A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FO LIA A R C H A E O L O G IC A 25, 2007
W ojciech N o w a k o w sk i
C M E N T A R Ż Y S K A M A Z U R S K O -G E R M A Ń S K IE Z P Ó ŹN E G O O K R E SU W Ę D R Ó W E K L U D Ó W
- G RUPA OLSZTYŃSKA W K O N C E PC JI CARLA ENGLA
Ostatnie lata przyniosły znaczny rozwój badań nad historią archeologii pruskiej1. Obok studiów nad m ateriałam i, pozyskanymi w XVIII i X IX w. i analizy ówczesnych publikacji poczesne miejsce zajmują badania biograficz-ne. W śród uczonych, którzy odegrali w pruskiej archeologii istotną rolę, szczególne miejsce zajmuje Carl Engel - „wybitny archeolog, kontrowersyjny człowiek” 2.
K ilkakrotne prezentacje życiorysu Engla3 zwalniają z pow tarzania opisu jego curiculum vitae i pozwalają skupić się na znacznie istotniejszej kwestii na analizie jego warsztatu naukowego. Podstaw ą do takich rozważań, obok licznych publikacji Engla4, może być jego spuścizna przechowywana w Instytucie H erdera w M arburgu5. Obejmuje ona m ateriały z czasów pracy Engla w M agdeburgu (1925-1929)6 oraz z lat 1929-1935, spędzonych przez Engla w K rólew cu7. Zaskakuje niemal zupełny brak dokum entacji z czasów działalności Engla w Rydze (1935-1939) oraz w Gryfii
1 Chciałbym podziękow ać moim niemieckim K olegom , dzięki którym m ogłem dotrzeć do m ateriałów archiwalnych, wykorzystanych w tym opracowaniu: p. dr. H orstow i Woersterowi i p. dr. R alfowi K ohlerow i z Johann Gotfried Herder-Institut w M arburgu, wyrażając im d od atkow o wdzięczność za m ożliw ość edycji tekstu ze spuścizny Carla Engla, oraz p. prof. dr. W ilfriedowi M enghinow i, p. H orstow i Junkerowi i p. H orstow i W iederowi z M useum fur Vor- und Frühgeschichte w Berlinie.
2 Tak określił C. E ngla jego polski biograf - por. M . J. HolTmann, C arl Engel - wybitny archeolog, k on trow ersyjn y człow iek. K om unik aty M azursko-W arm ińskie 3 (229) 2000 s. 527-533.
3 Ibidem-, por. W. La Baume, C arl Engel (1 8 9 5 -1 9 4 7 ). Zeitschrift für O stforschung 2, 1953, s. 278-280; J. ßeran, Carl Engel 1895-1947. Ausgrabungen und Funde 40, 1995, s. 322-324; idem , Car! Engel (1 8 9 5 -1 9 4 7 ). Archäologische Forschungen 1, 1997, s. 133-146.
4 Pełna bibliografia prac Engla por. Beran, C arl Engel (1 8 9 5 -1 9 4 7 )..., s. 142-146. 5 A rchiwum Johann Gotfried Herder-Institut e.V ., M arburg, sygnatura DSH1 100 Engel 6 D S H I 100 Engel 1-65.
(1939-1945). Z ostatnich lat zachowała się jedynie korespondencja z wydaw-nictwem, dotycząca ostatniej książki Engla, której druku nic udało się doprow adzić do końca - chyba z korzyścią dla dzisiejszego obrazu dorobku naukowego autora".
Obie główne części spuścizny różnią się między sobą: w partii „m ag-deburskiej” sporo miejsca zajmuje kartoteka, przygotow ana przez Engla jak o podstaw a jego pracy doktorskiej. Zawiera ono stosunkowo dokładne opisy neolitycznych znalezisk ze środkowego Nadłabia, wraz z licznymi rysunkami (właściwie szkicami) zabytków. Część „królewiecka” to przede wszystkim materiały do dwóch książek Engla: dokum entacja znalezisk kultury kurhanów zachodniobałtyjskich z wczesnej epoki żelaza (według obecnej terminologii i chronologii), stanowiąca podstawę dla pierwszego tom u syntezy pradziejów ziem pruskich4 oraz listy stanowisk archeologicznych do przygo-towanego wraz z W. La Baume’em kom entarza do pradziejowych m ap P ru s10. Poza tym znajdują się tu notatki i szkice do opracow ania pradziejów Mierzei K urońskicj11 oraz liczne konspekty i listy przezroczy do publicznych odczytów, bardzo często wygłaszanych przez Engla w latach 1930-1935.
W sumie „królewiecka” część spuścizny Carla Engla - a przynajmniej jej zachow ana część, dostępna w Instytucie Herdera - różni się bardzo od prywatnych archiwów innych archeologów działających w Prusach w okresie międzywojennym. Być może przyczyną jest inny etap ich powstawania: M arta Schmiedehelm12, Felix Jakobson13, Herbert Ja n k u h n 14 czy nieco wcześniej
8 C. E ngel, Indogermanen und Germanen im vor- und frühgeschichtlichen Ostraum , B. O . Teubner, Leipzig-Berlin. O treści tej książki m ogą świadczyć tytuły niektórych rozdziałów: „D ie O stberufung des deutschen M enschen” ; „Rassische Grundlage der osteuropäischen Völ-kergeschichte”; „R assen, Völker und Ursprachen” ; „Stammeswanderungen der Burgundcn, Rugier und W andalen. D ie tausendjährige germanische Besiedlung Ostdeutschlands” ; „G er-m anische Restbevölkerung und gerer-manische Führcrschichten ier-m Slawentuer-m ” ; „D ie nordger-m anische Bergründung des Piastenreiches” - DSH1 Engel 155-156; por. Beran, C arl Engel 1895-1947, 146.
