Młodzież gimnazjalna z terenów wiejskich a używki — diagnoza i wnioski dla profilaktyki szkolnej

(1)

Młodzież gimnazjalna z terenów

wiejskich a używki — diagnoza i

wnioski dla profilaktyki szkolnej

Chowanna 2, 109-124

(2)

Młodzież gimnazjalna

z terenów wiejskich a używki —

diagnoza i wnioski dla profilaktyki szkolnej

Young people from rural areas and stimulants — diagnosis and proposals for prevention education

Abstract: This article concerns the issue of using, and general contacts, youth from

rural areas of Silesia with stimulants, particularly alcohol, afterburners and drugs. The article presents the results of diagnostic tests its own, as well as requests for educational and preventive practices. The results show how the impact of the implemented strategy are insufficient.

(3)

Wstęp

Zachowania młodzieży, także te negatywne lub dewiacyjne, speł-niają określoną funkcję w rozwoju młodej osoby. Prostym sposobem na poradzenie sobie ze sfrustrowanymi potrzebami oraz doświadczanymi przykrymi emocjami jest odreagowanie w postaci sięgania po poprawia-jące samopoczucie używki. Tendencje te wzrastają, gdy młody człowiek doświadcza jednocześnie sytuacji problemowej oraz braku umiejętności osobistych i społecznych, potrzebnych do dobrego poradzenia sobie z ową trudną sytuacją (P rajsner, 2003). Działania profilaktyczne powinny być prowadzone w takich warunkach, aby potrzeby młodzieży zaspoka-jane były w sposób konstruktywny, stanowiąc zarazem alternatywę dla zachowań związanych z sięganiem po używki. Obserwując zachowania młodych ludzi, można wyciągnąć wnioski, iż zainteresowanie korzysta-niem z różnego rodzaju używek nie maleje, a zmieniają się jedynie trendy w obszarze konkretnych rodzajów czy gatunków (dla przykładu warto tu wymienić wręcz modne w ostatnim czasie dopalacze) środków psychoaktywnych (por. Urban, red., 2001; Kozak, 2007).

Szkoła jest dla uczniów źródłem wielu zarówno pozytywnych, jak i negatywnych przeżyć. Ciągłe uczucie bycia kontrolowanym i ocenia-nym, blokowanie aktywności, spostrzeganie swojej sytuacji jako poło-żenia bez wyjścia może być przyczyną silnych frustracji, które często są źródłem sięgania po używki (Sawicka, 1999). Do zadań szkoły na-leży przede wszystkim profilaktyka pierwszorzędowa, określana mia-nem uprzedzającej. Jej celem jest promowanie zdrowego stylu życia, niedopuszczanie do wystąpienia patologii społecznej, chronienie mło-dzieży przed zagrożeniem niedostosowania społecznego. Oddziaływa-nia w ramach tej profilaktyki to promowanie własnych, pozytywnych postaw społecznych uczniów, korygowanie ich nieprawidłowych zacho-wań, stwarzanie atmosfery zaufania i bezpieczeństwa oraz rozwijanie u uczniów poczucia wartości i konieczności brania odpowiedzialno-ści za własne zachowania (Szymańska, 2002). Działania pierwszego stopnia prowadzone są w kilku obszarach: informacyjnym, edukacji psychologiczno -społecznej, działalności alternatywnej. Program profi-laktyki powiązany jest z programem wychowawczym szkoły, statutem szkolnym, zestawem programów nauczania i tematyką lekcji do dyspo-zycji wychowawcy. W realizacji zadań profilaktyki biorą udział wszyscy nauczyciele, wspierając rozwój uczniów w trakcie realizowanych treści zajęć lekcyjnych (Gwizdek, So łtys, 2002). Oddziaływania realizowane w sposób spójny przez wiele podmiotów szkolnych dają nadzieję na uzy-skanie wymiernych efektów.

(4)

Czas uczęszczania do gimnazjum to okres, w którym dojrzewają-ca młodzież przejawia wiele zachowań ryzykownych i niebezpiecznych, także tych związanych z sięganiem po używki. Ucieczka w alkohol czy narkotyki stanowi dla uczniów nierzadko formę niekonstruktywnego od-reagowania napięć, frustracji, niepokojów (Myers, 2003). Przedstawio-ne w artykule wyniki badań mogą posłużyć za cenPrzedstawio-ne wnioski w trakcie formułowania szkolnego programu oddziaływań profilaktycznych (por. Gaś, 1998; Rylke, T uszewski, 2004).

Diagnoza i wyniki badań

Cel poznawczy badań własnych, oprócz dokonania wstępnej diagno-zy, stanowiło rozeznanie kontaktów młodzieży gimnazjalnej z terenów wiejskich w używkach. Wyniki uzyskane w toku badań winny być, dla celów porównawczych, zestawione z wynikami uzyskanymi na podsta-wie diagnozy młodzieży w środowisku miejskim, co dałoby pełen obraz sytuacji młodzieży, a zarazem pole do konstruowania interesujących wniosków. Niemniej niniejsze opracowanie przedstawia wyłącznie wyci-nek diagnozy przeprowadzonej na terenie niewielkiej gminy wojewódz-twa śląskiego.

