Wrzesień w świetle propagandy hitlerowskiej

Wrzesień w świetle propagandy

hitlerowskiej

Biuletyn Polonistyczny 33/3-4 (118-119), 211-228

w r z e s i e ń w Św i e t l e p r o p a g a n d y h i t l e r o w s k i e j

" N a jp ie r w s t a r t u j e e s k a d r a . My, ja k o k lu c z s z ta b o w y , le c im y z t y ł u , by obserwować r e z u l t a t y j e j d z i a ła ń i dokonać a ta k u z l o t u nurkowego tam , g d z ie b ę d z ie można d o ło ż y ć u rząd zen iom kolejow ym j e s z c z e p a rę bomb. Le cim y w k ie ru n k u c e lu na w y s o k o ś c i 5000 metrów. M ilk n ę w s z e lk ie rozmowy ra d io w e m iędzy z a ło g a m i i t y l k o z n a k i, wy­ uczone w c z a s ie p o k o ju , s łu ż ę p o ro zu m ie w aniu s i ę i p rz e k a z y w a n iu ro z k az ó w . Pod nami w a rs tw a chm ur, t y l k o tu i ów dzie n i e w i e l k i e p r z e ś w it y o t w i e r a j ą w ido k na z ie m ię i u m o ż liw ia ję o r i e n t a c j ę . Tuż p rz e d celem p o j a w i a j ą s i ę c o r a z c z ę s t s z e i c o ra z w ię k s z e o tw o ry w c h m u ra ch , z a p e w n ia ją c e w y ra ź n e ro z p o z n a n ie o b ie k t u . W id zim y pod nami S k i e r n i e w i c e . Na wschód od m ia s ta e s k a d ra d z i e l i s i ę na t r z y g r u p y , by z n is z c z y ć w t r z e c h m ie js c a c h u rz ą d z e n ia k o le jo w e . W ł a ­ godnym l o c i e śliz g o w ym schod zim y na 3000 metrów i o s t r y m i z a k r ę ­ ta m i u tru d n ia m y d z i a ł a l n o ś ć n i e p r z y j a c i e l s k i e j o b ro n ie n a z ie m n e j. P ie r w s z a grupa a t a k u j e , w id z im y w y r a ź n ie na t o r a c h dwa c e ln e t r a ­ f i e n i a . Po c h w i l i z p ra w e j i z le w e j le ż ą k a w a łk i s z y n , n a to m ia s t dwa w i e l k i e l e j e na n a s y p ie k o lejo w ym s p r a w ią ro bo tniko m p o ls k im p o tę ż n e k ło p o t y .

D r u g i k lu c z p rz y k ry w a m ały d w o rz e c , g d z ie a k u r a t s t o i p o c ią g . A t a k u je p ie rw s z a maszyna i p rz e w ra c a j a k i ś wagon. T r a f i e n i e d ru ­ g ie g o s am o lo tu rzuca n a s tę p n y wagon na b o c z n ic ę . N ie mogę c z e k a ć na w y n ik i t r z e c i e j m aszyny, j a k i t r z e c ie g o k lu c z a , gdyż sam o lot p rz e d nami p rz e c h o d z i ju ż do a t a k u . Odbezpieczam bomby, zakręcam nad c e l i a t a k u j ę . O pieram k c iu k na g u z ik u w y r z u t n i, mam na c e lo w ­ n ik u k r a n ie c d w o rca, czekam na o s i ą g n i ę c i e n a jb a r d z i e j k o r z y s t n e j w y s o k o ś c i. K r ó t k i p r z y c is k p a lc e m , l e k k i e w s t r z ą ś n ię c i e sam o lo tu

szynę le c ę c ę p rz e d e mnę. O dzyskaw szy w yso ko ść zawracam y ra z j a s z ­ c z e , by s t w i e r d z ić s k u te c z n o ś ć n a sz ych u d e rz e ń . - C h c ia łb y m k r z y ­ cz e ć z z a c h w ytu . Na dworcu w id a ć t y l k o k łę b o w is k o z n is z c z o n y c h to ró w . Ż o łn ie r z e z p o z o s t a ły c h , n ie uszkodzonych wagonów r o z b ie g a ­ j ą s i ę w p o b liż u , w lew o i w prawo od zbombardowanego p o c ią g u . Na­ sze k a r a b in y maszynowe c z y n ią je s z c z e w ię k s z e z a m ie s z a n ie , p o d cz a s gdy z d o łu o d p o w ia d a ją t y l k o p o je d y n c z e i z u p e łn ie n ie c e ln e s t r z a ­ ł y z k ara b in ó w z w y k ły c h i m aszynowych. Po o d z y s k a n iu w y s o k o ś c i wracam y do s i e b i e . K ie d y nowa zm iana lo tn ik ó w dopada n a sz y ch

samo-i lo tó w , opowiadamy o nasz ych p r z e ż y c i a c h . "

Powyższy t e k s t j e s t fragm entem je d n e j z l i c z n y c h p u b l i k a c j i n ie m ie c k ic h , p o św ię co n ych k a m p a n ii w r z e ś n io w e j. B y ło ic h napraw dę dużo. J u ż w IV k w a r t a le 1939 roku wydano w edług o b lic z e ń a u t o r a teg o r e f e r a t u 51 k s ią ż e k i b r o s z u r , ponadto 3 t e k s t y wydrukowano ponownie je s z c z e p rz ed końcem roku . Apogeum n ie m ie c k ic h p u b li k a ­ c j i k sią ż k o w y c h o W rz e ś n iu p rz yp ad a na rok 1940. U k a z a ły s i ę wów­ c z a s na t e r e n ie państwa h i t l e r o w s k ie g o 134 t y t u ł y . P r ó c z teg o wznowiono 29 k s ią ż e k wydanych pod k o n ie c 1939 ro k u . D a je to sumę 153 p u b l i k a c j i . Dorobek 1941 roku b y ł n ie c o m n ie js z y , cho ć jś s z c z e p o k aź n y. P ie rw s z e w yd an ia k s ią ż e k o W rz e ś n iu l i c z y ł y 41 t y t u ł ó w , w z n o w ie n ia 29, razem 70 p o z y c j i . Znam ienny p rzeło m i l o ś c i o w y na­ s t ą p i ł w 1942 ro k u . Wydano wówczas po raz p ie r w s z y t y l k o 7 k s i ą ­ ż e k , n a to m ia s t zdecydowaną przew agę u z y s k a ły w z n o w ie n ia w l i c z b i e 25, w sum ie 32 t y t u ł y . W r e s z c ie rok 1943 s ta n o w i ju ż w ł a ś c i w ie k re s omawianego fenomenu w yd aw n iczego i propagandow ego. T y lk o 3 t e k s t y u k a z a ły s i ę po ra z p ie r w s z y , a stosunkow o skromna l i c z b a 15 wznowień w s k a z u je na s c h y łe k z a in t e r e s o w a n ia e d y t o r s k ie g o kam­ p a n ią w rz e ś n io w ą . W roku 1944, w o s ta tn im o k r e s ie w o jn y i w o b l i ­ czu z b liż a ją c e g o s i ę upadku N ie m ie c h i t l e r o w s k i c h , n ie wydano o W rz e ś n iu ż ad n e j nowej k s i ą ż k i , wznowiono t y l k o 2 t y t u ł y z p o p rz e d ­

n ic h l a t .

I d z i e tu zatem o k r ó t k o t r w a łe , cho ć d o n io s łe z ja w is k o . W su ­ mie u k a z a ło s i ę w Niem czech w l a t a c h w o jn y 336 k s ią ż e k i b ro s z u r p o św ię co n ych k am p a n ii w r z e ś n io w e j, w tym p ie r w s z e w y d a n ia l i c z y ł y 236 t y t u łó w (o k o ło 70% o g ó łu p u b l i k a c j i ) , a w z n o w ie n ia 100 t y t u łó w

(o k o ło 30% o g ó łu p u b l i k a c j i ) . Je d n a k ż e 95^0 p ie r w s z y c h wydań i 85% o g ó łu p u b l i k a c j i p rz yp ad a na l a t a 1939-1941. Można zatem w ysu n ąć h ip o t e z ę , że W rz e s ie ń 1939 roku w y k o rz y s ty w a n o propagandowo p rz e ­

de w s z y s tk im w o k r e s ie podbojów h i t l e r o w s k ic h w E u r o p ie z ach o d ­ n i e j i p o łu d n io w e j od w io s n y 1940 roku do cz e rw ca 1941 ro k u . Roz­ m ia ry d a ls z y c h w yd arzeń p o lit y c z n y c h i o p e r a c j i m i l it a r n y c h o s ł a ­ b i ł y z n a c z e n ie w c z e ś n ie js z y c h sukcesów . Przyp om inan o j e c o ra z rz a ­ d z i e j , z w ła s z c z a że b ie ż ą c e z a d a n ia w o jen n e na f r o n c i e ra d z ie c k im , a ta k ż e w A f r y c e , n a s t ę p n ie ró w n ie ż we W ło s z e c h , na B a łk a n a c h i w E u r o p ie z a c h o d n ie j w ym agały p o s p ie s z n e j p r o d u k c ji nowych te k s tó w p ro p a gand ow ych, p o d e jm u ją c y c h o d p o w ie d n ie te m a ty .