5 C. Engel, Vorgeschichte der altpreußischen Stäm me. 1. K önisgberg 1935.
10 C. Engel, W. La Baume, Kulturen und Völker der Frühzeit im Preußenlande. Atlas der ost- und westpreußischen Landesgeschichte 1. Könisgberg 1937.
11 Zostały one potem wykorzystane w artykule opublikow anym w ósm ym suplementowym tom ie czasopism a „M annus” , poświęconym jedenastemu zjazdowi G esellschaft für deutsche Vorgeschichte w Królewcu, w 1930 r. - por. C. Engel, Z ur Vorgeschichte der Kurischen Nehrung. M annus Ergbd. 8, 1931, s. 97-121.
12 A . Juga, W. N ow akow ski, P. Szymański, „Galindzkie" archiwalia archeologiczne w Tal-linie. Spuścizna M a r ty Schmiedehelm. M rągowskie Studia H um anistyczne 2, 2000, s. 15-30.
13 A . Bitner-W róblewska, Archiwum Feliksa Jakobsona w R ydze - nieoczekiwana szansa dla archeologii baltyjskiej. [w:] M . Hoffm an, i . Sobieraj (red.), Archeologia ziem pruskich. Nieznane zbiory i m ateriały archiwalne. Olsztyn 1999, s. 203-212.
14 K. Raddatz, D er W olka-See, ein O pferplatz der Römischen K aiserzeit in Ostpreußen. Offa 49/50, 1992/1993 (1994), s. 83-99.
działający M artin J a h n 15 gromadzili m ateriały do swych dysertacji, co odpow iadałoby raczej „m agdeburskiej” części archiwaliów Engla. Z drugiej strony zaangażowanie Engla w badania nad okresem wpływów rzymskich i okresem wędrówek ludów daje prawo oczekiwać, że w jego spuściźnie znajdzie się dokum entacja stanowiąca podstawę do przeprowadzanych przez niego podziałów kulturow ych16 i chronologicznych11. Tymczasem kartoteka ta ogranicza się do list stanowisk przypisanych poszczególnym grupom kulturowym . Odw ołania do konkretnych zabytków archeologicznych poja-wiają się stosunkow o rzadko, przy czym z reguły m ają formę skrótowych ozn aczeń-c tykietek1B.
Ew identna „niepełnowartościowość” kartoteki jednego z czołowych a r-cheologów pruskich zaskakuje, zwłaszcza gdy się ją zestawi z liczbą i wagą opublikow anych prac, bądź porów na z dokładnością dokum entacji m ateria-łowej jego młodszych kolegów. Być może przyczyną był fakt, że Engel był właściwie samoukiem - jego w sumie ośmiomiesięczne studia - od 1 grudnia 1927 r. do 25 lipca 1928 r .19 - nic mogły zastąpić normalnego przygotowania warsztatowego. M ożna przypuszczać, że w badaniach nad okresem rzymskim i okresem wędrówek ludów, które obok studiów nad wczesną epoką żelaza, stanowiły punkt ciężkości jego działalności naukowej w Królew cu20, Engel zastosow ał „ucieczkę do przodu” , chroniąc się w ogólnych rozważaniach nad podziałami kulturowymi i chronologią przed tru d -nościami, które sprawiałaby mu podstaw owa analiza m ateriału. Zapewne dlatego wyniki wykopalisk Engel prezentował najchętniej w formie krótkich notatek w prasie codziennej21. Dotyczyło to także jego własnych badań,
15 N a temat spuścizny M artina Jahna i m ożliwości jej wykorzystania por. J. Zaborowski, U wagi o cm entarzysku iv Gdyni-Oksywiu. W iadom ości A rcheologiczne 52/1, 1991-1992 (1992), s. 87-90.
10 C. Engel, D ie kaiserzeitlichen Kulturgruppen zwischen Weichsel und Finnischem Meerhusen und ihr Verhältnis zueinander. Prussia. Zeitschrift für H eim atkunde und H eim atschutz (dalej to czasopism o oraz jego wcześniejsza mutacja: „Siztungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia” , cytow ane jako „Prussia” ) 30/1, 1933, s. 260-286; por. Engel, La Baume, op. cit.
17 C. Engel, Beiträge zu r Gliederung des jüngsten heidnischen Z eitalters in Ostpreußen. [w:] Congressus Secundus Archaeologorum BaJticorum Riga 1930. Riga 1931, s. 313-336; idem, D as jün gste heidnische Z eita lter in Masuren. Prussia 33, 1939, s. 4 1 -5 7 .
18 Por. Lindendorf, Kr. Sensburg (Schloßberg). Eiserne westmasurische C -Lanze - DSH I 100 Engel 99/20; Neuendorf, Kr. Oletzko. 1930 Fund einer ostmasur. B-Urne heim Chauseebau R othebude-N euendorf - D S H I 100 Engel 99/26.