Przeprowadzone na użytek artykułu badania miały charakter dia-gnostyczny. W celu uzyskania odpowiedzi na postawione pytania ba-dawcze wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego. Narzędzia, których użyto w przeprowadzonych badaniach, to kwestionariusze an-kiety oraz wywiadu nieskategoryzowanego. W badaniach zastosowano wywiad otwarty, jawny, przeprowadzony z gimnazjalistami szkół z tere-nów wiejskich: grupę badawczą stanowiło 39 uczniów klas III gimna-zjum w przedziale wiekowym 15—16 lat. Badaniami objęto 21 chłopców i 18 dziewcząt. Kwestionariusz ankiety i wywiadu został skonstruowany w taki sposób, by pozyskać dane umożliwiające udzielenie odpowiedzi na postawione pytania badawcze w zakresie używania przez młodzież al-koholu, narkotyków i innych środków psychoaktywnych. Kwestionariusz ankiety składał się z 32 pytań, w większości opatrzonych kafeterią. Py-tania sformułowane były w taki sposób, by pozwoliły na zdiagnozowanie częstotliwości kontaktów młodych ludzi z używkami, rodzajów prefero-wanych przez gimnazjalistów używek, okoliczności, w jakich uczniowie zażywają narkotyki lub piją alkohol, oraz ilości spożywanego alkoholu. W dalszej części kwestionariusza pytania dotyczyły znajomości lokaliza-cji, w których młodzi ludzie mogą nabyć środki psychoaktywne,

(5)

stycz-ności najbliższych znajomych osób ankietowanych z używkami, a także opinii młodych ludzi na temat reakcji rodziców na zażywanie przez ich dziecko narkotyków czy spożywanie alkoholu. Ankieta została podzielo-na podzielo-na trzy części; składała się z metryczki, pytań dotyczących spoży-wania alkoholu oraz pytań na temat kontaktów z narkotykami, lekami i innymi środkami psychoaktywnymi. Gimnazjaliści odpowiadali na py-tania kwestionariusza w atmosferze anonimowości, mając zapewnienie o wyłącznie diagnostycznym charakterze badań. Zastosowanie technik ankiety i wywiadu pozwoliło na uzyskanie obszernych danych, materiał badawczy został również uzupełniony informacjami zebranymi w trakcie obserwacji zachowań młodzieży w praktyce pozaszkolnej.

Młodzież i alkohol

Jak wynika z przeprowadzonych badań, młodzież z terenów wiejskich miewa sporadyczne kontakty z alkoholem. Częstotliwość spożywania al-koholu przez ankietowaną młodzież przedstawiono w tabeli 1.

Tabela 1

Spożywanie alkoholu przez młodzież z terenów wiejskich (N = 39)

Częstotliwość Odpowiedzi liczba procent

6—9 razy w życiu 6 9

40 razy i więcej w życiu 12 20

6—9 razy w ostatnim roku 6 9 10—19 razy w ostatnim roku 12 20 20—39 razy w ostatnim roku 6 9 Wcale w ostatnim miesiącu 6 9 3—5 razy w ostatnim miesiącu 9 15 6—9 razy w ostatnim miesiącu 6 9 Badani mogli wybrać więcej niż jedną odpowiedź.

Ź ród ło: Badania własne.

Najwięcej młodych ludzi spożywało alkohol ok. 40 razy w życiu, a w ostatnim roku od 10 do 19 razy. Biorąc pod uwagę wiek ankietowa-nych, owa częstotliwość budzi niepokój. Analizując wyniki badań, można zauważyć, iż większość spośród badanych osób spożywa alkohol co naj-mniej raz w miesiącu.

(6)

Rodzaje alkoholu, jaki młodzież spożywała w ostatnim miesiącu, za-prezentowano w tabeli 2.

Tabela 2

Alkohol spożywany przez młodzież w ostatnim miesiącu (N = 39)

Rodzaj alkoholu Odpowiedzi liczba procent

Piwo 21 54

Wódka 12 31

Wino 6 15

Jak wynika z badań, większość młodzieży spożywa piwo, które nie stanowi napoju wysokoprocentowego. Bywa, że młodzież wyraża opi-nię, iż piwo nie stanowi napoju alkoholowego. Tak lekceważące podej-ście kształtuje w światopoglądzie młodych ludzi mit przyzwolenia na spożywanie, wręcz obojętne dla dojrzewającego organizmu, coraz więk-szych ilości piwa. W celu bardziej wnikliwego rozeznania rodzaju alkoho-lu najczęściej spożywanego przez młodzież badanym zostało postawione pytanie: „Czy podczas ostatniej sytuacji, kiedy spożywałeś alkohol, piłeś piwo?”. Odpowiedzi udzielanie przez młodzież przedstawiono w tabeli 3.