D ostępn e w P o ls c e o p ra c o w a n ia b i b l i o g r a f i c z n e t y l k o s p o r a d y ­ c z n ie in f o r m u ję , j a k w y s o k ie b y ł y n a k ła d y k s ię ż e k n ie m ie c k ic h upa­ m i ę t n ia ją c y c h z w y c ię s tw o w rz e ś n io w e . P r z y to c z o n e tu na w s t ę p ie w sp o m n ienia lo t n ik ó w n ie m ie c k ic h wydano po ra z p ie r w s z y w l i c z b i e 50 t y s . e g z ., a wznowiono j e w w y s o k o ś c i 35 t y s . e g z . In n y to n wspomnień ż o ł n i e r z y n ie m ie c k ic h s i ł p o w ie trz n y c h - "Z bombami i k a ra b in a m i maszynowymi nad P o ls k ę " ^ - u k a z a ł s i ę j u ż 'w 1939 r . w l i c z b i e 170 t y s . e g z ., n a to m ia s t w y d a n ia .p ó ź n ie js z e , a b y ło ic h d z ie w ię ć , l i c z y ł y zapewne po 50 t y s . e g z . Po d o b n ie t e k s t , w k tó rym w y k o rz y s ta n o o d p o w ie d n io zredagow ane w sp o m n ien ia je ń c a p o ls k ie g o , wydano po raz p ie r w s z y w w y s o k o ś c i 90 t y s . e g z . , a w z n o w ie n ia m ia ­

ł y p raw dopodo bnie po 20 t y s . e g z .4 . W y d a je s i ę je d n a k , źe n a k ła d y w ię k s z o ś c i k s ię ż e k b y ł y z n a c z n ie n iż s z e i w y n o s iły z a z w y c z a j od k i l k u t y s i ę c y do 20, 30 lu b 50 t y s . e g z ., p rz y czym e w e n tu a ln e w z n o w ie n ia m ia ły z w y k le ran ie j e g z e m p la rz y .

W ię k s z a c z ę ś ć w spom nianych te k s tó w u k a z a ła s i ę t y l k o w ję z y k u n ie m ie c k im . N i e l ic z n e p u b lik o w a n o ró w n ie ż w in n y c h j ę z y k a c h . Tak np. o p ra c o w a n ie W e rn e ra P i c h t a p t . "N a c z e ln e Dowództwo S i ł Z b r o j ­ nych p o d a je do w ia d o m o ś c i. Prawda i k łam stw o o w y p ra w ie w o je n n e j

5

W rz e s ie ń 1939" u k a z a ło s i ę ta k ż e w ję z y k u b u łg a r s k im , c z e s k im , d uńskim , fr a n c u s k im , h o le n d e r s k im , szwedzkim i w ło s k im , a m iejscem p u b l i k a c j i w e r s j i o b c o ję z y c z n y c h b y ły m .in . P ra g a C z e s k a , P ło w d iw , S z to k h o lm , Kopenhaga, G rave n h ag e i Rzym. Po d o b n ie o b s z e r n ą , l i c z ą ­ cą 456 s t r o n k s ią ż k ę Hansa S c h a d e w a ld ta "Dokum enty p o ls k ie g o o k ru ­ c ie ń s t w a " ^ p rz e tłu m a c z o n o na ję z y k a n g i e l s k i , f r a n c u s k i , g r e c k i , h is z p a ń s k i, h o le n d e r s k i, ru m u ń sk i, s z w e d z k i, w ę g ie r s k i i w ł o s k i . Można by w y m ie n ić je s z c z e k i l k a lu b k i l k a n a ś c i e p rz y k ła d ó w , s ta n o ­ w ią one je d n a k n i e w ie lk ą c z ę ś ć c a łe g o z b io r u . Le d w ie k i l k a t y t u łó w o p u b lik o w a n o w ję z y k u p o ls k im . C h a r a k te ry s ty c z n y m p rz yk ła d e m j e s t 7 0 - s tro n ic o w a k s ią ż k a p t . "W o g n iu . P a m ię t n ik i ż o ł n i e r z y p o ls k ic h " .

Z a w ie ra o d p o w ied n io dob rane fra g m e n ty anonim owych w spom nień, na­ p is a n y c h p rz e z n ie k t ó r y c h je ń c ó w p o ls k ic h w o f la g a c h i s t a la g a c h . Drukowano j e p ie r w o t n ie na łam ach "G a z e ty I l u s t r o w a n e j " , ty g o d n ik a wydawanego w B e r l i n i e w p ie r w s z y c h l a t a c h w o jn y p rz e z N ie m ie c k ą A g e n c ję F e d e r a ln ą . Pism o b y ło ad re so w an e do p o ls k i c h je ń có w i ro ­ b o tn ik ó w przymusowych w I I I R z e s z y .

K to p u b lik o w a ł t e k s i ą ż k i , p rz e z n a c z o n e w w ię k s z o ś c i d la n i e ­ m ie c k ic h o d b io rc ó w ?

P r z e w a ż a ły wśród wydawców f ir m y p ry w a tn e o ra z o d d z i a ły p ro ­ w in c jo n a ln e ró żn ych i n s t y t u c j i p o li t y c z n y c h , s p o łe c z n y c h , a d m in i­ s t r a c y jn y c h i w o jsk o w ych 7 , a m iejscem p u b l i k a c j i w i e l u k s ią ż e k b y ­ ł y p ró c z B e r l i n a różne w ię k s z e i m n ie js z e o ś r o d k i, m .in . E s s e n , Oena, G ü t e r s lo h , Hamburg, L e g n ic a , L ip s k , M e is s e n ( M i ś n i a ) , Mona­ chium , O ld e n b u rg , S t u t t g j a r t , W ied eń i W ro c ła w . Stosunkow o n i e l i c z ­ ne t e k s t y u k a z a ły s i ę nakładem w yd aw n ictw o b s łu g u ją c y c h c e n t r a ln e

O

i n s t y t u c j e p a r t y j n e , w ojskow e i a d m i n is t r a c y j n e . Nasuwa s i ę p rz y tym pewne p o ró w n a n ie . O tóż d z i a ł a ln o ś ć propagandowa w w y d a n iu s t a ­ lin o w s k im w ią z a ła s i ę z l i k w i d a c j ą w i e l u i n s t y t u c j i k u l t u r a l n y c h , uznanych za n ie p o trz e b n e lu b s z k o d liw e , o ra z z s i l n ą k o n c e n t r a c ją p o z o s ta ły c h w n a jw ię k s z y c h o ś ro d k a c h p a ń s tw a , a p rz e d e w s z y s tk im w je g o s t o l i c y . D o t y c z y ło to ró w n ie ż up ań stw o w ion ych lu b n a jc z ę ś ­ c i e j nowo z a ło ż o n y c h domów w y d a w n ic z y c h . D z ię k i temu ważne a k c je propagandow e, w ym agające o d p o w ie d n ich p r z e d s ię w z ię ć e d y t o r s k i c h , podejmowano pod b ez p o śred n im nadzorem c e n t r a ln y c h ośrodków d ysp o­ z y c j i p o l i t y c z n e j .

W N iem czech h i t l e r o w s k ic h fu n k c jo n o w a ł in n y u k ła d i n s t y t u c j o ­ n a ln y . U s t r ó j t o t a l i t a r n y r e s p e k to w a ł tu w w ię k s z o ś c i p rzypadków d o tych cz a so w e form y w ła s n o ś c i w d z i e d z in ie h a n d lu i p rz e m y s łu o ra z n ie z m ie n ił w sposób z a s a d n ic z y g e o g r a f i i k u l t u r a l n e j k r a j u . Zgod­ n ie z w ie lo w ie k o w y m i te n d e n c ja m i i n s t y t u c j e naukowe, a r t y s t y c z n e , l i t e r a c k i e i w yd aw n icze s k u p i a ły s i ę w w ie lu ró w no rzęd nych o ś ro d ­ kach w i e lk o m ie j s k i c h , n i e je d n o k r o t n ie ró w n ie ż w m ałych m ia s ta c h o b o g a ty ch t r a d y c j a c h c y w i l i z a c y j n y c h . T o t a lit a r y z m h i t l e r o w s k i n ie z lik w id o w a ł powyższego u k ła d u . N ie mógł z r e s z t ą te g o u c z y n ić w c ią g u z a le d w ie 6 l a t , j a k i e u p ły n ę ł y od p r z e j ę c i a w ła d z y p rz e z f a ­ s z y stó w do wybuchu w o jn y . N a to m ia s t a p a r a t propagandowy I I I R z e szy u m ie ję t n ie w y k o r z y s t y w a ł w i e l e d o tyc h c z a so w yc h i n s t y t u c j i k u l t u r y l i t e r a c k i e j d la w ła s n y c h p o t r z e b . M ia ło to ś c i s ł e z w ią z k i z p u b

li-kac j ą om awianych t e k s t ó w . Ic h masowość p o le g a ła na w yd aw aniu w k ró tk im o k r e s ie d z ie s ią t k ó w ro z m a ity c h t y t u łó w , k t ó r e p o j a w i a ły s i ę w m ałych i ś r e d n ic h n a k ła d a c h , zarówno w n a jw a ż n ie js z y c h o ś ro d k a c h w i e l k o m i e j s k ic h , ja k i w n i e w i e l k i c h m ie js c o w o ś c ia c h p r o w in c jo n a ln y c h . P u b lic z n o ś ć o trz y m a ła w c ią g u c z t e r e c h l a t s e t k i t y s i ę c y e g z e m p la rz y k s ią ż e k p o św ię c o n yc h niedawnym w yd arz e n io m .

R o zp o w szech n ian e wówczas t e k s t y można p o d z i e l i ć na t r z y z a ­ s a d n ic z e o d m iany. P ie rw s z a z n ic h to urzędowe i p ó łu rz ę d o w e o p ra ­ co w an ia d o k u m e n ta c y jn e . Z a w ie r a ły z a z w y c z a j k r o n ik ę z d a rz e ń w rz e ś ­ nio w ych , d łu ż s z ą n a r r a c j ę h i s t o r y c z n ą , kom entarze p o l i t y c z n e , i l u ­ s t r a c j e , wymowne p o d p is y pod z d j ę c ia m i. P o s łu g iw a n o s i ę te ż f r a g ­ mentami l i s t ó w ż o ł n i e r z y , z e z n a n ia m i p r z e d s t a w i c i e l i m n ie js z o ś c i n i e m ie c k ie j w I I R z e c z y p o s p o li t e j , a ta k ż e o d p o w ie d n io w yb ran ym i m a t e r ia ła m i s t r o n y p o l s k i e j , j a k np. d r u k i urżę d o w e, z e z n a n ia w ię ź n ió w , w y c in k i z g a z e t . P r ó c z opracow ań d o k u m e n ta cyjn y ch publi-= kowano ró w n ie ż album y f o t o g r a f i c z n e , o p a trz o n e z a z w y c z a j dłuższym w stępem .