19 Beran, C arl Enge! 1895-1947, s. 134. 20 H offm ann, Carl Engel..., s. 529-531.
21 Por. C. Engel, Zweitausendjähriges Gräberfeld. R oß und R eiter nebeneinander bestattet. K önigsberger H artungsche Zeitung 256, 4 VI 1930; idem, R oß und R eiter vor 2000 Jahren. Zweitausendjähriges G räberfeld bei Per dollen (K reis L abiau ). Königsberger A llgem eine Zeitung 258, 4 VI 1930; idem , Neue Ausgrabungen bei Perdollen. 2000jährige Skelettgräber und Steinkis-ten. Königsberger Hartungsche Zeitung 337, 22 VII 1930; idem, Skelettgräber, Steinkisten und
prowadzonych w latach 1929-1931 na bogatym i ważnym cmentarzysku w Linkuhnen22, na tem at którego Engel opublikow ał zaledwie kilka kró-tkich artykułów , przedstawiających m ateriał tylko w bardzo ograniczonym zakresie23.
W tych rozważaniach nic m ożna wykluczyć także innej możliwości: Engel prowadził wykopaliska jako pracownik naukowy (wissenschaftlicher Assistent) królewieckiego Prussia-M useum24, toteż publikowanie ich wyników wymagało zapewne zgody ówczesnego dyrektora Wilhelma Gacrtego. Zachow ana kore-spondencja sugeruje konflikt między Englem a jego przełożonym 25, który naukow ą aktywność podwładnego odbierał praw dopodobnie jak o zagrożenie swej pozycji26. T rzeba się więc liczyć z sytuacją, w której G acrtc utrudniał lub wręcz zabraniał Englowi publikowania m ateriałów z Prussia-M useum 27. Wyjaśnienie tej kwestii jest dziś oczywiście niemożliwe.
Nie ulega natom iast wątpliwości wyraźna zm iana naukowej postawy Engla po opuszczeniu przez niego Królewca i przeniesieniu się w 1935 r. do Rygi. Wydaje się, że Engel starał się tam kontynuow ać wcześniejszą o
kilka-Pestgräber. Neue Ausgrabungen im Kreise Labiau. Königsberger Allgem eine Zeitung 334, 23 VII 1930; idem , 1600 Jahre alles Reitergrab bei M ehtawischken. K önigsberger Allgem eine Zeitung 433, 16 X 1930; idem, Die ersten frühgermanisch-westpreußischen Gräber a u f ostpreußischen Boden. K önigsberger Hartungsche Zeitung, 2 I 1932; idem, D ie Ausgrabungen a u f dem großen W ikingerfriedhof bei Cranz. D er Grenzgarten. H eim atkundliche Beiträge aus dem M emelland und des Grenzgebieten. Beilage des Mememler D am pfboots 12, 1932; idem, Neue Funde aus Ostpreußens Vorzeit. Stadtspiegel. D ie Abendausgabe der K önigsberger Hartungschen Zeitung, 21 X I 1933; idem, 40 Preußengräber in Groß-Poninken ausgegraben. Tilsiter Allgem eine Zeitung 190, 16 VIII 1934 - na podstawie wycinków prasowych z archiwum Johann G olfried Herder- -Institut, D S H I 100 Engel, passim.
22 Linkuhnen, Kr. Elchniederung; obecnie Rževskoe, raj. Sovetsk - por. Beran, C arl Engel 1895-1947, s. 135; H offm ann, Carl Engel..., s. 529.
23 Por. C. Engel, D ie Totenstadt von Linkuhnen. Unsere H eim at 13/27, 1931, s. 317-318; idem , D as vierstöckige Gräberfeld von Linkuhnen und seine Bedeutung fü r die Erforschung der vorgeschichtlichen Kulturbeziehungen in den ostbaltischen Ländern. N achrichtenblatt für deutsche Vorzeit 7/10, 1931, s. 193-195; idem, D as vierstöckige Gräberfeld von Linkuhnen. Fom vännen 27, 1932, s. 168-177.
24 Por. Beran, C arl Engel 1895-1947, s. 135-136; HolTmann, C arl Engel..., s. 529-530. 25 Por. list H . Jankuhna, z 23 stycznia 1932 r. („In meiner A rbeit habe ich extra nicht vermerkt, dass Sie zu gleichen auch doch sehr ähnlichen Ergebnissen gekommen sind, weil Sie es ja wegen G aerte nicht wünschten") - D S H I 100 Engel 159/2.
26 O wysokiej ocenie pracy naukowej Engla - wyższej niż G aertego - w pruskim środowis-ku archeologicznym świadczą zarów no publikowane opinie - por. przypis redakcji d o artyśrodowis-kułu W. G aerte, Ostpreußische Vorgeschichtsforschung im D ritten Reich. Unsere H eim at 16/2, 1934, s. 21-22; jak i korespondencja - por. list A . Pogody z 1 maja 1932 r. - D SH I 100 Engel 161.