Tabela 3

Ilość piwa spożytego przez młodzież

podczas ostatniej sytuacji spożywania alkoholu (N = 39)

Ilość spożytego piwa Odpowiedzi liczba procent

Nigdy nie piję piwa 12 33

1—2 typowe butelki, puszki 9 25 3—4 typowe butelki, puszki 6 17 Ostatnim razem nie piłem piwa 6 17 Mniej niż jedną butelkę, puszkę 3 8 Badani mogli wybrać więcej niż jedną odpowiedź lub nie udzielić żadnej odpowiedzi. Ź ród ło: Badania własne.

Badania dowodzą, że spośród młodych ludzi spożywających piwo po-nad 25% wypija podczas pojedynczej sytuacji 1 do 2 butelek czy puszek piwa. Natomiast 17% spożywa od 3 do 4 butelek, co w tak młodym wieku bez wątpienia skutkuje stanem alkoholowego upojenia.

Odpowiedzi młodzieży na pytanie: „Czy podczas ostatniej sytuacji, kiedy spożywałeś alkohol, piłeś wino?”, zawarto w tabeli 4.

(7)

Tabela 4

Ilość wina spożytego przez młodzież

Ilość spożytego wina Odpowiedzi liczba procent

Nigdy nie piję wina 24 61

Mniej niż jeden kieliszek 12 31 Ostatnim razem nie piłem wina 3 8 Ź ród ło: Badania własne.

Z badań wynika, że młodzież spożywająca alkohol rzadziej pije wino niż piwo. Trudno dookreślić przyczynę owych preferencji, niemniej 61% młodzieży deklaruje, że nigdy nie pije wina.

Odpowiedzi na pytanie: „Czy podczas ostatniej sytuacji, kiedy spoży-wałeś alkohol, piłeś wódkę?”, ujmuje tabela 5.

Tabela 5

Ilość wódki spożytej przez młodzież

Ilość spożytej wódki Odpowiedzi liczba procent

Nigdy nie piję wódki 21 54

3—5 kieliszków 9 23

Ostatnim razem nie piłem wódki 9 23 Ź ród ło: Badania własne.

Jak dowodzą badania, młodzież częściej spożywa wódkę niż wino, ale nie spożywa wódki częściej niż piwa; piwo należy do najbardziej preferowa-nego trunku wśród młodzieży objętej badaniami. 23% ankietowanych za-znacza, iż podczas pojedynczej sytuacji wypija od 3 do 5 kieliszków wódki.

W kwestii okoliczności, w jakich młodzież spożywa alkohol, wyszcze-gólnić można następujące:

Tabela 6

Okoliczności spożywania alkoholu przez młodzież (N = 39)

Okoliczności Odpowiedzi liczba procent Na ulicy, w parku, pod chmurką 15 46

W domu u kogoś 9 27

Na weselu, na festynie 3 9

W barze, pubie 3 9

U siebie w domu 3 9

Część badanych nie udzieliła żadnej odpowiedzi. Ź ród ło: Badania własne.

(8)

Większość młodych ludzi spożywa alkohol w miejscach publicznych, ogólnodostępnych, takich jak ławeczki w parku, teren otaczający pobliskie boiska, sklepy, domy mieszkalne, opuszczone gospodarstwa. Zadziwia od-powiedź wskazująca na spożywanie alkoholu w barach, pubach, jak bo-wiem powszechnie wiadomo, obowiązuje zakaz sprzedaży osobom do lat 18 napojów alkoholowych. Rodzi się zatem pytanie: kto sprzedaje niepeł-noletnim alkohol lub przymyka oko na spożywanie go w swoim lokalu?

Wyniki ankiet wskazują, iż co najmniej raz w życiu upiło się do tej pory 9 spośród ankietowanych nastolatków. 15 osób twierdzi, iż jeszcze nigdy w życiu nie doświadczyło stanu upojenia alkoholem. Niemniej owe 9 osób stanowi ponad 15%, co wskazuje, iż dla znacznego odsetka mło-dych ludzi incydent upicia się przed osiągnięciem pełnoletniości nie jest doświadczeniem obcym.

Odpowiedzi młodzieży na pytanie o częstotliwość bycia pijanym za-wiera tabela 7.

Tabela 7

Stan upojenia alkoholem młodzieży (N = 39)

Częstotliwość Odpowiedzi liczba procent W ogóle, nigdy w życiu nie byłem pijany 15 26

1—2 razy w ostatnim roku 12 21

6—9 razy w ostatnim roku 6 11 40 razy i więcej w życiu 3 5 Badani mogli wybrać więcej niż jedną odpowiedź.