Pow yższe t e k s t y p r z e d s t a w ia ły z urzędowego s ta n o w is k a n a j ­ nowszą h i s t o r i ę , z a w i e r a ły j e j wzorcową i n t e r p r e t a c j ę . U ka z y w a ły s i ę c z ę s t o , cho ć n ie z aw s z e , nakładem w yd aw n ictw z w ią z a n y c h z c e n ­ t r a ln y m i i n s t y t u c j a m i p a r t y j n y m i, a d m in is t r a c y jn y m i i w o jsko w ym i. Dako c h a r a k t e r y s t y c z n e p r z y k ła d y można tu w y m ie n ić p u b l i k a c j e : "D e r B l i t z k r i e g i n P o le n . 18 Tage K r ie g i n P o le n in B e r i c h t e n des Oberkommandos d e r W e h rm a c h t", E s s e n 1939; " P o l e n k r i e g . B ild b a n d fÖ r d ie S c h u lu n g i n d e r H it le r - O u g e n d " lu b "D e r S ie g i n P o le n . H rs g . vom Oberkommando d e r W ehrm acht i n V e rb in d u n g m it dem A u f k lä - r u n g s d ie n t s d e r S A " , B e r l i n 1939. O fe ro w a n o j p u b lic z n o ś c i n ie m ie c ­ k i e j s z e r o k i w yb ó r b ro s z u r i k s ią ż e k , k t ó r e u k a z y w a ły s i ę w B e r l i

-g

n ie o r a z k i l k u in n y c h w ię k s z y c h m ia s ta c h .'

D rugą odm ianę t e k s t ó w * s t a n o w iły w s p o m n ie n ia , d z i e n n i k i i pa­ m i ę t n i k i . A u to ra m i b y l i p rz e d e w s z y s tk im ż o łn i e r z e w s z y s t k ic h r o ­ d za jó w b r o n i, a w ię c l o t n i c y , c z o ł g i ś c i , p ie c h u r z y , z w ia d o w c y, a r - t y l e r z y ś c i , s a p e r z y , m a ry n a rz e , k a w a le r z y ś c i , c z ło n k o w ie f o r m a c j i S S i S A , a ta k ż e p r z e d s t a w i c ie l e n ie m ie c k ie j m n ie js z o ś c i narod ow ej w P o ls c e , w tym ró w n ie ż N ie m cy, k t ó r z y o d b y l i kam panię w rz e ś n io w ą w s z e re g a c h W o jsk a P o ls k ie g o . C h a r a k te ry s ty c z n y m p rz yk ła d e m j e s t w y k o rz y s ta n a na p o c z ą tk u te g o a r t y k u ł u k s ią ż k a H. A d le r a "N asz e s i ł y p o w ie trz n e w P o l s c e " . Można by tu w y m ie n ić w i e l e in n y c h t y t u ­

łów . Ta w ła ś n ie odmiana u z y s k a ła przew agę il o ś c io w ą w śró d k s i ą ­ ż e k , j a k i e n a p isa n o w Niem czech o W rz e ś n iu . Zw raca p rz y tym uwagę s z c z e g ó ln e z ja w is k o : n ie k t ó r e t e k s t y w y k a z y w a ły w y ra ź n e z a b ie g i b e l e t r y z a c y j n e . I s t o t n ą r o l ę o d g ry w a ła p rz y tym d ra m a ty z a c ja wy­ b ra n ych fragm entów , p r z e d s t a w ie n ie pewnych epizodów b ojow ych ja k o w y o d rę b n io n y c h s e k w e n c ji, w k tó r y c h n a s tę p o w a ła k u m u la c ja z a g ro ż e ­ n ia b o h a te ró w , j a k i e ś z d a r z e n ie przełom ow e i s z c z ę ś liw e ro z w ią z a ­ n i e . Dobrą o k a z ją d la s to s o w a n ia wspom nianych z ab ie g ó w b y ł y np. p rz yg o d y z a ło g i s a m o lo tu , z e s t r z e lo n e g o po p o l s k i e j s t r o n i e f r o n t u lu b p e r y p e t ie p an ce rn e g o o d d z ia łu ro zp o znaw czeg o , o saczone go p rz e z

11

t y l n e s t r a ż e w y c o f u ją c e j s i ę a r m i i p o l s k i e j . N ie k t ó r e k s i ą ż k i w sp om n ienio w e, zbudowane we-dług wspom nianych z asad k o m p o z ycy jn y ch , wydawano w s p e c ja ln y c h s e r i a c h , ja k np. “ Spannende G e s c h ic h t e " f ir m y B e r te ls m a n n lu b “ B ü c h e r d e r Oungen" p r z e d s ię b io r s t w a Lo e v e s

12

V e r la g w S t u t t g a r c i e . N ie k ie d y wydawcy p r z y z n a w a li o t w a r c ie , że m a t e r i a ł y w spom nieniow e z o s t a ł y poddane s to s o w n e j o b ró b c e . D est to s w o is t y p r z y k ła d w y k o r z y s t a n ia tz w . t e c h n ik a l i t e r a c k i e g o we w s p ó łc z e s n e j k u lt u r z e m asow ej, o czym p i s a ł w w i e l u swych p ra c a c h S t e f a n Ż ó łk ie w s k i. Z a b ie g b y ł stosunkow o p r o s t y , np. k ie ro w a n o do ż o ł n ie r z y w ybranego o d d z ia łu p y t a n ia w r o d z a ju : j a k i e b y ło twe n a jc ie k a w s z e p r z e ż y c ie w o k r e s i e k a m p a n ii w P o l s c e ? Zebranym opo­ w ia d a n io m , ustnym lu b pisem nym , nadawano o d p o w ie d n ie form y p u b l i ­ c y s t y c z n e i b e l e t r y s t y c z n e , d o łą c z a n o do n ic h kom en tarze h i s t o r y ­ czne i p o l i t y c z n e . Ł ą c z y ła ró w n ie ż p o s z c z e g ó ln e fra g m e n ty p rz y n a ­ le ż n o ś ć n a r r a t o r ó w do te g o samego o d d z ia łu lu b ro d z a ju b r o n i, w sp ó ln e d o ś w ia d c z e n ie w y n ie s io n e z pewnego o d c in k a f r o n t u .

T r z e c i ą odmianą n ie m ie c k ic h p u b l i k a c j i o W rz e ś n iu b y ł y w ła ś -13 c iw e t e k s t y l i t e r a c k i e : n o w e le , o p o w ia d a n ia , p o w ie ś c i, w ie r s z e . »V sum ie u k a z a ło s i ę w c z a s ie w o jn y o k o ło 20 utworów - połow a w 1940 ro k u , r e s z t a w l a t a c h p ó ź n ie js z y c h . N a le ż a ły zapewne do l i t e ­ r a t u r y p o p u la r n e j. Można w y r ó ż n ić w śród n ic h odm ianę g atun ko w ą, k t ó r ą o k r e ś la s i ę w N iem czech ja k o tz w . H eim atrom ane ( p o w i e ś c i r e ­ g i o n a l n e ) . Nowe u tw o ry l i t e r a c k i e , drukow ane w skromnym w y b o rz e , p o j a w i a ły s i ę d łu ż e j n iż t e k s t y p u b l ic y s t y c z n e . P ie r w s z e w yd an ia n i e k t ó r y c h t y t u łó w u k a z y w a ły s i ę ró w n ie ż w c ią g u 1942 i 1943 ro k u , gdy w z a k r e s ie k s ią ż e k d o k u m e n ta cyjn ych i w sp om n ieniow ych o g r a n i­ czano s i ę n a j c z ę ś c i e j do w zno w ień .

W a rto z a z n a c z y ć ramy c z aso w e , p r z y j ę t e p rz e z a u to ró w om awia­ 10

nych t e k s t ó w . D om inuję p u b li k a c j e p o św ięco n e w y łą c z n ie k a m p a n ii w r z e ś n io w e j, z a w ie r a ją c e z a z w y c z a j z w ię z łe p r z e d s t a w ie n ie z d a rz e ń , k t ó r e r o z g r y w a ły s i ę b e z p o ś re d n io p rz e d wybuchem w o jn y . T y lk o w n i e k t ó r y c h o p ra c o w a n ia c h d o k u m e n ta cyjn ych u w z g lę d n io n o w c z e ś n ie j ­ sze o k r e s y , np. I w o jn ę ś w ia to w ą , p o w s ta n ie w i e l k o p o l s k ie i b o je o G órn y ś l ę s k , s t o s u n k i p o ls k o - n ie m ie c k ie w o k r e s ie d w u d z ie s t o le c ia .