21 Trzej wybitni niemieccy archeolodzy, mający dośw iadczenie ze współpracy z Gaertem, z którym i ud ało mi się na ten temat rozm aw iać - K . R ad datz, J. Werner i O. K lee- mann - jednom yślnie oceniali działalność G aertego jako dyrektora Prussia-M useum i przewod-niczącego Altertum sgesellschaft Prussia oraz jego sam ego jako człow ieka zdecydowanie ne-gatywnie.
naście lat działalność М аха Eberta — właśnie ponowne opracowanie katalogu pradziejowych zbiorów ryskiego Dommuseum2H mogło być przepustką na katedrę w Instytucie H erdera20. Engel był niezwykle aktywnym i nowatorskim wykładowcą: godne uwagi są zwłaszcza jego liczne zajęcia w muzeum, prowadzone z materiałem archeologicznym30, czy seminaria historyczne, prowadzone wspólnie z wybitnym rosyjskim historykiem emigracyjnym Le-onidem A rbuzow cm 31. Przeprowadzka do Rygi zbiegła się też z wydaniem dwóch książek Engla: wspomnianego już pierwszego tom u monumentalnej syntezy pradziejów Prus32 oraz popularnego skrótu tego dzieła’3. Sukcesy naukowe znalazły odbicie w systematycznych awansach Engla: na stano-wisko profesora nadzwyczajnego w 1936 r.3+, a zwyczajnego - w 1938 r.35 W sumie Engel był wówczas nic tylko jedynym archeologiem w Hcrdcr- -Institut, ale i jednym z ważniejszych reprezentantów nauk historycznych w ryskim środow isku36. Należy więc tylko żałować, że owa erupcja nau-kowa nic m iała miejsca w „królewieckim” okresie naukowej kariery Engla. Być może „układy” w Prussia-Museum rzeczywiście nie sprzyjały akty-wności intelektualnej...
24 C. Engel, Führer durch die vorgeschichtliche Sammlung des Dommuseums. Dom m useum der G esellschaft für G eschichte und Altertumskunde zu R iga 2. R iga 1933; por. M . Ebert, Führer durch die vorgeschichtliche Sammlung. Dom m useum der G esellschaft für Geschichte und Altertum skunde der O stprovinzen Russlands 1. Riga 1914.
M N a temat tej specyficznej placówki por. Deutsche Herderhochschule zu Riga. Institutum Herderianum Rigense. Private Deutsche Hochschule. Leipzig 1939; H . v. Rimscha, D as Sonder-g esetz über das H erder-Institut in RiSonder-ga. Jahrbuch des baltischen Deutschtum s 1978, s. 131-135; J. v. H ehn, D as H erder-Institut zu Riga 1921-1939. Zeitschrift für Ostforschung 30/4, 1981, s. 494-526; idem, D as H erderinstitut - Die Universität fü r die deutschen Volksgruppen. Jahrbuch des baltischen D eutschtum s 1982, s. 119-123. Ryskiego Herder-Institut z lat międzywojennych nie należy mylić z instytucją o tej samej nazwie, lecz o zupełnie innym celu działania, utworzonej w Marburgu p o II wojnie światowej.
30 N p . Übungen zur Vorgeschichte des Ostseeraumes an H and von M useum sfundstoff II, Eisenzeit - por. H erderinstitut zu Riga. Private deutsche Hochschule. Elizabetes ielä 29. Vor-lesungsverzeichnis fü r das Frühjahrsemester 1939. Riga 1939, 14.
31 Por. S. G ollub, Vorgeschichte an den deutschen Universitäten und technischen Hochschulen. Vorlesungverzeichnis des Som m ersemesters 1939. Nachrichtenblatt für D eutsche Vorzeit 14/11-12, 1938, s. 317.
32 Engel, Vorgeschichte der altpreußischen Stäm me... 33 C. Engel, Aus ostpreußischer Vorzeit. Könisgberg 1935.
34 Por. H erderinstitut zu Riga. Private deutsche Hochschule. E lizabetes ielä 29. Vorlesungs-verzeichnis fü r das H erbstsem ester 1936. Riga 1936, s. 28.
35 Por. H erderinstitut zu Riga. Private deutsche Hochschule. E lizabetes iela 29. Vorlesungs-verzeichnis fü r das Frühjahrsemester 1938. R iga 1938, s. 28.
36 J. v. Hehn, Deutsche Hochschulaktivitäten in Riga und D orpat zwischen beiden Weltkriegen. [w:] G . v. Pistohlkors, T. U . Raun, P. Kaegbcin (H g.), D ie Universitäten D orpat/T artu, Riga und W ilna/Vilnius 1579-1979. Beiträge zu ihrer Geschichte und ihrer Wirkung im Grenzbereich zwischen W est und O st. Quellen und Studien zur baltischen G eschichte 9. K öln -W ien 1987, s. 274.
* * *
W naukowej działalności Carla Engla w Królewcu szczególną rolę od-grywały, jak wyżej wspomniano, kwestie lokalnych podziałów kulturowych. Jeden z jego najważniejszych artykułów dotyczył właśnie „grup kulturowych z okresu wpływów rzymskich pomiędzy Wisłą a Z atoką F ińską” 37. Także książka, którą Engel wydał wspólnie z Wolfgangiem La Baumc’em 38, doty-czyła, jako kom entarz do m ap, przede wszystkim terytorialnego zróżnicowa-nia kulturowego ziem pruskich w pradziejach.
