórow ane oczekiw ania. M imo to aż 78,3% uważa, że będzie im trudno znaleźć pracę, a 13% uznaje to w ręcz za nie m ożliwe w obecnej sytuacji. Ponad 80% bezrobotnych jest skłonna podjąć pracę w innym zaw odzie, a ponad 60% gotowa jest obniżyć w cześniejszy prestiż za wodowy.
W spom nieć także należy o osobach niepełnospraw nych biernych zaw odo wo. Dla 94% osób niepełnospraw nych biernych zaw odow o p rzyczyną zaprze stania pracy było przejście na em eryturę lub rentę. W zględy rodzinne i osobiste
w skazyw ało ok. 3%, natom iast przyczyny w ynikające z w arunków pracy czy ze statusu zatrudnienia w ym ieniane były sporadycznie.
Spośród ogółu osób niepełnospraw nych biernych zaw odow o 09,5% nie po szukiw ało pracy. Dla 71,1% pow odem bierności był stan zdrow ia, 24% uważało, że jest ju ż w nieodpow iednim wieku. Wśród innych w ym ienianych przyczyn uwagę zw racają: przekonanie, że nie znajdą odpowiedniej pracy 0,7% (22 tys. osób), wzgląd na sytuację rodzinną 1,8% (61 tys. osób), nie chce pracow ać 0,8% (32 tys. osób), uczy się lub uzupełnia kw alifikacje 16 tys. osób, w yczerpane m ożliwości znalezienia pracy I е) tys. osób. W ynika stąd, że pod pew nym i wa runkami naw et kilkadziesiąt tysięcy z tych osób m ogłoby zasilić rynek pracy.
Z punktu w idzenia osób niepełnospraw nych jak o zasobów pracy ta krótka analiza statystyczna zbiorow ości osób niepełnospraw nych nasuw a kilka w nio sków:
- w skaźnik zatrudnienia osób niepełnospraw nych je st trzykrotnie niższy niż dla ogółu ludności;
- niepełnospraw ność je st ściśle zw iązana z w iekiem , odsetek osób niepełno sprawnych rośnie z wiekiem, jednak większość niepełnosprawnych jest w wieku aktywności zaw odow ej - 72% m ężczyzn i 50% kobiet;
- niepełnospraw ni ze znacznym i um iarkow anym stopniem niepełnospraw ności w przew ażającej większości (ponad 70%) pracują w firm ach zatrudniają cych od 1 do 9 pracow ników , a w znikom ym stopniu zn ajdu ją zatrudnienie w firm ach zatrudniających 10 do 20 pracowników;
- w ostatnich latach uległ istotnemu obniżeniu w skaźnik zatrudnienia osób ze znacznym (z 4,7 do 3,2%) i um iarkowanym stopniem niepełnospraw ności (z 16 do 12,7%), co w skazuje na fakt, iż najciężej poszkodow ani napotykają szczególne trudności w znalezieniu i utrzym aniu pracy;
- rzeczyw isty poziom bezrobocia osób niepełnospraw nych jest w yższy od tego, który w ynika z danych Urzędów Pracy, niepełnospraw ni rzadziej się reje strują, bow iem najczęściej nie m ają prawa do zasiłku i nie w idzą szans na realną pom oc ze strony UP - rejestruje się ok. 31% rzeczyw iście poszukujących pracy, (analiza przyczyn bierności zawodowej osób niepełnospraw nych pozw ala tw ier dzić, iż potencjalnie nawet kilkadziesiąt tysięcy osób pod pew nym i w arunkam i mogłoby zasilić rynek pracy);
- nieproporcjonalnie duży udział pracujących niepełnospraw nych w rolnic twie i dziedzinach pokrewnych (są to mało rozw ojow e rodzaje działalności - generalnie zatrudnienie w nich będzie maleć);
- nasza gospodarka wciąż je st w fazie restrukturyzacji i nieuniknione są znaczne przepływ y siły roboczej, zaś osoby niepełnospraw ne w przytłaczającej większości w ykonują zaw ody w ym agające niskich kw alifikacji, nisko płatne i o słabej atrakcyjności na rynku pracy, w efekcie m ają m ałe szanse na zmianę pracy;
- jakkolw iek osoby niepełnospraw ne deklarują dużą m obilność zaw odow ą (nawel łączącą się z obniżeniem prestiżu zaw odow ego), to jedn ak ich szanse są ograniczone ze w zględu na bardzo słabe w ykształcenie oraz, dla znacznej ich grupy, ze względu na wiek powyżej 45 lat.
Praw dopodobnie dość często niepełnospraw ność („przejście na rentę”) jest sposobem na ucieczkę starzejącego się pracow nika z coraz trudniejszego rynku pracy. Istnieją także przesłanki, iż nierzadko to pracodaw cy, zm uszeni do reduk cji zatrudnienia, skłaniają do odejścia z pracy osoby kw alifikujące się do św iad czeń rentow ych. Tłum acząc, iż w ten sposób zachow ują m iejsca pracy dla osób bez upraw nień do św iadczeń z ubezpieczenia społecznego.
Ta krótka charakterystyka statystyczna zbiorow ości osób niepełnospraw nych pokazuje jak trudna jest sytuacja takich osób na rynku pracy. W związku z tym konieczne są specjalne instrum enty, które zachęcałyby pracodaw ców do zatrudniania niepełnospraw nych pracowników. W ypracow ano w tym zakresie pew ne wzorce.