W ię ż ę s i ę z tym i s t o t n e p y t a n i e : j a k d łu g o t r w a ła w e d łu g p ro ­ pagandy h i t l e r o w s k i e j kam pania w rz e ś n io w a ? W t y t u ł a c h w i e lu p u b li­ k a c j i , Z w ła s z c z a op raco w a n ych p rz e ż i n s t y t u c j e c e n t r a l n e , mówi s ię o k a m p a n ii 1 8 - d n io w e j. A u to rz y n ie m ie c c y w s p i e r a l i w te n sposób t w ie r d z e n ia p o lit y k ó w r a d z i e c k i c h , k t ó r z y u p o rc z y w ie u t r z y m y w a li (w c z a s ie w o jn y i po j e j z a k o ń c z e n iu ), że d n ia 17 I X n ie b y ł o ju ż p aństw a p o ls k i e g o , a r e s z t k i je g o w o js k b r o n i ł y s i ę w iz o lo w a n y c h u g ru p o w a n ia c h , p o zbaw io nych j e d n o li t e g o k ie r o w n ic t w a . W te n sposób m arsz A r m ii C z e rw o n e j na zachód m ia ł b yć o p e r a c ją p o d ję t ą w c e la c h w y łę c z n ie h u m a n ita r n y c h . Je d n a k ż e p u b l i c y ś c i i d o k u m e n t a liś c i h i ­

t le r o w s c y p r z y z n a w a li w t y c h samych o p ra c o w a n ia c h , i ż mimo opusz­ c z e n ia P o l s k i p rz e z Rzęd i Dowództwo N a c z e ln e , ró w n ie ż po 17 w rz e ś­ n ia t r w a ł y d a ls z e w a l k i , n i e k ie d y nawet c i ę ż k i e , a o s t a t n i e s t a r ­ c i a n a s t ą p i ł y je s z c z e w p a ź d z ie r n ik u . Kam panię 18-dniow ę rozum iano ja k o o k r e s p o trz e b n y do r o z b i c i a o r g a n i z a c j i p ań stw ow ej i z ła m a n ia c e n t r a l n i e k ie ro w a n e g o oporu p r z e c iw n ik a , a n ie ja k o p e łn e zwy­ c ię s t w o m i l i t a r n e . Je d e n z a u to ró w p rz e d łu ż a nawet do 8 X d z i a ł a n i a o c z y s z c z a ją c e , j a k i e t r w a ł y po z a k o ń c z o n e j 5 X b i t w i e pod K o ckie m , 14 s t o c z o n e j z g ru p ą " P o l e s i e " g en . F r a n c is z k a K le e b e rg a . W l a t a c h 1941-1943 p o j a w i ł y s i ę w p iś m ie n n ic t w ie n i e m ie c k i» k s i ą ż k i , w k tó r y c h łą c z o n o t e m a t y c z n ie kam panię w rz e ś n io w ą z póź­ n ie js z y m i w a lk a m i na f r o n c i e z ach o d n im , p rz e d e w s z y s tk im z e zdoby-15 ciem B e l g i i , H o l a n d i i i F r a n c j i . S p ra w o z d a n ia z p o ls k ie g o W rz e ś­ n ia n a d a l z a jm o w a ły w t y c h t e k s t a c h p o cz e sn e m ie js c e , n a to m ia s t o b ra z p ó ź n ie js z y c h wypadków s ł u ż y ł szerszem u p r z e d s t a w ie n iu ch w ały n ie m ie c k ie g o o r ę ż a . D z ia ło s i ę to je d n a k w o k r e s i e , gdy te m a ty k ę w rz e ś n io w ą w y k o rz y s ty w a n o c o r a z r z a d z i e j . Na o g ó ł u n ik a n o p r z y tym

ł ą c z e n ia w je d n e j k s ią ż c e wspomnień w rz e ś n io w y c h z p ó ź n ie js z y m i z w y c ię s tw a m i na f r o n c i e wschodnim (n p . la te m i j e s i e n i ą 1941 r . ) lu b z p rz e b ie g ie m w a lk w A f r y c e p ó łn o c n e j. W ojna w k r o c z y ła w nową f a z ę il o ś c i o w ą i ja k o ś c io w ą , b la s k z w y c ię s tw a nad P o ls k ą z n a c z n ie ju ż p r z y g a s ł , a k o n ty n u a c ja d o ty c h c z a s o w e j a k c j i p ro p ag an d o w ej i

w y d a w n ic z e j s ta w a ła s i ę n ie p o t r z e b n a .

Obok ró ż n o ro d n o ś c i ro d z a jo w e j i g atu n ko w ej w y s tę p u je w tym kręgu p iśm ie n n ic z ym t r o ja k a p e rs p e k ty w a o b s e rw a c y jn a - t r z y od­ m ienne, choć n ie s p rz e c z n e ze sobą u j ę c i a n ie d a w n e j h i s t o r i i . P ie rw s z e z n ic h m ia ło c h a r a k t e r t r i u m f a l n y . C h a r a k te ry s ty c z n y m p rz yk ład em j e s t o p o w ia d a n ie l o t n i k a o bombardowaniu dworca w S k i e r n ie w ic a c h , p rz y to c z o n e na p o c z ą tk u a r t y k u ł u . A rm ia n ie m ie c k a j e s t tu d o s k o n a łą m achiną o r g a n iz a c y jn ą . J e j d z i a ł a n i e o k a z u je s i ę n ie za w o d n e , k o l e j n e •zda r ż e n ia p r z e b ie g a ją w ed łu g ś c i ś l e u s ta lo n e g o s c e n a r iu s z a , n ic n ie z d o ła podważyć u s ta lo n e g o p o rz ą d k u . Opór p rz e c iw n ik a może spowodować t y l k o n i e w i e l k i e , p r z e jś c io w e z a k łó c e ­ n ia w p o d ję ty c h p r z e d s ię w z ię c ia c h i z a s łu g u je w ł a ś c i w ie na p o l i t o ­ w a n ie , a s ła b o ś ć te c h n ic z n a w o js k .p o ls k ic h b u d z i nawet p ew ien z a ­ wód, gdyż n ie pozw ala w p e ł n i w ykazać w ła s n e j s p r a w n o ś c i. " B y ł a d o k ła d n ie god zina 1 1 ° ° , k ie d y na ukos od nas z a c z ę t ę s t r z e l a ć " - wspomina d z ie ń 1 w r z e ś n ia ż o ł n i e r z j e d n o s t k i n i e m ie c k ie j a r t y l e r i i p r z e c i w l o t n i c z e j , s t a c j o n u j ą c e j na p o g ra n ic z u ś l ą s k a C ie s z y ń s k ie -

16

go . "S z yb k o do d z i a ł a . R z e c z y w iś c ie , z u p e łn ie n is k o , 30 m etrów nad z ie m ią , l e c i a ł a m aszyna, k tó r a z p e w n o śc ią n ie b y ła n ie m ie c k a .

J u ż d z i a ł a ' c z w a r t e j b a t e r i i z a c z ę ły j ą o s t r z e l i w a ć . T e ra z w i ­ dać w y ra ź n ie p o ls k i e z n a k i o ra z u s t e r z e n i e , a p rz e z l o r n e t k ę można d o s t r z e c , i ż w yrzuco no z n i e j g r a n a t y rę c z n e i z a c z ę to s t r z e l a ć z k a ra b in u maszynowego. T e ra z s am o lo t z n a l a z ł s i ę w z a s ię g u naszego o g n ia . Z a le d w ie o d d a liś m y p ie r w s z e s t r z a ł y , z a k r ę c i ł i z n ik n ą ł za k o ś c io łe m we F ry d k u , w k ie ru n k u g r a n i c y . P ie r w s z y s t r z a ł p o c ią g n ą ł za sobą n a s tę p n e , k tó r e b y ł y - ja k można s ą d z ić po smudze o g n ia - bezwarunkowo c e ln e . Rów nież d z i a ła c z w a r t e j b a t e r i i , k t ó r e P o la k u s i ło w a ł o b r z u c ić g ra n a ta m i rę c z n y m i, o k a z a ły s i ę s k u t e c z n e .

Je d n a k ż e t y l k o d z ia ło m n a s z e j s e k c j i u d a ło s i ę ju ż p ie rw s z e g o d n ia w o jn y s t r ą c i ć p o ls k ą m aszynę. Żaden z nas wówczas n ie p r z e ­ c z u w a ł, że d la w i e lu b y ła to je d y n a o k a z ja , by w y m ie rz y ć l u f y p rz e c iw tz w . p o ls k im s iło m p o w ie trz n y m ."

Z tym triu m fa ln y m nurtem w p iś m ie n n ic t w ie n ie m ie c k im w i ą z a ła s i ę p o ls k o ję z y c z n a k s ią ż k a "W o g n iu " , z a w ie r a ją c a fra g m e n ty wspom­ n ie ń ż o łn i e r z y p o l s k i c h , a zredagow ana p rz e z h i t l e r o w s k i c h wydaw­ ców. Dobrano j e t a k , by w ykazać rzekomy b e z se n s w r z e ś n io w e j o b ro n y. B ra k sprawnego dowodzenia i ł ą c z n o ś c i , a r o g a n c ja i z a r o z u m ia ło ś ć w ie lu w yż sz ych o f ic e r ó w i d y g n i t a r z y c y w iln y c h , o d d z i a ły na, w p ó ł

umundurowane i u z b ro jo n e , c z ę s t o z ag u b io n e w ew akuacyjnym c h a o s ie , n ie z d o ln e do w a l k i je s z c z e p rz ed p ierw szym s ta r c ie m - t e w ł a ś n ie w ą t k i w y s tę p o w a ły n a j c z ę ś c i e j we wspomnianym w y b o rz e . P o la c y p rz e ­ g r a l i n ie t y l k o d la t e g o , źe b y l i s ł a b s i t e c h n ic z n i e . O k a z a li s i ę ró w n ie ż n i e z d o l n i do p r z y s w o je n ia s o b ie w yż sz ych form o r g a n i z a c j i s p o łe c z n e j , n ie z b ę d n y c h d la sam o d z ie ln e g o b y tu państw ow ego. M o ż li­ w o ś c i s p o k o jn e g o , p r a c o w it e g o , d o s ta t n ie g o ż y c i a w n ie w ie lk im p ro ­ t e k t o r a c i e m ogłyby c a ł k o w ic i e z a s p o k o ić p o trz e b y pokonanego n a ro ­ du. Tę w ł a ś n ie m yśl s u g e r u je fra g m e n t je d n e g o z p a m ię tn ik ó w .