Szczególne miejsce w tych rozważaniach zajmowała problem atyka tzw.
masurgermanische Kultur (ryc. 1). Istnienie takiej specyficznej jednostki
archeologicznej, łączącej obecność lokalnych („m azurskich”) elementów kul-turowych z napływem importów z obszarów nadrcńskich i naddunajskich („germ ańskich” ), co znalazło odbicie w nazwie wprowadzonej przez N. Á bcrga30, dostrzegano od początku XX w.44’ M imo ogromnego zaintere-sowania archeologów41 owa „grupa olsztyńska” , według obecnej terminologii, nic doczekała się jednoznacznego zdefiniowania i określenia jej ram chrono-logicznych i terytorialnych. Także Engel, mimo zajm owania się okresem wędrówek ludów, nic określił jej form przewodnich, ograniczając się do akcentow ania obecności zapinek płytkowych.
W tej sytuacji bardzo interesujący jest szkic artykułu (?) zachowany wśród notatek Engla42 (por. Aneks). Tekst ten, obejmujący pięć stron zeszytowych, zapisanych ręcznie ołówkiem, dotyczy wydzielenia typowych cmentarzysk „m azursko-germ ańskich” i określenia podstaw ich zaklasyfiko-wania. Engel powołuje się tu na konkretne znaleziska archeologiczne, w nie-których przypadkach nic publikowane. Cmentarzyska mazursko-germańskie
37 Engel, D ie kaiserzeitlichen Kulturgruppen... 38 Engel, La Baume, Kulturen...
39 N. Äberg, Ostpreussen in der Völkerwanderungszeit. U p psala-L eip zig 1919, s. 69-71; określenie to odn osiło się d o połączenia dw óch stylów kulturow ych, bez identyfikacji etnicz-nych - wbrew m ocno em ocjonalnym przekonaniom , spotykanym w polskiej literaturze archeo-logicznej; por. J. K ostrzewski, Koniec legendy o kulturze mazursko-germ ańskiej. Z otchłani w ieków 21/3, 1952, s. 105-106.
40 E. H olllack, F . E. Peiser, D as G räberfeld von M oythienen. Königsberg 1904, s. 19-38 („ Gruppe ///" ); por. E. H ollack, Die Grabformen ostpreussischer Gräberfelder. Zeitschrift für Ethnologie 40, 1908, s. 147-193; idem, Erläuterungen zu r vorgeschichtlichen Übersichtskarte von Ostpreußen. G logau- Berlin 1908, s. 68-70.
41 Por. np. E. Sturms, D ie ethnische Deutung der ,/nasurgermanischen“ Kultur. Contribution o f Baltic Unversity 31. Pinneberg 1947; idem, Z ur ethnischen Deutung der ,,masurgermanischen " Kultur. A rchaeologia Geographica 1/2, 1950, s. 20-22; R. Odoj, W yniki badań grodziska z V I-V III w. п. е. н> Pasymiu, pow . Szczytno, a problem y kultury mazurskiej. R ocznik Olsztyński 7, 1968, s. 113-150; J. Okulicz, Pradzieje ziem pruskich o d późnego paleolitu do VII w. n. e. W rocław 1973, s. 476-491; idem, Problem ceramiki typu praskiego w grupie olsztyńskiej kultury zachodniobaltyjskiej (V I -V I I tv. n. e.J. Pomorania A ntiqua 13, 1988, s. 103-133.
Ш П Masurgermanische Kultur Samländer-Natangor E==1 Galinder
У//Л Sudauer lllll Nadrauer Г Л Schalauer und Kuren □ nicht eríorscht
Ryc. 1. G rupa olsztyńska (masurgermanische Kultur) na tle w spółczesnych jej jednostek kul-turowych w edług C. Engla (Aus ostpreußischer Vorzeit, K önigsberg 1935, ryc. 54) A bb. 1. Olsztyn-Gruppe (masurgermanische K ultur) und benachbarte Kulturgruppen nach
C. Engel (Aus ostpreußischer Vorzeit, K önigsberg 1935, A bb. 54)
z późnego okresu wędrówek ludów są więc nie tylko dokum entem , opisującym
stan badań na początku trzydziestych lat XX w., lecz także źródłem infor-mującym o odkryciach archeologicznych.
Przekaz Engla może w dodatku zostać skonfrontow any z dawnymi publikacjam i, dotyczącymi tych samych stanowisk, a przede wszystkim - z innymi archiwaliami. W śród tych ostatnich na pierwsze miejsce wysuwa się dokum entacja dawnego Prussia-Museum w Królewcu. Jej niewielka część, dotycząca właśnie grupy olsztyńskiej, została opublikow ana u schyłku lat osiemdziesiątych43. W krótce potem , przy „likwidacji” N R D , odnaleziono
43 V. I. K ulakov, M ogiľn iki zapadnoj časti M azurskogo P o o ze r’ja konca V - načala VIII w . (po m ateriałom raskopok 1878-1938). Barbaricum 1, Warszawa 1989, s. 148-275.
kolejną wielką partię archiwaliów, w tym notatki o odkryciach terenowych i spraw ozdania z wykopalisk44. Szczególnie cenna dla badań nad okresem wędrówek ludów jest zachowana część kartoteki zbiorów Prussia-M useum. Jej autorem był K u rt Voigtmann, wschodniopruski muzealnik, który przez ostatnie lata życia przygotowywał dysertację poświęconą popielnicom okien-kowym z M azur45. W tzw. kartotece Voigtmanna znajdują się liczne m ate-riały dotyczące grupy olsztyńskiej, w tym także stanowisk analizowanych przez Engla. Porównanie wszystkich przekazów pozwala na - przynajmniej częściowe — odtworzenie stanu bazy źródłowej sprzed 1945 r.