Gimnazjaliści pytani o intensywność upijania się odpowiadali: „naj-częściej jestem na lekkim rauszu” (18 osób) lub „zazwyczaj jestem mocno pijany, nie pamiętam, co robiłem” (9 osób). Odpowiedzi te wskazują, iż stan upojenia alkoholowego dla ponad 69% młodzieży nie jest stanem obcym. Zdumiewa fakt, że młodzież gimnazjalna, sporadycznie próbując alkoholu, wprowadza się w stan całkowitej utraty kontroli nad swoim zachowaniem. Przytoczone wyniki sugerują, iż stosowane oddziaływania profilaktyczne i wychowawcze nie przynoszą pożądanego rezultatu. W ostatnich dwuna-stu miesiącach blisko 70% młodzieży osoby znajome proponowały spróbo-wanie piwa, 53% zaproponowano wódkę, a 23% — wino.

Aż 53% gimnazjalistów przyznaje, iż wielokrotnie w ostatnim roku próbowało kupić jakikolwiek alkohol i nigdy nie spotkało się z odmową.

(9)

Młodzież i narkotyki

Na pytanie, czy kiedykolwiek chciałeś zażyć narkotyk, 9 osób (23%) odpowiedziało twierdząco. Zagłębiając się w problematykę, warto przy-toczyć wyniki badań, które wskazują, iż w ciągu ostatnich 30 dni 3 oso-by używały narkotyku, jakim jest marihuana. 100% badanych twierdzi, iż nigdy nie zdarzyło im się wąchać substancji chemicznych (kleje, roz-puszczalniki, środki wziewne) celem odurzenia się, ale 23% miało oka-zję używać innych środków odurzających (w większości przypadków, jak wskazują uczniowie, była to marihuana). Młodzież podaje, iż nabyła tę substancję od kolegi (6 osób) lub od dilera (3 osoby).

Powody eksperymentowania przez młodzież ze środkami psychoaktywnymi wyszczególniono w tabeli 8.

Tabela 8 Eksperymentowanie młodzieży ze środkami psychoaktywnymi (N = 9) Powód Liczba Ciekawość 3 Nuda 3

Chęć spróbowania czegoś zupełnie nowego 3 Ź ród ło: Badania własne.

Powody związane z chęcią doświadczenia nowych wrażeń zdają się dominować młodzieńczą potrzebę sięgnięcia po narkotyki i środki odurza-jące. Wymieniony przez młodzież powód — „nuda” — wskazuje na brak interesujących i alternatywnych, w stosunku do sięgania po środki psy-choaktywne, sposobów spędzania czasu, zorganizowania aktywności. Ni-niejsze wyniki skłaniają do wyciągnięcia wniosków w zakresie koniecz-ności wprowadzenia na szeroką skalę oddziaływań z obszarów strategii alternatyw profilaktyki drugorzędowej. Owe oddziaływania pozwoliłyby młodzieży dostrzec odmienne sposoby aktywności, pozyskiwania aproba-ty rówieśników, spędzania czasu wolnego, stanowiąc zarazem opozycję do sięgania po narkotyki i inne środki psychoaktywne.

Miejsca, w których gimnazjaliści łatwo mogą nabyć narkotyk, poda-no w tabeli 9.

Odpowiedzi wskazują na możliwość funkcjonowania w pobliżu miej-sca zamieszkania młodzieży dilera zajmującego się dystrybucją narko-tyków. Zaskakująco wysoki odsetek badanych — 77% — twierdzi, iż nie orientuje się, w jakich miejscach można nabyć narkotyki. Odpowiedź na

(10)

Tabela 9

Możliwości nabycia narkotyków (N = 39)

Miejsca Odpowiedzi

liczba procent Nie znam takich miejsc 30 77

Mieszkanie dilera 6 15

Dyskoteka, bar 3 8

to pytanie może odzwierciedlać faktyczny brak wiedzy uczniów na te-mat miejsc, w których narkotyki można zakupić, lub też sugerować nie-chęć ujawnienia określonej lokalizacji, ze względu na brak anonimowości w obszarze społeczności lokalnej, jak również możliwość identyfikacji osób rozprowadzających narkotyki, która mogłaby z różnych powodów okazać się dla ankietowanych niekorzystna.

W tabeli 10 przedstawiono katalog narkotyków, które zdaniem mło-dzieży, najłatwiej można zdobyć w okolicy.