Wbrew pozorom powyższe u j ę c i e n ie dom inowało w omawianym tu z b i o r z e . B a r d z i e j p rz y d a tn a b y ła in n a p e rs p e k ty w a : p r z e d s t a w ie n ie w o jn y ja k o k r o n i k i b o h a t e r s k ic h czyn ó w , ja k o b arw n e j p rz y g o d y , a l e zarazem tw a r d e j w a l k i z podstępnym i fa n a tyc z n y m p r z e c iw n ik ie m . Pow yższe u j ę c i e w y s tę p o w a ło w w i e lu t e k s t a c h poddanych różnym z a ­ biegom b e le t r y z a c y jn y m . Pa m ię ta n o p r z e c ie ż o o c z y w is ty m n ie b e z p ie ­ c z e ń s t w ie : d e p re c jo n o w a n ie wroga p ro w a d z iło b y do podw ażenia w ł a s ­ nych z a s łu g i o d n ie s io n e g o z w y c ię s tw a . Na t ę o k o lic z n o ś ć z w r a c a li ju ż uwagę r ó ż n i p o ls c y p u b l i c y ś c i . Ukazywano zatem w a le c z n o ś ć p r z e c iw n ik a , je g o d e s p e r a c k ie p o c z y n a n ia b u d z iły w pewnych s y t u a ­ c ja c h s z a c u n e k . Tak np. n i e k t ó r z y p a m ię t n ik a r z e spoho m ie js c a po­ ś w ię c a j ą szarżom p o l s k i e j k a w a l e r i i , a w s p o s o b ie ic h p r z e d s t a w ie ­ n ia z a z n a cz a s i ę zarów no z d u m ie n ie b i t n o ś c i ę i sza le ń stw e m Polaków, •jak i pewne z a u r o c z e n ie rom antycznym obrazem , p rz yp o m in a ją cym

p r z e c ie ż s c e n y z p r z e s z ł o ś c i n ie m ie c k ie j o r y c e r s t w a .

P o u c z a ją c y j e s t ró w n ie ż t e k s t , k t ó r y wówczas n ie z o s t a ł pew­ n ie o p u b lik o w a n y . O d n a le z io n o go p rz e d d w u d z ie s tu l a t y we W ro c ła

-17

w iu i wydrukowano w p r z e k ła d z ie na łam ach " O d r y “ . N a r r a t o r - z a ­ pewne u r z ę d n ik lu b n a u c z y c ie l lu do w y - j e s t c a ł k o w ic i e p rz e k o n an y o s łu s z n o ś c i p o d ję t e j a g r e s j i . Opowiada o z a c i ę t o ś c i p o ls k ie g o o p o ru , zarów no na Górnym Ś lą s k u , je s z c z e w p ie r w s z y c h d n ia c h w o j­ n y , ja k i w b i t w i e z A rm ią "K ra k ó w " pod Tomaszowem L u b e ls k im w d r u g ie j p o ło w ie w r z e ś n ia . O dnoto w uje c h w ile z b io ro w e j n ie p e w n o ś c i, ro sn ą c e g o z a g ro ż e n ia w o k r e s ie p rz e c iw u d e rz e ń P o la k ó w . Mówi o ś m ie r c i w i e lu swych k o le g ó w , a ta k ż e o b r u t a ln y c h p o c z y n a n ia c h w ła s n e g o o d d z ia łu wobec p o ls k i c h je ń có w i lu d n o ś c i c y w i l n e j . B u d z i

to c h w ila m i je g o n ie p o k ó j, t łu m io n y p o s p ie s z n ie odruchem samo­ k o n t r o l i . P o d ję t a w o jn a to p r z e c ie ż k o n ie c z n o ś ć d z ie jo w a , s t a n o ­ w ią c a w y s t a r c z a j ą c e u s p r a w ie d liw ie n ie p o s z c z e g ó ln y c h in c y d e n tó w .

Tę w ła ś n ie k o n c e p c ję u w yd atn ian o w w i e lu o p u b lik o w a n y c h t e k s t a c h , a o p o w ieść o z d a rz e n ia c h w k o n w e n c ji b a r w n e j, b o h a t e r s k i e j p rz y g o ­ dy zamyka j a k i ś s z c z e g ó ln y a k c e n t propagandow y, np. scen a o h i s t o ­ ry c z n e j wymowie. A u to r z y k s i ę ż k i " K o n ie c z P o l s k ę " , p r z e d s t a w ia j ą ­ c e j b o je pewnej j e d n o s t k i p a n c e r n e j od g r a n ic y p o m o rs k ie j aż do b a g ie n p o le s k ic h , w ie ń c z ę swe o p o w ia d a n ie s p o tk an ie m z o d d z ia ła m i A r m ii R a d z ie c k ie j w o k o lic a c h B r z e ś c ia nad Bugiem . E m o c jo n a ln y i " h i s t o r i o z o f i c z n y " kom entarz p o d k r e ś la d o n io s ło ś ć te g o w y d a r z e n ia , a z w ła s z c z a s y m b o lic z n ę wymowę w s p ó ln e j d e f i l a d y we wspomnianym m ie ś c ie , O b ie z a p r z y ja ź n io n e a rm ie u s t a n o w iły nowy, s t a b i l n y po­ rządek w E u r o p ie w s c h o d n ie j, k tó re g o żadne państw o p o s tro n n e n ie b ę d z ie w s t a n i e ju ż podw ażyć. Ż o łn ie r z e w sp om n ianej j e d n o s t k i , po­ k r z e p ie n i w edług z ap ew n ień a u to ró w tę " u c z t ę duchowę" w B r z e ś c iu

18 nad Bugiem , w y r u s z y li w k ró tc e na f r o n t z a c h o d n i.

Trzecie u j ę c i e W rz e ś n ia w h it le r o w s k im p iś m ie n n ic t w ie p ro p a ­ gandowym można o k r e ś l i ć ja k o n u rt m a r t y r o lo g ic z n y . Z w r a c a ję uwagę ta k sfo rm u ło w an e t y t u ł y , J a k “ ś m ie r ć w P o ls c e . C i e r p i e n i a lu d n o ś c i p o ch o d z en ia n ie m ie c k ie g o " , " P i e k i e l n y m arsz osób n a ro d o w o ś c i n i e ­ m ie c k ie j w P o ls c e , w r z e s ie ń 1 9 3 9 ", "Na s z la k a c h ś m i e r c i : Droga Krzyżow a Niemców w P o l s c e " lu b wspomniana ju ż k s ią ż k a "D okum enty

19 p o ls k ie g o o k r u c ie ń s t w a " .

Propaganda h i t le r o w s k a o s k a r ż a ła Po lak ó w o zam ordow anie w o k r e s ie k am p a n ii w rz e ś n io w e j 58 000 Niemców, g łó w n ie m ieszkańców Pomorza i W ie l k o p o l s k i . W edług j e j tw ie rd z e ń do 1 lu t e g o 1940 r . o d k ry to i z id e n t y fik o w a n o z w ło k i 12 857 o só b , r e s z t ę t rz e b a b y ło uznać za z a g in io n y c h . Je d n o c z e ś n ie z a rz u c a n o władzom p o ls k im i n ­ te rn o w a n ie w p ie rw s z y c h d n ia c h w o jn y t y s i ę c y o b y w a t e li p o ch o d z e n ia n ie m ie c k ie g o , w w ię k s z o ś c i z te re n ó w n a d g r a n ic z n y c h , a ta k ż e z a ­ m ie s z k a ły c h w P o ls c e c e n t r a l n e j . Prowadzono ic h n a j c z ę ś c i e j p ie s z o różnym i drogam i w g łę b k r a j u , m .in . w k ie ru n k u Ł o w ic z a . Tam o g a r­ n ę ła i c h w k ró tc e w ie lk a b itw a nad B z u r ą . O ko ło 17 w r z e ś n ia d o t a r ł y do n ic h w o js k a n ie m ie c k ie *

O s k a rż e n ia p o p ie ra n o n ie k ie d y o b fit y m m a te ria łe m dokum enta­ c y jn y m : z e z n a n ia m i li c z n y c h św iad k ó w , w s t r z ą s a ję c y m i n ie je d n o k r o t ­ n ie z d j ę c ia m i, w y c in k a m i z dokumentów urzędo w ych i z p r a s y obu s t r o n .

Pozostawm y h is to r y k o m s z c z e g ó ło w e u s t a l e n i a , w ja k im s to p n iu wspomniane dowody b y ł y s fa łs z o w a n e , w j a k i e j m ie rz e p rz e d s ta w io n o

je d n o s t r o n n ą i n t e r p r e t a c j ę z d a rz e ń , a j a k i e f a k t y b y ł y p ra w d z iw e . W a rto p rz y tym z a z n a c z y ć , i ż a u t o r z y opracow ań s t a r a n n ie p o m i j a l i d y w e r s ję n ie m ie c k ą w ró żn ych c z ę ś c ia c h P o l s k i . P r z e c ie ż u z b ro jo n e g ru p y na Górnym Ś lą s k u , z ło ż o n e w w i ę k s z o ś c i z m ie js c o w yc h Niem­ ców, r o z p o c z ę ły napady je s z c z e p rz ed wybuchem w o jn y , a w B yd g o sz ­ c z y 3 w r z e ś n ia c z ło n k o w ie n ie m ie c k ic h o r g a n i z a c j i p a r a m i l it a r n y c h p r z e p r o w a d z ili zmasowany a t a k na w y c o f u ją c e s i ę o d d z ia ły W o jsk a P o l s k i e g o . Podobnych p rz y k ła d ó w b y ło z n a c z n ie w i ę c e j .