Analiza system ów dotyczących wspierania zatrudnienia osób niepełno spraw nych, stosow anych w innych krajach, ujawnia m nogość stosow anych in strum entów oraz rozw iązań szczegółowych. M ożna jed n ak mówić o dwóch pod staw ow ych modelach:
- opartym na bodźcach ekonom icznych (Niem cy, Francja i w iele innych krajów UE);
- opartym na praw odaw stw ie antydyskrym inacyjnym (USA, K anada, A u stralia)1.
W iększość krajów europejskich zaliczyć należy do grupy pierw szej i mimo wielu różnic w rozw iązaniach szczegółowych (różnice w system ie orzecznictw a, w ielkości przyjm ow anych w skaźników , w stosowanej term inologii itp.) można w tym m odelu w yróżnić następujące elementy:
- zapisy w praw ie pracy odnośnie specjalnej ochrony i upraw nień osób nie pełnospraw nych,
- funkcjonujący system kwotowy - z funduszem rehabilitacyjnym i bodź cami ekonom icznym i,
- zakłady pracy chronionej - dla osób niepełnospraw nych niezdolnych do pracy w w arunkach otw artego rynku pracy - z bezpośrednim lub pośrednim wsparciem finansow ym ze strony państwa,
- w arsztaty terapii zajęciowej - dla najciężej poszkodow anych, nie dające statusu pracow niczego, łączące rehabilitację ogóln ą z terap ią poprzez pracę
i w m iarę m ożliw ości przygotow ujące do przejścia do zakładu pracy chronionej lub na otw arty rynek pracy.
1 Por. G. M a g n u s z e w s k a - O t u I a k, Kilka uwag na leniał polityki wobec osób niepeł nosprawnych na przykładzie wybranych krajów, „Rynek Pracy" 1999, nr 4.
- w spierany przez państw o system szkolenia zaw odow ego, doradztw a i pośrednictw a pracy dla osób niepełnosprawnych.
C echą charakterystyczną drugiego modelu polityki wobec osób niepełno sprawnych jest koncentracja na kwestii przestrzegania praw obyw atelskich. W y chodzi się tu z założenia, iż główny problem tkwi w dyskrym inacji osób niepeł nosprawnych (szeroko pojętej), stąd podstawowym instrum entem tego modelu są ustawy antydyskrym inacyjne. Zasadniczo działania na rzecz osób niepełno sprawnych inicjow ane pow inny być przez nich sam ych, bądź organizacje ich reprezentujące, a działalność państwa powinna ograniczać się do egzekw ow ania prawa, elim inow ania barier, równości szans. W szelkiego rodzaju dotacje bądź przyw ileje finansowe uznaje się tu za sprzeczne z zasadam i gospodarki rynko wej i jako takie niepożądane. W sparcie zatrudniania osób niepełnospraw nych może tu polegać jed y n ie na niekategorycznych i w arunkow ych zaleceniach, zachęcaniu i dobrym przykładzie adm inistracji i sektora publicznego.
Zauw ażyć jed n ak należy, iż ustaw odaw stw o antydyskrym inacyjne funkcjo nuje także w niektórych krajach zaliczonych do pierw szego m odelu (np. Fran cja), a w wielu innych krajach zaliczanych do pierw szego m odelu coraz głośniej mówi się o potrzebie takich regulacji (Niemcy, Holandia).
Porów nanie sytuacji osób niepełnospraw nych na rynku pracy w krajach sto sujących poszczególne m odele nie daje podstaw do uznania w yższości któregoś z nich. W poszukiw aniu rozwiązań optym alnych w konkretnych w arunkach społecznych i gospodarczych stale rośnie grupa krajów stosujących system y mieszane.
Tym co łączy oba m odele to fakt, iż w zasadzie m ożna mówić o trzech pod stawowych formach (poziom ach) organizow ania miejsc pracy dla osób niepeł nosprawnych:
- w arsztatach terapii zajęciow ej, gdzie praca je st jednym z elem entów tera pii ukierunkow anej na zw iększenie ogólnej sam odzielności i zaradności (tu z reguły uczestnicy nie m ają statusu pracowniczego);
- zakładach pracy chronionej - są to przedsiębiorstw a o strukturze specjal nie dostosow anej do potrzeb i m ożliwości osób niepełnospraw nych, w których z reguły zatrudnia się osoby ciężej poszkodowane, pozbaw ione szans na znale zienie pracy na otw artym rynku pracy;
- stanow iskach pracy w norm alnych przedsiębiorstw ach dostosow anych do potrzeb i m ożliw ości osób niepełnosprawnych.
Term iny używ ane na określenie przytoczonych tu form organizow ania miejsc pracy dla niepełnospraw nych w poszczególnych krajach różnią się, po dobnie rzecz się ma ze szczegółow ym i rozwiązaniam i dotyczącym i kw alifiko wania osób niepełnospraw nych do poszczególnych form jak i stosow anym i in strumentam i w sparcia zatrudniania osób niepełnospraw nych. Te trzy podstaw o we formy stanow ią jednocześnie jak gdyby poziom y, na których swe aspiracje
zaw odow e realizow ać m ogą osoby o różnym stopniu niepełnospraw ności. W raz ze w zrostem stopnia ogólnego usam odzielnienia oraz nabyciem kwalifikacji zaw odow ych m ożliw e jest, przy takim układzie, stopniow e przechodzenie w kierunku zatrudnienia na otw artym rynku pracy. Póki co, zjaw isko takie pozo staje jed y n ie w sferze idei. D oniesienia z wielu krajów św iadczą niestety o zni komej skali odpływ ów z zatrudnienia w zakładzie pracy chronionej do pracy na otw artym rynku pracy. Być m oże działa tu efekt piętna - niepełnospraw ny, który pracow ał w zakładzie pracy chronionej budzi w iększą nieufność pracodaw cy i nie jest chętnie zatrudniany? Problem wym aga odrębnych badań.