Tabela 10

Łatwość nabycia narkotyków (N = 39)

Narkotyki Odpowiedzi liczba procent

Marihuana 24 67

Kleje 9 25

Amfetamina 3 8

Zgodnie z przypuszczeniami, narkotykiem najłatwiej dostępnym na lokalnym rynku okazała się marihuana, powszechnie (aczkolwiek niesłusznie) uznawana za narkotyk lekki. Podobnie jak w przypadku przyzwolenia na spożywanie przez młodzież piwa, istnieje wśród gim-nazjalistów przekonanie o braku jakiejkolwiek, a jeżeli już, to niewiel-kiej szkodliwości palenia konopi indyjskich. Nikt spośród przebadanych gimnazjalistów nie brał jak dotąd leków uspokajających czy nasennych bez przepisu i zaleceń lekarza. Młodzież deklaruje ponadto, iż nigdy nie zażywała dopalaczy. Poczynione obserwacje oraz rozmowy indywidualne wskazują, iż uzyskane wyniki nie są w pełni wiarygodne, co może mieć swoje źródło w poczuciu obawy gimnazjalistów, mimo zapewnień o anoni-mowym charakterze arkusza ankiety, przed niepożądanym wykorzysta-niem wyników badań (zwłaszcza w kontekście konsekwencji szkolnych).

Kolejna seria pytań dotyczyła oszacowania, ile spośród znajomych osób objętych badaniami pali papierosy, spożywa alkohol, zażywa narko-tyki i substancje psychoaktywne. Wyniki badań przedstawia tabela 11.

(11)

Tabela 11

Palenie papierosów, picie alkoholu, zażywanie narkotyków i środków psychoaktywnych przez znajomych badanych (N = 39)

Odpowiedź

Pali

papierosy alkoholPije

Upija się raz w tygodniu Wącha kleje, rozpuszczal-niki Pali marihuanę Używa innych narkotyków liczba pro-_cent liczba _centpro- liczba pro-_cent liczba pro-_cent liczba pro-_cent liczba _cent pro-Nikt 3 8 — — 3 8 33 85 15 38 27 69 Kilka osób 6 15 6 15 15 38 6 15 18 47 9 23 Sporo 6 15 6 15 15 38 — — 6 15 3 8 Większość 21 54 21 55 6 16 — — — — — —

Wszyscy 3 8 6 15 — — — — — — — —

Jak wskazują wyniki badań, większość spośród znajomych młodzie-ży objętej badaniami pali papierosy i spomłodzie-żywa alkohol. Koledzy i kole-żanki ankietowanych często upijają się, ale także palą marihuanę. Pyta-nie skonstruowano w ten sposób, aby rozpoznać preferencje występujące w grupie rówieśniczej, które pozwalają na wstępne oszacowanie sposobów spędzania czasu i sięgania po różnego rodzaju używki. Niemniej fakt, iż uczniowie otaczają się znajomymi mającymi styczność bezpośrednią z używkami, absolutnie nie sugeruje, iż sami badani również owe kon-takty miewają.

Kolejne zagadnienie poruszone w ankiecie dotyczyło oszacowania stopnia trudności pozyskania konkretnych używek. Młodzież została zapytana o określenie poziomu trudności nabycia poszczególnych sub-stancji. Ocena możliwości pozyskania poszczególnych substancji w opinii młodzieży została przedstawiona w tabeli 12.

Tabela 12

Możliwość pozyskania przez młodzież poszczególnych substancji (N = 39)

Odpowiedź

Papierosy Piwo Wino Wódka Narkotyki liczba pro-cent liczba pro-cent liczba pro-cent liczba pro-cent liczba pro-cent Dosyć łatwe 15 38 18 46 12 30 15 38 6 16 Bardzo łatwe 18 46 15 38 15 38 15 38 — — Dosyć trudne — — 3 8 6 16 6 16 12 30 Bardzo trudne 3 8 3 8 — — — — 15 38 Nie wiem 3 8 — — 6 16 3 8 6 16 Ź ród ło: Badania własne.

(12)

Młodzież nie dostrzega większych trudności i przeszkód w sytuacji chęci nabycia zwłaszcza papierosów, piwa, wódki i wina. Dla 38% naby- cie narkotyków okazuje się czynnością bardzo trudną lub wręcz nie- możliwą.

Kolejne pytanie dotyczyło oszacowania, ilu spośród najbliższych przy-jaciół osób objętych badaniami pali papierosy, spożywa alkohol, zażywa narkotyki i substancje psychoaktywne. Wyniki badań przedstawia tabe-la 13.

Tabela 13

Palenie papierosów, picie alkoholu, zażywanie narkotyków i środków psychoaktywnych przez przyjaciół badanych (N = 39)

Odpowiedź

Pali

papierosy alkoholPije Upija się raz w tygodniu

Wącha kleje, rozpuszczalniki Pali marihuanę Używa innych narkotyków liczba pro-_cent liczba _centpro- liczba pro-_cent liczba pro-_cent liczba pro-_cent liczba _cent pro-Nikt 6 15 12 33 27 61 24 80 21 50 3 17 Kilka osób 12 31 3 9 6 13 6 20 15 35 15 83 Sporo 6 15 12 33 6 13 — — 6 15 — — Większość 12 31 6 16 6 13 — — — — — — Wszyscy 3 8 3 9 — — — — — — — — Badani mogli wybrać więcej niż jedną odpowiedź lub nie wybrać żadnej odpowiedzi.