I n t e r e s u j ą nas je d n a k p rz e d e w s z y s tk im nowe e le m e n ty p ro p a ­ gandowe w n ie m ie c k im p iś m ie n n ic t w ie o W r z e ś n iu . Omówione p o p rz e d ­ n io t e k s t y - s p ra w o z d a n ia z p la c u b o ju - o d m a w ia ły Polakom prawa do n ie p o d le g łe g o b y tu państw ow ego. W p u b lik a c j a c h n u rtu m a r t y r o lo - g ic z n e g o odmawiano im prawa do b io lo g ic z n e g o i s t n i e n i a . O dpow ie­ d z i a l n o ś c i ą za p o s z c z e g ó ln e w y d a rz e n ia o b a rcz a n o c a ł y naród - w s z y s t k ie śro d o w is k a s p o łe c z n e , z w ła s z c z a i n t e l i g e n c j ę . O b arczano w in ą w ła d z e I I R z e c z y p o s p o li t e j , j e j i n s t y t u c j e a d m i n is t r a c y j n e ,

r e l i g i j n e , w o jskow e i o ś w ia to w e , c a ł ą k u l t u r ę narodow ą. P r z y c z y n w rz e ś n io w y c h dram atów d oszu kiw ano s i ę w h i s t o r i i P o l s k i , w ró żn ych p rz e ja w a c h j e j z a c o f a n ia c y w i li z a c y j n e g o i rzekomego o k ru c ie ń s tw a w ż y c i u p u b lic z n y m . P o la c y w ed łu g n i e k t ó r y c h a u to ró w n ig d y n ie by­ l i p raw d ziw ym i S ło w ia n a m i. S t a n o w i l i m ie s z a n in ę ró żn ych elem entów e t n ic z n y c h Wschodu i Z ach o d u , pozbaw io ną s a m o d z ie ln o ś c i d u c h o w e j. N ie z r ę c z n ie n a ś la d o w a li Z a c h ó d , z w ła s z c z a F ra n cu z ó w . P o c z u c ie n i ż s z o ś c i k u l t u r a l n e j wobec Niemców w y z w a la ło w n ic h n ie n a w iś ć , d ą ż n o ś c i lu d o b ó jc z e . Tzw. g w a r a n c je b r y t y j s k i e d la P o l s k i wzmogły w n ic h c h ę ć z a b i j a n i a , w z b u d z iły p o c z u c ie b e z k a r n o ś c i. D la te g o w k ro c z e n ie w o js k n ie m ie c k ic h do P o l s k i m ia ło c h a r a k t e r tz w . w o jn y w y z w o le ń c z e j.

P u b l i k a c j e wspom nianego n u rtu b y ł y s z c z e g ó ln ie g ro źn e d la s p o łe c z e ń s tw a p o ls k ie g o w okupowanym k r a j u . M i a ł y b yć p r z e c ie ż u z a s a d n ie n ie m w s z e lk ic h a k c j i e k s t e r m in a c y jn y c h , podejmowanych p r z e c iw niemu p rz e z państw o h i t l e r o w s k i e . S t a n o w i ł y p ró b ę ic h u s p r a w ie d liw ie n ia wobec samych Niemców o ra z m ię d z yn aro d o w e j o p i n i i p u b l i c z n e j . D la te g o c z ę s t o p rz e k ła d a n o t e k s i ą ż k i na t y l e ję z y k ó w . Osąd m o ra ln y pow yższych z ab ieg ó w j e s t o c z y w is t y , n ie wymaga d łu ż ­

s z y c h w y j a ś n ie ń . I d z i e je d n a k o pewne d o p e łn ie n ie o b raz u W rz e ś n ia w im ię c e ló w e t y c z n y c h i p oznaw czych. W u tw o ra ch p o ls k ic h p i s a r z y u tr w a lo n o na zaw sze o b ra z w rz e ś n io w y c h d ró g , k tó r e p r z e m ie r z a ły w

skw arze d n ia lu b nocą s e t k i t y s i ę c y g ło d n y c h , s p r a g n io n y c h , z n ę k a ­ nych l u d z i , d z ie s ią tk o w a n y c h u s t a w ic z n ie n a lo ta m i w ro g ic h sam o lo ­ tó w . Tymi samymi je d n a k drogam i z d ą ż a ły n ie z w ła s n e j w o l i osoby n a ro d o w o śc i n ie m ie c k ie j - ch o ćb y p a s t o r e w a n g e lic k i z W ie l k o p o l­ s k i , konwojowany do w a rs z a w s k ie g o P a w ia k a , le k a r z n ie m ie c k i z Po­ z n a n ia , m a s z e ru ją c y w k ie ru n k u Ł o w ic z a . K s ią d z k a t o l i c k i z K ra k o ­ w a, w y s ła n y w p ie rw s z y c h d n ia c h w o jn y do B e r e z y K a r t u s k i e j . Te s a ­ me t r u d y i n ie b e z p ie c z e ń s tw a ł ą c z y ł y in te rn o w a n y c h p r z e d s t a w i c i e l i m n ie js z o ś c i n ie m ie c k ie j z t y s ią c a m i P o la k ó w ; d z i e l i ł a ic h p r z e c iw ­ staw na ocena ro z g r y w a ję c y c h s i ę z d a rz e ń . Można j ą o d r z u c i ć , j e d ­ nakże w im ię prawdy o W rz e ś n iu n a le ż y p a m ię ta ć o i s t n i e n i u t y c h od m ien n ych , c z ę s t o t r a g ic z n y c h d o św ia d c z e ń .

P u b l i k a c j e n ie m ie c k ie o w y d a rz e n ia c h w rz e ś n io w y c h d o c i e r a ł y ró w n ie ż do o d b io rc ó w , k t ó r z y n ie b y l i p ie rw o tn y m i a d r e s a ta m i pod­ j ę t e j a k c j i p ro p a g a n d o w e j. I d z i e tu o n i e l i c z n y c h , a zarazem wy­ s p e c ja liz o w a n y c h p o ls k ic h c z y t e ln ik ó w w okupowanym K r a ju i na ob­ c z y ź n ie , z w ła s z c z a o n ie k t ó r y c h p u b lic y s t ó w i w o js k o w y c h . Wspom­ n ia n y m i t e k s t a m i z ajm ow ała s i ę p r z e c ie ż s p o r a d y c z n ie " B e l l o n a " - fach o w y p e r io d y k wydawany p rz e z S z ta b N a c z e ln e g o Wodza w L o n d y n ie . B ro s z u ra m i i k s ią ż k a m i powyższego k rę g u te m a tycz n e g o in t e r e s o w a ły s i ę s łu ż b y P o l s k i P o d z ie m n e j, z w ła s z c z a z w ią z a n e z B iu re m In fo r m a ­ c j i i Pro p ag an d y ZW2/AK. Zajm ow ał s i ę t ą spraw ą r a .in . p łk A l o j z y Horak " N e s t o r o w ic z " , komendant Okręgu ZWZ W arsz aw a- W o je w ó d z tw o , c z ło n e k r e d a k c j i pisma " Ż o ł n i e r z P o l s k i w K a m p a n ii W r z e ś n io w e j" (d o d a te k do "W ia d o m o śc i P o l s k i c h " , n a s t ę p n ie do “ Ż o łn ie r z a P o

l-20

s k i e g o " ) . Horak b y ł ró w n ie ż autorem 3 b r o s z u r p o św ię c o n y c h temu z a g a d n ie n iu . Ł ą c z y ła j e w sp ó ln a przedmowa o r a z p o d t y t u ł : "Kam pania

21

w rz e śn io w a w o ś w i e t l e n i u n ie m ie c k im " . O p u b lik o w a ły j e T a jn e W ojskow e Z a k ła d y W ydaw nicze w W a rs z a w ie .

W sum ie b ro s z u r y z a w i e r a ł y o k o ło 50 fra g m e n tó w , w y s e le k c jo n o ­ w anych o ra z p rz e tłu m a c z o n y c h lu b s tr e s z c z o n y c h d la p o trz e b p o l­ s k ic h c z y t e ln ik ó w . A u to r u w z g lę d n ił w swym o p ra c o w a n iu k i l k a d z i e ­ s i ą t h i t l e r o w s k i c h p u b l i k a c j i i p r z e d s t a w ił n ie m a l w s z y s t k ie waż­ n i e j s z e o p e r a c je w o jn y w r z e ś n io w e j. C h a r a k t e r d o k o n an ej a d a p t a c j i s y g n a l iz u j e fra g m e n t, k t ó r y p od o b nie ja k p o p rz e d n io p rz y to c z o n e p r z y k ła d y j e s t p o św ię co n y d z ia ła n io m n ie m ie c k ic h s i ł p o w ie t r z n y c h . Oto końcowy e p iz o d k o le jn e g o bom bardow ania, k t ó r e u n ie r u c h o m iło w p o lu j a k i ś p o ls k i p o c ią g .

" P a r u l u d z i , h a m u lc o w i, b ie g n ę ja k s z a l e n i p rz e z p o le w s t r o n ę p o b lis k ie g o l a s u , t y l k o z przodu je d e n s t o i na m ie js c u . W i­ d o c z n ie m a s z y n is t a , m a ły c z a r n y d ra b , i s k ła d a s i ę z k a r a b in u . Ob­ s e r w a t o r w a l i znowu s e r i ę w g ru b y , p o ły s k u ję c y brzuch k o t ł a . Wtem s z cz ę k tu ż za mnę. Odwracam s i ę g w a łto w n ie , p o c is k k a ra b in o w y p r z e b i ł s ie d z e n ie o b s e rw a to ra i t r a f i ł w g ó rz e w pompkę benzynowę.

Ten drab ma m y ś liw s k ie s z c z ę ś c ie . Gdybym s i e d z i a ł na swoim m ie js c u , b y ła b y to praw dopodobnie moja o s t a t n ia le w a ty w a . Dopraw­ dy te n drab s t o i tam d a l e j l W swoim n ie b ie s k im , zasmarowanym s t r o ­ j u m ontera s t o i p rz y lo k o m o tyw ie i z ł o ż y ł s i ę znów z k a r a b in u .