W wielu krajach kontrow ersje budzą zakłady pracy chronionej, zarówno wśród sam ych niepełnospraw nych - nazywających je niekiedy gettam i, jak i ekonom istów liberalnych niechętnie postrzegających w szelkie formy działalno ści gospodarczej naruszającej wąsko pojm ow ane zasady w olnego rynku. Nie sposób jednak nie dostrzegać faktu, iż istnieje znaczna grupa osób niepełno spraw nych, która chce i m oże pracować lecz na otw artym rynku pracy nigdy takiej szansy nie znajdzie. Problem tkwi więc nie w istnieniu zakładów pracy chronionej jak o takich lecz w konkretnych rozw iązaniach. Istotne jest, by zakła dy pracy chronionej nic stawały się dom inującą form ą zatrudniania osób niepeł nosprawnych oraz aby państw ow e w sparcie finansow e ich działalności nie naru szało w nadm ierny sposób zasad wolnej konkurencji i sprzyjało ekonom icznej efektyw ności tych przedsiębiorstw .
Z badań i analiz dotyczących pracy osób niepełnospraw nych prow adzonych w wielu krajach wynika kilka w niosków o bardziej uniw ersalnym charakterze.
• Niski poziom bezrobocia w ogóle sprzyja także zatrudnianiu osób niepeł nosprawnych.
• Stałe kształcenie i doskonalenie zaw odow e są istotnym i czynnikam i w uzyskaniu zatrudnienia zarówno przez osoby spraw ne jak i niepełnospraw ne.
• N ajczęściej niepełnospraw ność pow staje w zw iązku z w ykonyw aniem pracy (wypadki przy pracy, choroby zawodowe). D oskonalsza prew encja i opie ka zdrow otną m oże to zjaw isko ograniczyć.
• O bciążenia system ów ubezpieczeń społecznych z tytułu św iadczeń rento wych m ożna znacznie ograniczyć poprzez zachęcanie osób niepełnospraw nych do powrotu do pracy.
• N azbyt rozbudow ana prawna ochrona niepełnospraw nych pracow ników zw iększa niechęć pracodaw ców do ich zatrudniania.
• Stosow ane dotychczas zachęty finansowe do zatrudniania osób niepełno sprawnych nie uw zględniają zm ian technologicznych i strukturalnych zarówno w przedsiębiorstw ach jak i na rynku pracy (w szczególności odnosi się to do elastycznych fonu św iadczenia pracy).
• Silnie utrw alony je st w śród pracodaw ców stereotyp pracow nika niepełno spraw nego jak o m ało w ydajnego i wykazującego w iększą absencję w pracy.
• W wielu przypadkach czynnikiem decydującym o zatrudnianiu pracow ni ka niepełnospraw nego je st osobisty stosunek pracodaw cy do problem u niepełno sprawności (najczęściej na płaszczyźnie segregacja - integracja)2.
W nioski te m ają także swe odniesienie do sytuacji w Polsce.
Ciekaw ych informacji dostarczyło badanie przedsiębiorstw przeprow adzone w pierw szej połow ie 2000 r. w Katedrze Pracy i Polityki Społecznej UL ukie runkowane na zatrudnianie osób niepełnospraw nych oraz opinie pracodawców zw iązane z tym zagadnieniem . W badaniu udział wzięło 108 przedsiębiorstw objętych system em kwotowym (próba ta nie ma cech reprezentatyw ności - stąd wszelkie wnioski m ają ograniczony charakter).
W ciągu lat 1994-2000 odsetek firm, które w ogóle nie zatrudniały niepeł nosprawnych pracow ników wzrósł ponad dw ukrotnie (z 4,6 w 1994 do 12% w 2000 r.). W 2/3 badanych firm poziom wskaźnika zatrudnienia osób niepełno sprawnych nie przekraczał 1%, jedynie 2,8% badanych firm w ypełniało swój ustawowy obow iązek i uzyskiw ało co najmniej 6% poziom tego w skaźnika, a kolejne 2,8% miało go na poziom ie około 4%. Zatem firm y generalnie nie wypełniały sw ego obowiązku zatrudniania osób niepełnospraw nych na 6% swych etatów, a nawet nie zbliżały się to tego poziomu.
Każdy etat z obow iązkow ej 6-procentowej kwoty nieobsadzony przez osobę niepełnospraw ną kosztował firmę,<w badanym okresie, ponad 800 zł m iesięcz nie, jed n ak ponad 94% firm nigdy nie przeprow adzało żadnych analiz dotyczą cych relacji kosztów zatrudniania bądź niezatrudniania osób niepełnospraw nych. Nic korzystano także z doradztw a i pom ocy z zewnątrz. A naw et tak korzystny instrum ent jak refundow anie kosztów utworzenia lub przystosow ania miejsc pracy dla osób niepełnospraw nych nie był praktycznie w ykorzystyw any. Jedynie 2,6% firm przystosow ało miejsca pracy, a 5,3% utworzyło nowe m iejsca pracy.