1. „C Z Y ST E C M E N TA R ZY SK A M A Z U R SK O -G E R M A Ń SK IE , Z A Ł O Ż O N E W FAZIE E”
Pierwsza grupa cmentarzysk „m azursko-germ ańskich” obejmowała sta-nowiska, które - zdaniem Engla - zostały założone w późnym okresie wędrówek ludów (por. Aneks). Nekropole te Engel określił jak o „czysto m azursko-germ ańskie” , m ożna więc przyjąć, że uważał je za stanowiska, na których występowały wyłącznie znaleziska grupy olsztyńskiej. Należały do nich przede wszystkim dwie sztandarowe nekropole tej grupy: cmentarzyska w Tum ianach i w Kielarach, według Engla dwa najbogatsze stanowiska z późnego okresu wędrówek ludów z całych Prus Wschodnich.
W Tumianach40 „szczególnie wczesne” miały być groby 15a, 30, 37, 38, 55, 82, 98, 147 i 150, datow ane znalezionymi w nich fibulami. Współczesne im były trzy zapinki znalezione poza zespołami - tych ostatnich nic sposób zidentyfikować wśród bardzo licznych w Tum ianach znalezisk luźnych; tym samym nie m ożna również zweryfikować ich, sugerowanej przez Engla, wczesnej chronologii. Spośród fibul z wyliczonych zespołów - według Ileydecka w grobie 55 nie było zapinek47 - za najstarsze należy uznać dwie wczesne zapinki płytkowe z grobu 98 (ryc. 2: 0 . o trapezowatej główce i owalnej nóżce, zdobione odciskami trójkątnego stempla, które m ożna datow ać na drugą połowę V w.48 Niewiele późniejsze wydają się być
44 Archiwum M useum für Vor- und Frühgeschichte w Berlinie, sygn. P M -A .
45 W. La Baume, Nachruf fü r Kurt Voigtmann. Alt-Preußen 8/3, 1943, s. 15-16; por. K. Voigt-mann, Die westmasurischen „Loch-" und „Fensterurnen". Alt-Preußen 6/3, 1941, s. 36-46.
44 Tumiany, pow. olsztyński; dawne Daumen, Kr. Allenstein - J. Heydeck, Das Gräberfeld von Daumen und ein Rückblick au f dem Anfang einer deutsch-nationalen Kunst. Prussia 19, 1893/1895 (1895) s. 41-80; por. E. Hollack, Erläuterungen..., s. 24-25; Engel, La Baume, Kulturen..., 270.
41 H eydeck, D as Gräberfeld..., s. 52, tabl. VIII: 1-9.
48 Ibidem, s. 58, tabl. II: 12; por. H. Kühn, D as Problem der masurgermanischen Fibeln in Ostpreußen, [w:] O. K leem ann (H g.), Documenta archaeologica W olfgang La Baume deaicata. Bonn 1956, s. 100, tabl. X X V II, V I.14; idem, D ie germanischen Bügelßbeln der Völkerwan-derungszeit in M itteldeutschland. Graz 1981, s. 109, tabl. 20: 125; K ulakov, M ogil'niki..., s. 195, ryc. 44. N a temat datow ania zapinek tej formy por. K . G odlow sk i, O kres wędrówek ludów na Pomorzu. Pom orania A ntiqua 10, 1981, s. 106.
Ryc. 2. Zapinki płytkow e z cm entarzyska w T um ianach. a - grób 15a; b - grób 30; с - grób 37; d - grób 38; e - grób 82; f - grób 98 (wodług J. H eydccka, Das G räberfeld von
Daumen...)
A bb. 2. Bügelfibeln aus dem Gräberfeld Tumiany. а - Grab 15a; b - Grab 30; с - G rab 37; d - Grab 38; e - G rab 82; f - G rab 98 (nach J. Hcydeck, D as G räberfeld von Daumen...)
kuszowatc fibule z grobów 38 i 150 (ryc. 2: d; 3: b), zaliczone ostatnio przez A. Bitncr-W róblewską do wydzielonego przez nią typu Daum en/Tu- miany, datow anego na pierwszą połowę VI wieku, z możliwością przesu-nięcia tej chronologii już na koniec V w. i początki VI w.40 Znaleziska te należałoby więc łączyć z fazą E,, stanow iącą etap form ow ania się grupy olsztyńskiej50.
Stosunkowo wczesną pozycję m ożna też przypisać parze fibul płyt-kowych typu M ontale-W eim ar z grobu 147 (ryc. 3: a)51, okazy tego typu są bowiem ostatnio datow ane na połowę i trzecią ćwierć VI w.52 oraz łączone z fazą E2a grupy olsztyńskiej (ок. 525-570)53. Pozostałe zapinki płytkowe, znalezione w grobach wymienionych przez Engla, zwłaszcza egzemplarze typów M ünchen-Aubing (grób 15a - ryc. 2: a), Pleni{a-Daumen (grób 30 - ryc. 2: b) i Troyes (grób 82 - ryc. 2: e)54, pochodziły już z fazy E2b, synchronizowanej z ostatnim trzydziestoleciem VI w .55 W sumie skon-frontowanie datow ania zespołów „szczególnie wczesnych” według Engla z ustaleniami współczesnej chronologii tylko częściowo potwierdza opinię tego badacza - wśród wymienionych zespołów znalazły się rzeczywiście obiekty, które m ożna łączyć z początkami użytkowania nekropoli w T u -m ianach w drugiej połowie V w., większość jednak pochodziła już z roz-winiętej fazy tego cmentarzyska.