Owo pytanie zadano młodzieży w celu rozpoznania preferencji w za-kresie sięgania po używki przez najbliższych przyjaciół badanych. Py-tanie miało za zadanie zweryfikować rzetelność w sposobie udzielania odpowiedzi na pytania ankiety, ale także określić różnice między ganiem po używki przez znajomych i kolegów osób ankietowanych a się-ganiem po używki przez ich najbliższych przyjaciół. Wyniki w tym za-kresie okazują się zbieżne, a więc większość przyjaciół gimnazjalistów objętych badaniami pali papierosy oraz pije alkohol. Gimnazjaliści wła-ściwie nie mają przyjaciół sięgających po narkotyki wziewne, jak kleje czy rozpuszczalniki. Uczniowie mają jednak w gronie swoich przyjaciół osoby palące marihuanę i używające innych narkotyków lub środków psychoaktywnych.

Ponadto, jak wynika z badań, ponad 38% gimnazjalistów ma rodzeń-stwo, które spożywa napoje alkoholowe, a 23% okazjonalnie upija się. Większość uczniów nie orientuje się w kwestiach zażywania przez swoje rodzeństwo narkotyków, leków czy innych środków psychoaktywnych.

(13)

Omawiane zagadnienia pośrednio wiążą się z problematyką korzy-stania z używek przez grupę rówieśniczą, jak się bowiem okazuje, ponad 23% badanych w ostatnich 12 miesiącach doświadczyło w swoim najbliż-szym, rówieśniczym środowisku propozycji zapalenia marihuany.

Młodzież zapytana o prawdopodobną reakcję rodziców na wiadomość o upijaniu się przez ich dziecko, używaniu marihuany lub innych środ-ków psychoaktywnych odpowiadała w sposób zaprezentowany w tabelach 14 i 15.

Tabela 14

Ewentualna reakcja ojca na wieść o upijaniu się, używaniu marihuany lub innych środków psychoaktywnych (N = 39)

Reakcja ojca

Upijanie się _marihuanyZażywanie Zażywanie innych narkotyków liczba _centpro- liczba pro-_cent liczba pro-_cent Brak reakcji (ojciec nie dowiedziałby się o tym) 12 30 12 30 12 30 Zniechęcałby mnie 3 8 3 8 3 8

Nie pozwoliłby na to 24 62 24 62 24 62

Tabela 15

Ewentualna reakcja matki na wieść o upijaniu się, używaniu marihuany lub innych środków psychoaktywnych (N = 39)

Reakcja matki Upijanie się

Zażywanie marihuany

Zażywanie innych narkotyków liczba pro-_cent liczba _centpro- liczba pro-_cent Brak reakcji (matka nie dowiedziałaby się o tym) 12 30 12 30 12 30 Zniechęcałaby mnie 3 8 3 8 3 8 Nie pozwoliłaby na to 24 62 24 62 24 62 Źródło: Badania własne.

Jak się okazuje, 62% gimnazjalistów w każdym z przeanalizowanych przypadków ma świadomość, iż rodzice nie wyraziliby zgody na upija-nie się ich dziecka czy zażywaupija-nie przez upija-nie środków psychoaktywnych. Znaczna część młodzieży incydent sięgnięcia po używki zataiłaby jednak zarówno przed mamą, jak i przed tatą, zapewne w obawie przed wycho-wawczymi konsekwencjami.

(14)

Ostatnią poruszaną w badaniach kwestię stanowiło zagadnienie dotyczące uczestnictwa w organizowanych w szkole zajęciach na temat picia alkoholu, palenia tytoniu lub brania narkotyków. 62% młodzieży przyznaje, iż w ciągu ostatniego roku szkolnego co najmniej raz w ta-kich zajęciach (profilaktycznych, psychoedukacyjnych, wychowawczych) uczestniczyła.

Wnioski dla praktyki pedagogicznej i profilaktycznej

1. Obniżenie częstotliwości sięgania młodych ludzi po używki wyma-ga przedsięwzięcia wielu inicjatyw o charakterze profilaktycznym. War-to włączyć w harmonogram pracy szkolnej warsztaty i systematyczne prelekcje dla młodzieży z zakresu profilaktyki alkoholowej i narkotyko-wej. Istotne wydaje się podjęcie współpracy z Gminną Komisją Rozwią-zywania Problemów Alkoholowych. Pomoc profilaktyczną świadczą tak-że instytucje pozarządowe, stowarzyszenia, kluby etc. W wielu miastach funkcjonują szkoły liderów, które zrzeszają aktywną w zakresie działań profilaktycznych młodzież. Takie organizacje służą pomocą metodyczną i fachowym wsparciem. W szkołach organizować można apele, dyskote-ki pod hasłem „Potrafię bawić się bez używek”, przygotowywać plakaty i gazetki informujące o szkodliwości spożywania alkoholu czy zażywania narkotyków. Istnieją również na terenie Polski teatry oferujące w swo-ich repertuarach występy o charakterze profilaktycznym, które stanowią dla uczniów źródło bogatych przeżyć i przemyśleń. Nie można opierać się wyłącznie na mało skutecznej działalności informacyjnej. Katalog od-działywań profilaktycznych należy poszerzyć o inicjatywy mądre, a za-razem atrakcyjne dla młodych ludzi.