Istotnym czynnikiem , który m ógł mieć wpływ na taką sytuację, jest fakt, iż badane firmy pow szechnie korzystały z m ożliwości regulow ania sw ych zobo wiązań wobec PFRON (Państw ow y Fundusz Rehabilitacji Osób N iepełno sprawnych) poprzez realizację zamów ień w ZPChr-ach (zakładach pracy chro nionej). Blisko 66% badanych firm regulow ało w ten sposób od połowy do
100% zobow iązań wobec PFRON. W ten sposób instrum ent teoretycznie skie rowany do firm otw artego tynku (karne wpłaty na PFRON) faktycznie wspiera zatrudnienie na chronionym rynku pracy.
Innym, bardzo w ym ow nym , potw ierdzeniem braku refleksji kadr zarządza jących nad problem em zatrudniania osób niepełnospraw nych są odpowiedzi kilku znanych firm (także notow anych na GPW ) uzasadniających odesłanie nie wypełnionych ankiet faktem, iż nie są zakładam i pracy chronionej i w zw iązku
: Por. The Employment o f People willi Disabilities in Sm all A Medium - Sized Enterprises, European Foundation for the Improvement o f Living and W orking Conditions, 1999.
z tym nie zatrudniają w ogóle osób niepełnospraw nych. N iekiedy tłum aczono, że w ysokie wymogi w obec pracowników oraz specyfika działalności w ykluczają zatrudnianie osób niepełnospraw nych. Mimo iż w spom niane firm y form alnie nie wzięły udziału w badaniu, ich uzasadnienia w skazują na dość znaczne w ystępo wanie zachow ań dyskrym inujących osoby niepełnospraw ne oraz siłę stereotypu w niskiej wartości osób niepełnospraw nych jak o zasobów pracy.
W śród firm , które w zięły udział w badaniu, ponad 10% w ykluczało zatrud nianie osób niepełnospraw nych i była to w pełni św iadom a decyzja kadr zarzą dzających. N atom iast dla blisko 16% badanych przedsiębiorstw niepełnospraw ność nie stanow iła przeszkody w zatrudnieniu, gdy osoba w ykazyw ała się od powiednim i kw alifikacjam i i um iejętnościam i, a ponad 31% badanych firm za trudnienie osoby niepełnospraw nej uzależniało od rodzaju i stopnia niepełno sprawności.
Pośrednio o zakresie zachowań dyskrym inacyjnych św iadczyć m oże, że po nad 31% badanych firm wykluczało możliwość św iadczenia pracy przez niepeł nosprawnych pracow ników zatrudnionych w zakładzie pracy chronionej w spół pracującym z firm ą w ramach outsourcing'u.
Badanie nie dostarczyło natom iast podstaw do w ystępow ania dyskrym inacji płacowej osób niepełnospraw nych w badanych firm ach. Zarobki niepełnospraw nych pracow ników oceniono jako porów nyw alne z płacam i pracowników sprawnych.
Jak m ożna było przypuszczać pozycja zaw odow a niepełnospraw nych pra cow ników w badanych firmach nie była wysoka. W zdecydow anej w iększości pracowali oni w działach produkcyjnych, w znikom ym stopniu w działach księ gowości i personalnych. W co piątej firm ie zatrudniającej osoby niepełnospraw ne w ogóle osoby takie spraw ow ały funkcje kierow nicze. W zdecydowanej większości były to stanow iska zw iązane z produkcją.
Ponad '/» firm oceniała w ydajność pracy niepełnospraw nych pracowników. Oceny te w ykazały jednoznacznie, że osoby niepełnospraw ne zatrudnione na dostosow anych do ich m ożliwości stanow iskach uzyskują w ydajność porów ny w alną ze spraw nym i pracow nikam i.
Siła stereotypu o niskiej wydajności osób niepełnospraw nych je s t bardzo duża. A w iele nieporozum ień bierze się po prostu z niedostosow ania stanowiska. Zbiorow ość osób niepełnospraw nych jest bardzo zróżnicow ana i rzeczyw istym problem em je st spotkanie (znalezienie) osoby niepełnospraw nej odpow iedniej do konkretnej pracy i dostosow anie dla niej stanowiska. To jest rola dla w yspe cjalizow anych służb pośrednictw a pracy i doradztwa zaw odow ego dla osób nie pełnospraw nych. Obecnie, z własnej inicjatywy, firmy praktycznie nie poszuku j ą takiego wsparcia. Skutkuje to m.in. tym , że jak o głów ną barierę w ew nętrzną
w firm ie utrudniającą zatrudnianie osób niepełnospraw nych w ym ieniono najczę ściej brak odpow iednich m iejsc pracy dla osób niepełnospraw nych - blisko 79%
wskazań. Zaś drugą, co do częstości wskazań była bariera w polegająca na w y sokim tem pie pracy, któremu niepełnosprawni mogą nie podołać - blisko 76% (w ykres 7). W ym ow ny jest przy tym fakt, iż żadne przedsiębiorstw o nie w skaza ło na złe dośw iadczenia w zatrudnieniu osób niepełnospraw nych.
[%) 80 70-1 60 50 40 30 20 10 0 75,9 78.7 52,6 41,6 37 a) b) d) e) f)
Wykres 7. Częstość wskazań barier wewnątrz przedsiębiorstwa w % badanych przedsiębiorstw
a) bariery architektoniczne, których likwidacja wymaga dużych nakładów, b) wym óg wysokiej mobilności pracowników, c) konieczna dyspozycyjność „24 godziny na dobę", d) wysokie tempo pracy (niepełnosprawni m ogą mu nie sprostać), c) zle doświadczenia z osobami niepełnosprawnymi, 0 brak odpow ied nich miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych.