Koniec funkcjonowania nekropoli w Tum ianach należało, zdaniem Engla, wyznaczać na tzw. najmłodszą epokę pogańską56. Podstaw ą datow ania miała być ceramika; niestety, Engel nie podał zespołów, które miałyby zawierać takie naczynia. Z młodszej fazy użytkowania cm entarzyska m ogła też, jego zdaniem, pochodzić większość ubogich lub wręcz całkowicie pozbawionych
49 A . Bitner-W róblewska, From Sam land to Rogaland. E ast-W est connections in the Baltic basin during the Early M igration Period. Warszawa 2001, s. 8 3 -8 7 , 197, tabl. L1V: 2, LV1I: 1; por. Heydeck, D as Gräberfeld..., s. 65-66, tabl. VI: 9-10; K ulakov, M o g iln ik i..., s. 199, ryc. 53 (jako „grób 149”).
50 J. K ow alski, Chronologia grupy elbląskiej i olsztyńskiej kręgu zachodniobaltyjskiego ( V - V I I w .). Z a ry s problem atyki. Barbaricum 6, W arszawa 2000, s. 221-222; por. Okulicz, Problem ceram iki..., s. 107-108.
51 H eydeck, D as Gräberfeld..., s. 65, tabl. IV: 1-11; K ulakov, M o g iln ik i..., s. 198, ryc. 52; por. K ühn, D ie germanischen Bügelfibeln..., s. 103, tabl. 16: 100.
52 A . K och , Bügelfibeln der M erowingerzeit im westlichen Frankenreich. M ainz 1998, s. 310. 53 K ow alski, Chronologia..., s. 214, 222.
54 H eydeck, D as Gräberfeld..., s. 4 5^ ł6, 56, tabl. II: 9; III: 1; VII: 18; K ulakov, M o -g iln ik i..., s. 187-189, 193, ryc. 25; 28; 39; Kühn, D as Problem der masur-germanischen Fibeln..., s. 90, tabl. XXI: II.6; idem, D ie germanischen Bügelfibeln..., s. 104-106, 108, tabl. 17: 107, 18: 112, 20: 121; por. J. Werner, Slawische Bügelfibeln des 7. Jahrhunderts, [w:] Festschrift zum 75. G eburtstag von Paul Reinecke am 25. Septem ber 1947. M ainz 1950, s. 153, tabl. 29: 28.
55 Por. K och, Bügelfibeln..., 256; K ow alski, Chronologia..., 223.
56 N a temat tego pojęcia por. С. Engel, Das jüngste heidnische Z eita lter in Masuren. Prussia 33, 1939, s. 41-57.
5 cm
Ryc. 3. Znaleziska z cmentarzysk w Tum ianach, Leleszkach i K ozłów ku. a - Tum iany, grób 147; b - T um ian y, grób 150; с - Leleszki, grób 11; d - e - K o złó w k o grób X X V II (a -b - według J. H eydecka, D as Gräberfeld von Daumen...', с - „kartoteka V oigtm anna” ;
d - e - według J. H eydecka, D as Gräberfeld von Klein Köslau...)
A bb. 3. Funde aus den Gräberfeld Tumiany, Leleszki und K ozłów k o, а - Tum iany, G rab 147; b - Tum iany, Grab 150; с - Leleszki, G rab 11; d - c - K ozłów k o G rab X X V II (a -b - nach J. Heydcck, D as G räberfeld von Daumen...', с - „V oigtm anns Kartei” ; d - e - nach J. Heydeck,
wyposażenia grobów popielnicowych, odsłoniętych przez Hansa Tiskę, w trak-cie wznowionych wykopalisk w 1928 r .57
Drugim „klasycznym ” stanowiskiem grupy olsztyńskiej jest cmentarzy-sko w Kielarach58. Zdaniem Engla większość m ateriałów z tej nekropoli była późniejsza niż znaleziska z Tum ian. Do wcześniejszych okazów nale-żeć miały zapinki „ze sprężynami” z grobów 3, 62 i 78, nieco młodsze byłyby natom iast fibule z grobów 82 i 85. Spośród „wcześniejszych” za-pinek, okaz z grobu 62 (ryc. 4: b) reprezentuje jednak typ Müllhofen, datow any dopiero na fazę Е2я (ок. 525-570)50, a zdobiona motywem spi-rali fibula z grobu 3 (ryc. 4: a), przypom ina egzemplarze naddnieprzań-skie i nadczarnom ornaddnieprzań-skie z końca VI w. i z VII w.60 Także grób 78, oprócz unikatowej zapinki „krokodylowej” (ryc. 4: c), zawierał dwie zapin-ki tzw. szczeblowe (drabinkowe), łączone już raczej z rozwiniętą fazą E 61. N atom iast, pierwsza para zapinek uznanych przez Engla za „nieco póź-niejsze” należy wprawdzie do typu Pleni^a-Daumcn (grób 85 - ryc. 4: e) z fazy Е2Ь (ок. 570 600)62, lecz kolejne dwie fibule, z grobu 82 (ryc. 4: d), to egzemplarze typu G ursuf, uważane za wyznaczniki fazy E, (ok. 450-525)03. T o ostatnie znalezisko byłoby więc, wbrew opinii Engla, współczesne początkom użytkow ania nekropoli w T um ianach, a także - wczesnej fazie grupy olsztyńskiej64.