2. W toku działań profilaktycznych należy prowadzić działalność edukacyjną i informującą, mającą na celu zmianę postaw młodzieży wo-bec napojów procentowych, a zwłaszcza piwa, które w opinii wielu nie sta-nowi napoju alkoholowego. Istotne, by zmienić podejście młodzieży, które kształtuje w ich światopoglądzie mit przyzwolenia na spożywanie coraz większych ilości piwa. A jak wynika z badań, to właśnie piwo należy do preferowanych przez gimnazjalistów trunków. Podobnie ma się sprawa z marihuaną, która przez znaczny odsetek młodzieży uznawana jest za narkotyk miękki, nieszkodliwy, godny legalizacji. W tej kwestii również niezmiernie ważne są różnorodne działania informacyjne i edukacyjne skierowanie do uczniów oraz ich rodziców. W realizacji owych postulatów pomocne mogą być warsztaty, prelekcje, spotkania z funkcjonariuszami

(15)

policji, przedstawicielami ośrodków uzależnień lub też pogadanki z oso-bami, które wyrwały się ze szponów nałogu i prowadzą społeczną dzia-łalność szkoleniową oraz informacyjną.

W toku oddziaływań warto wykorzystać programy profilaktyczne adekwatne do zdiagnozowanych potrzeb, przykładowo: „Drugi Elemen-tarz, czyli program siedmiu kroków”, opracowany w Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych; „Dziękuję — Nie” — program edukacyjno -treningowy Stefana Mieszalskiego, Mirosława Szymańskie-go, Ewy Sobczyk i Jacka Morawskiego; „Zanim spróbujesz” — program psychoedukacyjny autorów PTP — Barbary Jakubowskiej i Zofii Sobo-lewskiej; „Spójrz inaczej” — program wychowawczo -profilaktyczny stwo-rzony przez Andrzeja Kołodziejczyka, Ewę Czemierchowską i Tomasza Kołodziejczyka; „Tak czy nie” — program edukacyjno-treningowy Witol-da Skrzypczyka.

3. Ze względu na fakt, iż większość młodych ludzi spożywa alkohol w miejscach publicznych, ogólnodostępnych, takich jak ławeczki w par-ku, teren otaczający pobliskie boiska, sklepy, domy mieszkalne czy opusz-czone gospodarstwa, należałoby wprowadzić zakrojone na szeroką skalę działania mające przeciwdziałać temu zjawisku. Istotne wydaje się sil-niejsze zaangażowanie we współpracę policji, straży miejskiej, Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej, Gminnej Komisji Rozwiązywania Proble-mów Alkoholowych czy dzielnicowego. Ważne, by szerzyć świadomość tak-że wśród rodziców, co czynić można w trakcie warsztatów o charakterze pedagogizacyjnym. Fakt, iż młodzi ludzie spożywają alkohol w miejscach publicznych, świadczy o nieudolności organów powołanych do zapobiega-nia patologiom, jak również o wszechobecnym przyzwoleniu i obojętności społecznej. Gmina jako organ prowadzący szkołę winna zainteresować się tym, w jaki sposób, w jakich miejscach i za czyim pośrednictwem młodzi ludzie kupują alkohol, jak bowiem wynika z badań, aż 53% gimnazjali-stów przyznaje, iż wielokrotnie w ostatnim roku próbowało kupić alkohol i nigdy nie spotkało się z odmową. Ponadto, młodzież nie dostrzega więk-szych trudności i przeszkód w sytuacji chęci nabycia papierosów, piwa, wódki i wina, co również powinno dawać do myślenia przedstawicielom organów samorządu terytorialnego i policji.

4. Istotne wydaje się także baczniejsze monitorowanie środowisk lo-kalnych, aby rozeznać i wyeliminować osoby mogące dystrybuować wśród uczniów narkotyki, dopalacze i inne środki psychoaktywne.

5. Należy stale prowadzić działalność mającą na celu informowanie młodzieży na temat szkodliwego wpływu alkoholu na ich stan zdrowia, zarówno psychicznego, jak i somatycznego. Jak bowiem wynika z badań, zdarza się, iż młodzi ludzie upijają się do nieprzytomności. Ważne, by podkreślać, jak alkohol obniża zdolności i funkcje poznawcze (pamięć,

(16)

koncentrację, uwagę). Spożywany w dużych ilościach uszkadza obsza-ry koobsza-ry czołowej, wpływając na trudności z panowaniem nad własnymi emocjami. Na uwadze należy mieć fakt, iż spożywanie alkoholu wpływa na poziom przyswajania wiadomości i umiejętności szkolnych, a tym sa-mym może wpływać na niższy poziom osiągnięć szkolnych. Te informacje powinny być stale nagłaśniane wśród młodzieży, rodziców i nauczycieli, ponieważ choć są powszechnie znane, jak widać, nadal nie przez wszyst-kich respektowane.