Ż r ó d I o: badania własne.
N ajbardziej istotne bariery niezależne od przedsiębiorstw a odczuw ane były ustaw ow e ograniczenia czasu pracy osób niepełnospraw nych (74,1% wskazań) oraz zbyt m ałe (czyli nie pokryw ające dodatkow ych kosztów ) ulgi finansow e zw iązane z zatrudnianiem osób niepełnospraw nych (63% w skazań). Znaczna część firm (55,5% ) wśród barier niezależnych od przedsiębiorstw a wym ienia odczuw any brak fachow ego wsparcia ze strony instytucji państw ow ych w zakre sie zatrudniania osób niepełnospraw nych (wykres 8).
K rytyce poddano także zbyt daleko idące norm y określające wym ogi sta wiane stanow iskom pracy dla osób niepełnosprawnych spraw iające, że ich speł nienie jest nadm iernie kosztowne. Dlatego też w skazyw ano często, że to zakłady pracy chronionej w zasadzie powinny zatrudniać osoby niepełnospraw ne, bo wiem są najw iększym i beneficjentam i systemu.
[%] 80 70' 60 50 40 30 20 10 0 74,1 34,2 24,1 13
n
55,5 63 __ a) b) c) d) e) f)W ykres 8. Częstość wskazań barier niezależnych od przedsiębiorstwa w % badanych przedsiębiorstw
a) słabe wykształcenie osób niepełnosprawnych, b) niska wydajność, c) zbyt w y sokie w ymagania płacowe, d) ustawowe ograniczenia dotyczące czasu pracy osób niepełnosprawnych, dodatkowe urlopy itp., e) brak fachowego wsparcia instytucji państwowych dla chcących zatrudniać osoby niepełnosprawne, 0 za małe ulgi finan sowe związane z zatrudnianiem niepełnosprawnych.
Ź r ó d ł o : badania własne.
Przytoczone powyżej wyniki badań odnoszą się do innej niż obecna sytuacji. W roku 2000 (i w cześniej) rzeczyw iście niewiele było instrum entów finanso wych zachęcających do zatrudniania osób niepełnospraw nych na otw artym ryn ku pracy. Szczególnie „nieatrakcyjni" byli pracow nicy o znacznym i um iarko wanym stopniu niepełnospraw ności. Od I stycznia 2004 r. weszło w życie sze reg zmian w system ie zatrudniania osób niepełnospraw nych, które istotnie po praw iają pozycję osób niepełnospraw nych na otw artym rynku pracy.
3. PODSTAWOWE FORMY FINANSOWEGO WSPARCIA ZATRUDNIANIA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH
A. D ofinansow anie kosztów szkolenia
Szkoleniu, które będzie dofinansow yw ane, m ogą podlegać zarów no osoby niepełnospraw ne poszukujące pracy i nie pozostające w zatrudnieniu, jak i osoby zatrudnione. Różne są jednak kwoty m aksym alnych kw ot pom ocy. Gdy osoba jest kierow ana na szkolenie przez kierow nika pow iatow ego urzędu pracy to koszty lego szkolenia nie mogą przekroczyć 10-krotnego przeciętnego wynagrodze nia (czyli ponad 20 tys. zł) (art. 40 ust. 1 ustawy o rehabilitacji zaw odow ej)'.
ł U stam i z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudniania osób niepełnosprawnych (DzU 1997, nr 123, z późn. zm.).
W przypadku gdy szkolenie jest organizow ane na polecenie pracodaw cy (art. 41 ustawy o rehabilitacji), po złożeniu odpow iedniego w niosku, m ożliw e jest uzy skanie dofinansowania (refundowania) kosztów szkolenia niepełnosprawnych pra cowników do 75% kosztu szkolenia jednak nie więcej niż do kwoty 2-krotengo przeciętnego w ynagrodzenia na jed n ą osobę (ponad 4000 zl). W arunkiem pom o cy jest, aby przeszkolone osoby niepełnospraw ne były nadal zatrudnione zgod nie z kierunkiem szkolenia, na innych stanow iskach pracy przez okres co naj mniej 24 miesięcy.
B. Dofinansow anie kosztów przystosow ania stanow isk pracy
Pracodawca, który przez okres co najmniej 36 m iesięcy zatrudni osoby nie pełnospraw ne skierow ane przez urząd pracy4, m oże otrzym ać, na w niosek, zwrot kosztów rozpoznania przez służby m edycyny pracy potrzeb wynikających z niepełnospraw ności (kwota ta nie m oże przekroczyć 15% całości kosztów przystosow yw ania) oraz kosztów poniesionych w zw iązku z przystosow yw a niem tw orzonych lub istniejących stanowisk pracy dla tych osób stosow anie do ich potrzeb.
Zwrot kosztów m aksym alnie może wynieść 20-krotność przeciętnego w y nagrodzenia za każde przystosow ane stanowisko pracy osoby niepełnospraw nej. Zwrotu dokonuje starosta na warunkach i w wysokości określonych um ową zaw artą z p ra c o d a w c ą .
C. D ofinansow yw anie składek na ubezpieczenia społeczne
Zastosow ane w Polsce rozwiązanie różnicuje zakres pom ocy w zależności od poziom u zatrudnienia oraz stopnia niepełnospraw ności.