P rz e z c h w ilę odczuwam co ś j a k g łę b o k i szacu n ek p rz ed t ę tw a r d ę , gotowę do czyn u męskę p o s t a c i ę , k tó r a n ie zna lę k u p rzed s t o k r o t n i e p rz e w a ża ją cym p r z e c iw n ik ie m . Oego lokomotywię d i a b l i w z i ę l i . Gdy sam o lo t n a sz w in d u je s i ę w g ó r ę , s t o i o n a , w yp

uszcza-22 j ę c z w i e l u d z iu r p a r ę . " Dokonany w yb ór u w y d a t n ił n ie t y l k o a k t y in d y w id u a ln e j o d w a g i, a l e zarazem z b io ro w ą u p o rczyw o ść p o l s k i e j o b ro n y , j e j p r z e jś c io w e s u k c e s y , a ta k ż e w y ra z y u z n a n ia ze s t r o n y z w y c ię z c ó w . B y ła to s e ­ l e k c j a je d n o s t r o n n a , a zarazem u m ie ję t n a . P r z y to c z o n e o p is y b a t a ­ l i s t y c z n e z a w i e r a ły n ie je d n o k r o t n ie momenty n a p ię c ia i g r o z y , j a k np. o b ra z o d p ie r a n ia ata k ó w r e s z t e k a r m i i " P o z n a ń " , p r z e b ij a j ą c y c h s i ę po b i t w i e nad B z u rę p rz e z P u sz c z ę Kam pinoską do W arsz a w y.

"2 g łę b o k ie g o rowu na s k r a j u la s u s ły c h a ć k r z y k i . P o la c y zno­ wu u d e r z a ję i z o s t a j ę o d p a r c i . K i l k u ran n ych d o s t a je s i ę do n ie w o ­ l i . T rz y m a ję s i ę d ob rze. ^ D z iś w no cy o 3 p r z y jd ę tu n a s i je s z c z e ra z z wami z r o b ić p o rz ę d e k .« 2 a c i ę t e to c h ło p y z P o z n a ń s k ie g o i Pomorza - p o l s k i e p u ł k i w yborow e.

G od zina za g o d z in ę m ija . Z g ł ę b i la s u rozbrzm iew a c h ó r a ln y masowy śp ie w o p o w a ż n e j, g ro ź n e j n u c ie , śp ie w te n w y w o łu je duże w r a ż e n ie w śró d Niemców* P rz y g o to w u ję o n i broń i g r a n a t y , c z u ję c że n i k t t u n ie w y jd z ie żywy w r a z ie z w y c ię s tw a p o ls k ie g o .

Gwar i śp ie w na s k r a j u la s u w c ię ż r o ś n i e . S ły c h a ć donośne sło w a p o ls k i c h komend. K to ś w o ła z p o l s k i e j s t r o n y do Niem ców: >> p o d d a jc ie s i ę « .

23 W r e s z c ie r u s z a ję z k rz y k ie m h u rr a i ś p ie w e m . . ."

W s z y s t k ie te s c e n y b a t a l i s t y c z n e i je d n o s tk o w e e p iz o d y m ia ły w y tw o rz y ć w śró d o d b io rc ó w nowy o b ra z W r z e ś n ia , odm ienny od p o to c z ­ nych w yo b raże ń o p o l s k i e j s ł a b o ś c i wobec m ia ż d ż ę c e j p rz e w a g i w ro ­

g a . “ C z y t a j c i e , P o la c y t e k a r t y / ”. . * / - a p e lu je t r z y k r o t n i e a u t o r we w s t ę p ie do swych k o le jn y c h b ro szu r. - S e t k i p rz yk ła d ó w p o ls k ie g o męstwa n o tu ję sp raw o z d an ia w ro g a. W y b r a liś m y drobnę c z ę ś ć z c i ę g l e mnożęcych s i ę w y d aw n ictw . 0 tym w s z y s tk im opow ie Wam w ró g .

24 C z y t a j c i e , P o la c y t e z e s z y t y . "

S t a ł a s i ę zatem rz e c z o s o b liw a w zm aganiach m i l i t a r n y c h i po­ l i t y c z n y c h . P o l s k ie państw o podziemne p o s łu g u je s i ę s z e ro k im wybo­ rem w y ję tk ó w z h i t l e r o w s k ic h te k s tó w pro p agand o w ych, by w z b o g a c ić w ła s n ę le g e n d ę W r z e ś n ia . D z ie je s i ę to w o k r e s i e , k ie d y w o b ie g u k o n s p ira c y jn y m b r a k u je s z e r s z e j i d o s tę p n e j s y n t e z y n ied aw n ych wypadków, a szok k l ę s k i o d d z i a łu je je s z c z e na św iadom ość s p o łe c z ­ n ą. Stosunkow o w c z e ś n ie , bo pod k o n ie c 1939 r . , p i s a ł o tym g en . S t e f a n "G r o t " - R o w e c k i w b ro s z u rz e p t . "C z y w r z e s ie ń 1939 o k r y ł

25

n ie s ła w ę Naród P o l s k i “ . A p e lo w a ł do c z y t e l n ik ó w , by o d r z u c i l i sam o b iczo w an ie m o ralne w o c e n ie k l ę s k i , p a r a l i ż u j ę c e w o lę d alsz eg o d z i a ł a n i a . P o d k r e ś la ł p o trz e b ę r o z r ó ż n ie n ia p rz y c z y n z a w in io n y c h i n ie z a w in io n y c h . D a ls z e g o r z k ie ro z r a c h u n k i u z n a ł za s z k o d liw e . W y s t a r c z y je g o zdaniem z ap o w ie d ź s p r a w ie d liw e g o o s ę d z e n ia po w o j­ n ie o só b , o d p o w ie d z ia ln y c h p o p rz e d n io za s ta n p a ń s tw a . N a to m ia s t każdy e p iz o d , ś w ia d c z ę c y o w a le c z n o ś c i Po lak ów w m in io n e j kampa­ n i i , s ta n o w i cennę i n s p i r a c j ę d la d a ls z y c h p o cz yn ań . W tym samym duchu w y p o w ie d z ia ł s i ę p ó ź n ie j Oan R z e p e c k i w b ro s z u rz e "W r o c z n i­ c ę czynu w rz e ś n io w e g o ". S t a r a ł s i ę o s ł a b i ć o d c z u c ie k l ę s k i w ś w ia - dom ości s p o łe c z n e j

N ie k t ó r e n ie m ie c k ie t e k s t y propagandowe o k a z a ły s i ę p r z y d a t ­ ne w r e a l i z a c j i powyższego z a m ie r z e n ia . P o w s ta ła p rz y tym

s z c z e g ó ln a s y t u a c ja k o m u n ik a c y jn a : o d b io r c a p rz y s w a ja t e k s t y p ie rw o tn e g o nadawcy i po pewnej a d a p t a c j i wprowadza j e do o d rę b n e ­ g o , k o n s p ir a c y jn e g o o b ie g u . W y k o r z y s tu je dokonane p r z e k ła d y p rz e ­ c iw i d e o l o g i i i zam ierz en io m w ła ś c iw y c h a u to ró w i wydawców. P u b l i ­ k a c je p r z e c iw n ik a w s p ó łt w o r z y ły p o ś r e d n io le g e n d ę , o s n u tę w o kó ł p o n i t s i o n e j niedaw no k l ę s k i . B y ł to uboczny i n ie z a m ie rz o n y e f e k t w i e l k i e j a k c j i p ro p a g a n d o w e j, p o d ję t e j p rz e z n i t l e r c w s k i e i n s t y t u c j e p o l it y c z n e i e d y t o r s k i e .

* H. A d le r , U n s e re L u f t w a f f e i n P o le n , B e r l i n 1940, s . 48-49. P r z y to c z o n y fra g m e n t tłu m . 0 . S . C z a r n ik . N ie n a le ż y r a y lić a u t o r a pow yższych wspomnień z p is a rz e m żydowskim o n a zw isk u Hermann Ad­ l e r , tw ó rc ę w ie r s z y p is a n y c h m .in . w g e t c i e w a rsz a w sk im . 2 O b li c z e n ie wykonano na p o d s ta w ie o p ra c o w a n ia I n s t y t u t u B i ­ b lio g r a f ic z n e g o B i b l i o t e k i N arodow ej w W a rs z a w ie p t . “ P o lo n ic a z a g r a n ic z n e . B i b l i o g r a f i a za o k re 3 od w r z e ś n ia 1939 do 1955 r o k u " , r e d . D. B i l i k i e w i c z - B l a n c , t . I , W arszaw a 1975 A - o ) , t . I I , W a r­ szawa 1987 (k —q) , o r a z k o re k ta przygoto w yw anego do druku t . I I I

(r-ź) . W o p ra c o w a n iu u w z g lę d n io n o d o tyc h c z a so w e b i b l i o g r a f i e p o l­ s k ie o ra z w yb ran e ź r ó d ła o b c o ję z y c z n e , m .in . n ie m ie c k ie .

3 0 . G r a b l e r , M it Bomben und Mgs / H a s c h in e n g e w e h rs / Ober Po­ l e n , G O te rs lo h 1939,

4 E . Hadamowsky, B li t z m a r s c h nach W a rs c h a u . F r o n t b e r ic h t e e in e s p o ln is c h e n S o l d a t e n , München 1940.

5

W. P i c h t , Das Oberkommando d e r W ehrm acht g ib t b e k a n n t. W a h r h e it und Löge Ober S e p te m b e r- F e ld z u g 1939. A uf Grund a m t l i ­ chen M a t e r i a l s , B e r l i n 1939.

® H. S c h a d e w a ld t , Dokumente p o ln is c h e r G ra u s a m k e it. Im A u f­ t r a g A u s w ä rtig e n Am tes a u f Grund u r k u n d lic h e n B e w e i s m a t e r i a l s . . . , B e r l i n 1940.