6. Powody związane z sięganiem przez młodzież po używki to zwłasz-cza chęć doznania nowych wrażeń, brak interesujących i alternatywnych, w stosunku do sięgania po środki psychoaktywne, sposobów spędzania czasu, zorganizowania aktywności. Niniejsze wyniki skłaniają do wy-ciągnięcia wniosków w zakresie konieczności wprowadzenia na szeroką skalę oddziaływań z obszarów strategii alternatyw profilaktyki drugo-rzędowej. Owe oddziaływania pozwoliłyby młodzieży dostrzec odmienne sposoby aktywności, pozyskiwania aprobaty rówieśników, spędzania cza-su wolnego, stanowiłyby zarazem alternatywę dla sięgania po narkotyki i inne środki psychoaktywne. A zatem należy nauczyć młodzież aktyw-nego, rozwijającego i konstruktywnego spędzania czasu. Ważne, by orga-nizować młodym ludziom aktywność pozaszkolną, wzbudzającą w nich pasję i zainteresowanie. Szeroka oferta organizacji pozarządowych, klu-bów młodzieżowych i sportowych zapewne może uczniów zaciekawić.

7. W odwołaniu do punktu poprzedniego, jak również bezpośrednich wyników badań, które wskazują, iż większość przyjaciół gimnazjalistów objętych badaniami pali papierosy oraz pije alkohol, bywa również, iż pali marihuanę i używa innych narkotyków lub środków psychoaktyw-nych, należy poddać monitoringowi grupę rówieśniczą, w której dziecko przebywa, oraz osoby, z którymi spędza czas wolny. Jak się bowiem oka-zuje, ponad 23% badanych w ostatnich 12 miesiącach otrzymało w swoim najbliższym, rówieśniczym środowisku propozycję zapalenia marihuany. Rodzice powinni dobrze znać znajomych swojego dziecka, ważne, by mieli również świadomość, gdzie pociechy spędzają wolne popołudnia czy wie-czory.

8. W obecnej sytuacji w objętej badaniami szkole profilaktyka re-alizowana jest wyłącznie w ramach strategii informacyjnych, natomiast badania (Szymańska, 2002; Rykle, T uszewski, 2004) dowodzą, iż efektywne okazują się strategie edukacyjne i strategia alternatyw. Za-sadne wydaje się wprowadzenie kompleksowych, systematycznych od-działywań profilaktyki zażywania używek, w które włączone będą za-równo podmioty środowiska lokalnego, jak i wszyscy pracownicy szkoły oraz rodzice uczniów. Wyniki badań jasno wskazują bowiem, że reali-zowane w ramach strategii informacyjnej (a więc skoncentrowanej na

(17)

przekazie rzetelnej wiedzy dotyczącej używek) oddziaływania okazują się niewystarczające. Przekazywanie młodym ludziom konkretnej wie-dzy na temat szkodliwości substancji psychoaktywnych w większości przypadków nie wpływa na zmianę postaw, a co za tym idzie, na zmianę zachowań, a więc zaniechanie sięgania po alkohol czy narkotyki. W dzi-siejszym świecie oprócz przekazywania wiedzy należy kształtować ade-kwatne zachowania w obliczu sytuacji ryzykownych, a więc poza odczy-tami, prelekcjami i pogadankami na temat szkodliwości palenia czy picia należy proponować uczniom naukę zachowań asertywnych, umiejętności alternatywnego pozyskiwania szacunku i akceptacji grupy rówieśniczej, a także wspierać czynniki chroniące.

Bibliografia

Gaś Z., 1998: Psychoprofilaktyka. Procedury konstruowania programów wczesnej inter‑ wencji. Lublin.

Gw izdek B., S o łtys E., 2002: Gimnazjalny projekt profilaktyczno ‑wychowawczy. War-szawa.

Kozak S., 2007: Patologie wśród dzieci i młodzieży. Leczenie i profilaktyka. Warszawa. Myers D., 2003: Psychologia. Przeł. J. Gilew icz. Red. J. Brzezi ński. Poznań. P rajsner M., 2003: Młodzież z grup ryzyka. Warszawa.

Rylke H., T uszewski T., 2004: Powrót do źródeł. O profilaktyce w szkołach. Kielce. Saw icka K., 1999: Socjoterapia. Warszawa.

Szyma ńska J., 2002: Programy profilaktyczne. Podstawy profesjonalnej profilaktyki. Warszawa.

Urban B., red., 2001: Dewiacje wśród młodzieży. Uwarunkowania i profilaktyka. Kra-ków.