I tak, w zakładach pracy zatrudniających mniej niż 25 osób w stosunku do
osób zaliczonych do znacznego lub um iarkowanego stopnia niepełnospraw ności część w ynagrodzenia odpow iadającą składce należnej od zatrudnianego na ubezpieczenie em erytalne finansuje PFRON, a część kosztów osobow ych praco daw cy, odpow iadającą należnej składce na ubezpieczenie em erytalne od praco dawcy, finansuje budżet państwa. Tak więc łącznie kwota dofinansow ania w y nosi 19,52% w ynagrodzenia osoby niepełnosprawnej (uwaga! kwota składki należna od zatrudnianego je st potrącana i pozostaje w zakładzie). W przypadku pracodaw cy zatrudniającego co najmniej 25 pracow ników i osiągającego co najmniej 6% w skaźnik zatrudnienia osób niepełnospraw nych PFRON finansuje składki na ubezpieczenie em erytalne osób niepełnospraw nych zaliczonych do znacznego i um iarkow anego stopnia niepełnosprawności oraz składkę na ubez pieczenie w ypadkow e w stosunku do osób z lekkim stopniem niepełnosprawności.
4 Л także pozostające w zatrudnieniu, jeśli niepełnosprawność powstała w okresie zatrudnie nia, z wyjątkiem przypadków, gdy przyczyną niepełnosprawności byto zaw inione przez praco dawcę lub pracownika naruszenie przepisów.
I). D ofinansow yw anie wynagrodzeń
W przypadku pracodaw ców posiadających status zakładu pracy chronionej przysługuje dofinansow anie w następujących wysokościach:
1) 130% najniższego w ynagrodzenia w stosunku do zatrudnionej osoby zali czonej do znacznego stopnia niepełnospraw ności;
2 )110% najniższego w ynagrodzenia w stosunku do osoby zaliczonej do um iarkow anego stopnia niepełnospraw ności;
3)50 % najniższego w ynagrodzenia w odniesieniu do osób zaliczonych do lekkiego stopnia niepełnospraw ności.
Pracodawca zatrudniający do 25 pracowników m oże uzyskać dofinansow a nie sięgające 70% kwot, o których m owa w odniesieniu do zakładów pracy chronionej lub 90% w przypadku zatrudniania osób niepełnospraw nych, u któ rych stw ierdzono chorobę psychiczną, upośledzenie um ysłow e, epilepsję oraz pracow ników niewidom ych.
Z dofinansow ania w ynagrodzeń może także skorzystać pracodaw ca zatrud niający co najmniej 25 pracow ników i osiągający w skaźnik zatrudnienia osób niepełnospraw nych w w ysokości co najmniej 6% , a kwoty dofinansow ania kształtują analogicznie jak w przypadku pracodaw ców zatrudniających do 25 pracowników.
Zestaw ienie w ysokości dofinansow ania w ynagrodzeń osób niepełnospraw nych na chronionym i otw artym rynku pracy prezentuje tab. 7.
T a b e l a 7 Dofinansowanie wynagrodzeń osób niepełnosprawnych
Stopień niepełnosprawności Kwoty dofinansowania (zł/miesiąc) zakłady pracy chronionej otw arty rynek pracy
Znaczny 1 071,2 749,8
Umiarkowany 906,4 634,5
Lekki 412,0 288,4
Z r ó d I o: opracow anie własne. Obliczeń dokonano dla najniższego wynagrodzenia w kwo cie 824 zł.
W przypadku firm otw artego rynku pracy kwota dofinansow ania nie m oże przekraczać w ynagrodzenia osoby niepełnospraw nej, natom iast w odniesieniu do zakładów pracy chronionej ew entualna nadw yżka przekazyw ana je st na za kładowy fundusz rehabilitacji z przeznaczeniem na indyw idualny program reha bilitacji zatrudnionych osób niepełnosprawnych. W arunkiem otrzym yw ania dofinansow ania je st zarejestrow anie firmy oraz pracow ników niepełnospraw nych w ew idencji prowadzonej przez PFRON, złożenie odpow iednich w nio sków, a także brak zaległości w zobow iązaniach wobec PFRON. D ofinansow a nie w ypłacane je s t co dwa miesiące.
W kontekście niniejszych rozważań nie sposób pom inąć specjalnych przy wilejów w pracy zaw odow ej, jakim i obdarzył ustaw odaw ca osoby niepełno sprawne. Zgodnie z obow iązującą ustaw ą o rehabilitacji zaw odow ej i społecznej osobom niepełnospraw nych przysługują przyw ileje dotyczące czasu pracy, do których należą:
- skrócony czas pracy (7 godzin dziennie i 35 godzin tygodniow o w przy padku osób niepełnospraw nych w stopniu um iarkow anym i znacznym ),
- w liczana do czasu pracy dodatkow a przerwa na gim nastykę (15 minut dziennie),
- dodatkow y urlop w ypoczynkow y oraz płatne zw olnienie od pracy w celu uczestnictw a w turnusie rehabilitacyjnym (łącznie do 21 dni w roku dla osób o um iarkow anym i znacznym stopniu niepełnosprawności).
Przywileje te oznaczają dodatkow y koszt dla pracodaw cy w w ysokości 23% w ynagrodzenia osoby niepełnosprawnej w stopniu um iarkow anym lub znacz nym oraz 3% w ynagrodzenia osoby niepełnosprawnej w stopniu lekkim. Należy tu jednak podkreślić, iż badania aktywności ekonom icznej ludności od wielu lat wykazują, że osoby niepełnospraw ne w bardzo niew ielkim stopniu korzystają z tych przywilejów i pracują dłużej niż wynika to z przyw oływ anej ustawy. W ie le wskazuje na to, że przyw ileje odnośnie czasu pracy osób niepełnospraw nych przynoszą niew ielkie korzyści osobom niepełnospraw nym , zaś przez pracodaw ców traktow ane są jak o istotny czynnik zniechęcający do zatrudniania osób nie pełnosprawnych.