7 M . i n . fir m a B e r te ls m a n n ( G ü t e r s l o h ) , W ilh e lm L im p e r t - V e r la g ( B e r l i n ) , G e rh a rd S t e l l i n g V e rla g s b u c h h a n d lu n g (O ld e n b u rg i . O . / B e r l i n ) , P o e s c h e l und T r e p t e ( L i p s k ) , Thienem ann ( S t u t t g a r t ) , O s tm a r k is c h e r L a n d e s v e r la g f ö r U n t e r r i c h t , W is s e n s c h a f t und Ku nst (w ie d e ń ) , G a u v e r la g - N S - S c h le s ie n ( W r o c ła w ). ® Np. Z e n t a r l v e r l a g d e r NSDAP F . E h e r (M o n a c h iu m ), V e r la g d e r Wehrmacht ( B e r l i n ) , NSDAP, H it le r - O u g e n d , R e ic h s ju g e n d fü h ru n g ( B e r l i n , W ie d e ń ), V e r la g f ü r S o z i a l p o l i t i k , W i r t s c h a f t und S t a ­ t i s t i k ( B e r l i n ) . g Z o b . np. R . B a t h e , D e r F e ld z u g d e r 18 T a g e . C h ro n ik des p o ln is c h e n D ram as, ‘O ld e n b u rg i . O . / B e r l i n ( 1 9 3 9 ) ; M. Bochow, So s ie g t e G r o s s d e u ts c h la n d . E i n B i l d e r i c h t au s den w e l t g e s c h i c h t l i ­ ch e n S e p te m b e rta g e n d es O a h re s 1939. Das neue Gedenkbuch f ü r a l l e D e u ts c h e n , B e r l i n 1 9 4 0 ; 'D er F e ld z u g d e r 18 T a g e , München 1939;

P . G ö ld n e r , D er F e ld z u g i n P o le n 1939. Dokumente« B i l d e r . B e r i c h ­ t e und E r lä u t e r u n g e n , B e r l i n 1939; F . H e is s , D er S ie g im O s te n . E in B e r i c h t von Kampf des d e u s tc h e n V o lk s h e e r e s i n P o le n , B e r l i n 1940; U n s e r Kampf i n P o le n , Mönchen 1939; E . W is s h a u p t , D er g ro s- se d e u ts c h e F e ld z u g gegen P o le n , W ien 1939; T . von Z e s k a , D er g ro s s d e u ts c h e F r e i h e i t s k r i e g . D er F e ld z u g i n P o le n , B e r l i n 1940.

10 #

W a rto w y m ie n ić c h a r a k t e r y s t y c z n e p r z y k ła d y : A lp e n k o rp s in P o le n , In n s b ru c k 1940; F . B e n t e l e , Im Pan zer-Sp äh w ag en d u rc h Po­ l e n , W ien 1941; K . B e r n h a rd , P a n z e r p acken P o le n . E r l e b n i s b e ­ r i c h t e , B e r l i n 1940; F .O . B u s c h , U n s e re K r ie g s m a r in e im p o ln is c h e n F e ld z u g , B e r l i n , W ien 1940; Deha B i e t e r H a r z ig / , S S - K r a d s c h ö tz e n v o r a u s ! E r l e b n i s b e r i c h t e i n e r SS- K rad sch Ö tz e n - K o m p a n ie im P o le n - - F e ld z u g , A a le n 1940; 3 . E h r h a r d t , V o rm arsch im S e p te m b e r. I n f a n ­ t e r i e im P o le n - F e ld z u g , R e u t lin g e n 1941; R . E i e r t , R e i t e r im Po­ l e n k r i e g , Hamburg 1941; R . E lm a y e r- V e s te n b ru g g , SA-M anner i n f e ld g r a u e n R o ck . T a te n und E r l e b n i s s e von SA-M Snner i n d e r K r ie g s - J a h r e n 1939-1940, L e i p z ig 1940; W. F l a c k , W ir m a rs c h ie r e n f ö r das R e ic h . D e u tsch e Ougend im K a m p fe rle b n is das p o ln is c h e n F e ld z u g s , O ld en b u rg i . O . , B e r l i n 1940; K . F r o w e in , W. vo n O ven, S c h u s s m it P o le n . H rs g . im A u f t r a g e i n e r Pro p ag an d a ko m p an ie , B e r l i n 1939; H. K u r s t e n , P a n z e r g r e i f e n a n . E i n O f f i z i e r d e r P a n z e r w a ffe

s c h i l d e r t G ro s s k a m p fta g e au s dem p o ln is c h e n F e ld z u g , L e i p z ig 1940; W. L i e r e , P i o n i e r e im Kam pf. E r l e b n i s b e r i c h t e au s dem P o le n - F e ld -

zug 1939, B e r l i n 1940; H. R e in e c k e r , K .G . S t a c k b e l g , W. U term ann , P a n z e r nach v o r n ! Panzerm änn er e r z ä h le n vom F e ld z u g i n P o le n , B e r l i n 1940; H .B . V e n z k y , Schw ad ro n m arsch ! Aus m einen K r i e g s t a ­ gebuch Se p te m b e r 1939, O ld e n b u rg 1940; R . V o g e l, G re n z e r ju n g e im B l i t z k r i e g . E in e E r z ä h lu n g vo n den P o le n - F e ld z u g , S t u t t g a r t 1940.

11 _{Z o b . np. N o tlan d u n g im Rucken d es F e in d e s , H. A d l e r ,}

U n se re L u f t w a f f e i n P o le n , s . 50-57; W ir f a h r e n , fu n k e n , s c h i e s ­ sen g u t , £ n x j F . B e n t e l e , Im Panzer-Spflhw agen d u rch P o le n , s . 27- -3 3 .

12 _{Zob. s e r i ę "Sp ann end e G e s c h i c h t e " , wydawanę p rz e z f i r n ę}

B e rte ls m a n n w G Q t e r s lo h , m .in . D. E v e r s , W i r w a re n p o ln is c h e Ge­ fa n g e n e , 1940; H. M O lle n b a c h , N o tlan d u n g i n P o le n , 1940; H. P f e u f - f e r . M it den E d e lw e is s v o r Lem berg. E i n G e b i r g s a r t i l l e r i s t

V e r la g , np. E . E c k e r t , G efan g en i n P o le n , S t u t t g a r t 1940. 13

Z o b . m .in . H. A n a c k e r, H eim at und F r o n t . G e d ic h t e a u s dero H e rb s t 1939, München 1940; D ic h t e r a u f den S c h l a c h t f e l d e r n im Po­ l e n . H rs g . von H. S c h l e c h t und H. R ie c k e , L e ip z ig 1939; H .W . Em­ ittie r, S tu rm g lo c k e n ü b e r O b e r s c h l e s ie n . E in G re n z la n d ro m a n , 3 e r li n 1940; P . E n d e r l in g , D ie G lo c k e n von D a n z ig . E in e G e s c h ic h t e aus D a n z ig s g r ö s s e r Z e i t , S t u t t g a r t 1940; A. H ayduk, Stu rm ü b e r S c h le ­ s i e n . Roman, B e r l i n 1940; K . A . S . C e n t k ie w ic z , D r e i F l i e g e r und e in g an z e s R e g im e n t. E rz ä h lu n g au s dem F e ld z u g gegen P o le n , B e r l i n 1940; W .G . K lu c k e , Begegnung in P o le n . N o v e l l e , B e r l i n 194 0; H. S t a c h e l , S tu rm ta g e i n D a n z ig , L e i p z ig 1943; A. U l i t z , Septem ­ b e r n a c h t . N o v e l le n , B r e s la u 1943. 14 R. B a t h e , op . c i t . , s . 151-152. 15

Zob. m .in . E . F a l c k e n t h a l , A r t i l l e r i e nach v o r n ! E r l e b n is s e e i n e r B a t t e r i e i n P o le n und F r a n k r e ic h 1939-1940, B e r l i n 1941; O .A . K ie lm a n s e g g , P a n z e r z w is c h e n W arsch au und A t l a n t i k , B e r l i n 1941; H. O t t e , W. Lo rm e r, W a rs c h a u . D u n k ir c h e n . K r i e g s e r l e b n is s e e i n e r B a t t e r i e 1939/1940, L i e g n i t z 1941; K. Pa sso w , Von P o le n b is C om piegne. D er S ie g e s z u g d e r d e u ts c h e n W ehrm acht 1939/40, München, B e r l i n 1941. 16 H. A d l e r , op . c i t . , s . 28. Ic h w a r d a b e i, "O d ra " 1975, n r 9 , s . 8-24. 18 K . F r o w e in , W. vo n O ven, S c h l u s s m it P o le n . H r s g , im A u f­ t r a g e i n e r Pro p ag an d a ko m p an ie , B e r l i n 1939, s . 117-118. 19 E . E . D w in g e r, D e r Tod i n P o le n . D ie V o lk s d e u t s c h e P a s s io n , 3ena 1940; H. H artm ann , H ö lle n m a rs c h d e r V o lk s d e u t s c h e n in P o le n , S e p te m b e r 1939, B e r l i n , W ie n 1940; F . Menn, A u f den S t r a s s e n des T o d e s . Le id e n sw e g d e r V o lk s d e u ts c h e n i n P o le n , L e i p z ig 1940.

20

G. M azur, B iu r o I n f o r m a c j i i Pro p ag an d y SZP-ZW Z-AK. 1939- -1945, W arszaw a 1987, s . 31 , 54.

21

/ A l o j z y H o ra k / , W a lk i w o b r o n ie Ig r a n ie 1-9 w r z e ś n i a , W ar­ szawa 1941; t e n ż e . W a lk i o swobodę d z i a ł a n i a 9-20 w r z e ś n i a , W ar­ szawa 1941; t e n ż e , W o b ro n ie h o n o ru , W arszawa 1942.

A . H o ra k , W a lk i w o b ro n ie g r a n i c , op. c i t . , 3. 17 {w g Kes- s e r l i n g . U n se re F l i e g e r ' ü b e r P o l e n ) .

23

A. H o ra k , W o b ro n ie h o n o ru , op. c i t . , s . 16 (wg R. V o g e l, G re n z e rju n g e im B l i t z k r i e g ) .

24

A . H o ra k , W a lk i w o b ro n ie g r a n i c , op. c i t . , s . 3-4.

/ S t e f a n Row ecki - " G r o t " ./ , Czy w r z e s ie ń 1939 r . o k r y ł n i e ­ s ła w ę Naród P o l s k i , W arszawa 1S39.

26

/^)an R z e p e c k i/ , W r o c z n ic ę czynu w rz e ś n io w e g o , W arszawa