4. Z O B O W IĄ Z A N IA P R A C O D A W C Ó W W Y N IK A J Ą C E Z F U N K C J O N O W A N IA S Y S T E M U K W O T O W E G O
Z godnie z ustaw ą o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnospraw nych pracodaw ca zatrudniający co najm niej 25 pracowników w przeliczeniu na pełne etaty ma obowiązek uzyskania 6-procentow ego w skaź nika zatrudnienia osób niepełnospraw nych w ogóle załogi. Gdy w ym óg ten nie jest spełniony to pracodaw ca je st zobow iązany do dokonyw ania w płat na PFRON, których m iesięczną w ysokość oblicza się następująco:
W = 40,65% x wp x 0,06 - PU PO.
x po gdzie:
W - wysokość wpłaty na PFRON, n p - przeciętne w ynagrodzenie brutto, p/i - liczba pracow ników niepełnospraw nych, po - liczba pracow ników ogółem.
W /w in/ku z tym, koszt każdego etatu brakującego do osiągnięcia 6-procen- tow ego w skaźnika wynosi 947 zł (płaca przeciętna - 2332 zł). N atom iast za trudnienie każdej dodatkow ej osoby zdrowiej oznacza koszt w w ysokości około 57 zł. W ysokość w płat m oże zostać obniżona w przypadku dokonyw ania zaku pów w zakładach zatrudniających co najmniej 25 pracow ników osiągających co najmniej 10-procentowy wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych o um iar kowanym lub znacznym stopniu niepełnospraw ności. Kwota ulgi jest równa w ynagrodzeniu zatrudnionych tam osób niepełnospraw nych z tytułu w ytw arza nia nabyw anych produktów lub usług, pom niejszonych o w ynagrodzenia osób niepełnospraw nych, których zatrudnianie jest obow iązkow e, tj. 6% załogi.
5. BILANS KORZYŚCI KOSZTÓW ZWIĄZANYCH Z ZATRUDNIANIEM OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH
Rozważm y zakład pracy zatrudniający mniej niż 25 pracow ników , w którym zatrudnione osoby niepełnospraw ne uzyskują w ynagrodzenie na poziom ie płacy przeciętnej, tj. 2332 zł, a płaca m inim alna wynosi 824 zł.
Zestaw ienie korzyści i kosztów prezentuje tab. 8.
T a b e l a 8
Bilans korzyści i kosztów związanych z zatrudnianiem osób niepełnospraw nych
Stopień nie pełno sprawności Korzyści Koszty Bilans (A) + (B) <C) (w zł) refinansow a nie kosztów dostosow a nia (w zl) refinansowa nie kosztów szkolenia (w %) dofinanso wanie w y nagrodzeń (w zł) (A) dofinansowa nie składek na ubezp. społ. (w zl) (B) koszt skró conego czasu pracy (w zl) (C) Znaczny do 46 640 75 (maks. do 4 664 zl) 750 455 536 669 Umiarkowany j. w. j. w. 634 j. w. j. w. 553
Lekki brak j. w. 288 brak 70 218
Ź r ó d ł o : opracow anie własne.
W przypadku pracodawców zatrudniających powyżej 25 pracow ników i osią gających w skaźnik zatrudnienia osób niepełnospraw nych na poziom ie 6 procent w bilansie należy uw zględnić jeszcze dofinansow anie składki na ubezpieczenie w ypadkow e osób z lekkim stopniem niepełnospraw ności (od 0,97 do 3,86% wynagrodzenia, zależnie od branży).
Przedstaw ione w tab. 8 zestaw ienie wskazuje, że zatrudnienie osób niepeł nospraw nych m oże być korzystne finansowo. W sparcie finansow e zatrudniania takich osób na otw artym rynku pracy pokrywa bowiem z naw iązką w yliczalne podw yższone koszty ich zatrudniania. O czyw iście nie m ożna tu pom inąć kosz tów zw iązanych z ogólną oceną ryzyka zatrudnienia osoby niepełnospraw nej 0 określonym rodzaju i stopniu niepełnospraw ności, które m uszą być sam o dzielnie szacow ane przez pracodawców. M ożna je jednak istotnie zredukow ać poprzez dołożenie należytej staranności w odpow iednim dostosow aniu stanow i ska pracy do psychofizycznych potrzeb niepełnospraw nego pracow nika, a koszt takiego dostosow ania zostanie zrefundowany przez PFRON.
O soby niepełnospraw ne jak o zbiorow ość posiadają cechy, które sprawiają, że w ydają się m ało atrakcyjne jak o zasoby pracy i tak postrzega ich wielu pra codawców. Nie należy jednak popadać w pułapkę uśredniania, niepełnospraw nych bowiem należy postrzegać poprzez pewne subzbiorow ości. Przykładow o, innych problem ów dośw iadczają niewidom i, a innych niepełnospraw ni ruchowo czy mentalnie. Podobnie rzecz ma się co do ich walorów jak o zasobów pracy. Dobrze przygotow any zaw odow o niepełnospraw ny pracow nik na odpow iednio dostosow anym stanow isku m oże uzyskiwać wyniki porów nyw alne ze spraw ny mi, jest w stanie w ręcz z nimi konkurować. Potw ierdzają to wyniki przytoczo nego badania przedsiębiorstw . M ożliwość uzyskiwania dofinansow ania w yna grodzeń i ubezpieczeń społecznych dla osób niepełnospraw nych w wielu przy padkach m oże spraw ić, że ich zatrudnianie będzie korzystne finansow o dla pra codawcy w kategoriach bezw zględnych, tj. kwota dofinansow ania z istotną na w iązką pokryw ać będzie zw iększone koszty pracy osoby niepełnospraw nej 1 w efekcie obniży ogólne koszty pracy. Tak więc nic ma racjonalnych przesła nek by unikać zatrudniania osób niepełnosprawnych. Podejm ow ane decyzjc powinny być w olne od uprzedzeń oraz oparte na rzetelnej analizie ekonom icznej konkretnych stanow isk pracy i ew entualnych kosztów zatrudnienia na nich osób niepełnospraw nych.
Pewnym problem em , w polskich warunkach, pozostaje uzyskanie przez pra codawcę realnej pom ocy w zakresie przeglądu stanowisk pracy pod kątem za trudniania osób niepełnospraw nych oraz pośrednictw a w znalezieniu osoby po siadającej odpow iednie kw alifikacje. Pracodawcy winni bardziej zdecydow anie dom agać się pom ocy w tym względzie. Trudne do przezw yciężenia będzie, dla wielu pracodaw ców , dość mocno zakorzenione podejście do zatrudniania osób niepełnospraw nych oparte na segregacji i nierzadkie przejaw y dyskrym inacji. Dobrym sposobem na zm ianę takich postaw m oże być prom ow anie i nagradza nie dobrych w zorów. Szkoda, że dziś w Polsce bardzo niewielu rozum ie, iż istotnym elem entem publicznego wizerunku pracodaw cy jest jeg o stosunek do niepełnospraw ności. N iestety problem y te dotyczą także polskiego sektora pu blicznego, który w wielu innych krajach daje dobry przykład w zatrudnianiu osób niepełnospraw nych.
W niedługiej perspektyw ie w ydaje się nieuniknione przyjęcie regulacji praw nych skutecznie karzących przejawy dyskrym inacji z tytułu niepełnospraw ności (sw oją drogą takie będą od 2006 r. standardy w UE). W atlo także rozw a żyć rezygnację z przyw ilejów odnośnie czasu pracy osób niepełnospraw nych, bow iem w praktyce są one czynnikiem zniechęcającym do zatrudniania osób niepełnospraw nych. Konieczne także będzie uw zględnienie faktu, że rośnie rola elastycznych form św iadczenia pracy i należy także te form y uczynić dostępny mi dla osób niepełnospraw nych.
6. PODSUMOWANIE
Dążenie do podniesienia ekonom icznej aktywności osób niepełnospraw nych stanowi obecnie w ażny problem polskiego rynku pracy.
A naliza zbiorow ości osób niepełnospraw nych pod kątem ich pozycji na ryn ku pracy ukazuje ich trudną, lecz m ożliw ą do poprawy sytuację. Rozważania nad dwom a głów nym i m odelam i system ów w spierania zatrudnia osób niepełno spraw nych, z których jeden bazuje na bodźcach ekonom icznych, a drugi jest oparty na ustaw odaw stw ie antydyskrym inacyjnym , w skazują na rosnące zna czenie rozw iązań pośrednich, w ykorzystujących pew ne elem enty obu modeli. Wyniki prezentow anych w artykule badań em pirycznych przeprow adzonych w przedsiębiorstw ach objętych tzw. system em kw otow ym w skazują na jego małą skuteczność, a w konsekwencji na potrzebę m odyfikacji tego rozw iązania w oparciu o zidentyfikow ane w badaniu bariery utrudniające zatrudnianie osób niepełnospraw nych.
A naliza bilansu korzyści i kosztów zw iązanych z zatrudnianiem osób nie pełnospraw nych pokazuje, że przy dołożeniu należytej staranności w dostoso waniu stanow iska pracy do potrzeb osoby niepełnospraw nej jej zatrudnienie m oże być dla przedsiębiorstw a korzystne finansowo.
Istotnym i zapew ne jeszcze długo aktualnym problem em pozostanie mocno zakorzeniony negatyw ny stereotyp pracownika niepełnospraw nego. Z takim stereotypem należy w alczyć, m. in. za pom ocą prawa antydyskrym inacyjnego.
Witold Rn taj czy к
DISABLED PERSONS AS HUMAN RESOURCE
The drive For stim ulating economic activity o f disabled persons is a serious challenge in our times.
The starting point in the article is statistical analysis o f the population o f disabled workers in the context o f their labour market position and conclusions indicating their difficult, yet improv able situation. An insight into two main models o f systems supporting em ploym ent o f the disabled.
one based on economic incentives and the other arising from anti-discriminatory laws, allows to conclude that intermediate solutions combining elements o f the two approaches are becoming more and more important. The article presents results o f empirical research conducted in enter prises covered by the quota system. They highlight the system ’s low effectiveness and the need for its modification, taking into account barriers to employment o f the disabled persons that were identified in the course o f the research.
The last section o f the article describes forms o f financial support available for enterprises employing disabled workers and assesses the costs and benefits arising from their employment. The assessment suggests that when w orkstations are carefully adapted to such workers, then their employment may turn out financially profitable.
The deep-rooted negative stereotype o f a disabled worker will remain a significant and probably persistent problem. This stereotype should be combated by m eans o f anti-discrimination laws and other measures.