Zgodzić się natom iast trzeba z proponowanym przez Engla późnym datowaniem porzucenia cmentarzyska w Kielarach. Przytoczona przez niego, jak o przykład znaleziska z końcowego horyzontu nekropoli, zapinka pod- kowiasta o zrolowanych końcach z grobu 21 znajduje rzeczywiście analogie
57 J. Crom e, Ausgrabungen und Besichtigungen im Jahre 1928. Prussia. Zeitschrift für H eim atkunde und Heim atschutz 28, 1928, s. 376.
58 Kielary, pow . olsztyński; dawne Kellaren, Kr. Allenstein - por. H ollack, Erläuterungen..., s. 66; idem , D as G räberfeld bei Kellaren im Kreis Allenstein ( I .) . Prussia 21, 1895-1900 (1900), s. 160-186; A . Bezzenberger, D as Gräberfeld bei Kellaren im Kreis Allenstein (I I .). Ibidem, s. 186-195; Engel, La Baum e, Kulturen..., s. 270.
5S H ollack, D as Gräberfeld bei Kellaren..., s. 179; K ühn, D ie germanischen Bügelfibeln..., s. 181, tabl. 40: 251; na temat datow ania por. K ow alski, Chronologia..., s. 215, 223.
“ H ollack, D as Gräberfeld bei Kellaren..., 168; K ühn, Slawische Bügelfiblen..., s. 176, tabl. 38, 236; ; por. Werner, D ie germanischen Bügelfiblen..., s. 160, tabl. 36; I. O. Gavrituchin, P aľčatye fib u ly. [w:] 1. O. G avrituchin, A. M. Oblomskij, G aponovskij k la d i ego kul'turno- isto rile sk ij k on tekst. M osk va 1996, s. 36-38, tabl. 24-26; 4 9 -5 0 ; L O. Gavrituchin, O. A . Ščeglova, Gruppy dneprovskich rannesrednevekovych kladov, ibidem, s. 74-76.
81 K ow alski, Chronologia..., s. 222-224.
62 H ollack, Das Gräberfeld bei Kellaren..., s. 182; Kühn, D as Problem der masurgermanischen Fibeln..., s. 90, tabl. X X I,II.9; idem, Die germanischen Bügelfibeln..., s. 183, tabl. 41: 259; por. Werner, Slawische Bügelfiblen..., s. 153, tabl. 29: 28; K ow alski, Chronologia...., s. 223.
63 H ollack, D as G räberfeld bei Kellaren..., s. 182, ryc. 70; K ühn, D ie germanischen Bügel-fibeln ..., s. 183, tabl. 41: 257; por. K ow alski, Chronologia..., s. 222-223.
R y c . 4 . Z a p in k i z c m e n ta r z y s k a w K ie la r a c h , a - g r ó b 3; b - g r ó b 62 ; с - g r ó b 78; d - g r ó b 82; e - g r ó b 85 (а - b , e - w e d łu g H . K ü h n a ; c - d - w e d łu g E . H o lla c k a )
A b b 4. F ib e ln a u s d e m G r ä b e r fe ld K ie la ry . a - G r a b 3; b - G r a b 62; с - G r a b 78; d - G r a b 82; e - G r a b 85 (а- b , e - n a c h H . K ü h n ; c - d - n a c h E . H o lla c k )
wśród znalezisk bałtyjskich z VIII-1X w.65, choć w specyficznym kontekście grupy olsztyńskiej może być datow ana nieco wcześniej66.
Jak wspom niano, przynależność stanowisk w Tum ianach i Kielarach do „czystych cmentarzysk m azursko-gcrmańskich” nic ulega wątpliwości - to przecież właśnie te dwie nekropole stanowią wzorzec dla całcj grupy olsz-tyńskiej. Znacznie bardziej interesująca - i mniej pewna - jest pozycja kilku innych stanowisk, zaliczonych przez Engla do „czystych cmentarzysk mazur- sko-germ ańskich” ; w niektórych przypadkach podstawy materiałowe są bowiem dość wątłe (Purda; Jagicłki), w innych - ocena Engla nie może zostać w pełni zaakceptow ana (Bartołty Wielkie).
Przykładem takich wątpliwości może być stanowisko w Purdzie67. En-gel zaliczył je do „czystych cmentarzysk m azursko-gcrm ańskich”, choć podstaw ą do tego było tylko pojedyncze znalezisko, którego zresztą nie opisał. M ożna przypuszczać, że chodziło o publikow aną przez H. Kiihna wczesną zapinkę płytkow ą z trzema dużymi „palcam i” na główce i z or-nam entem zoom orficznym (ryc. 5: d)6S, datow aną na fazę E, (ok. 450-525)69.
Pojedyncze znalezisko było, zdaniem Engla, wystarczającą podstaw ą do zaliczenia do „czystych cmentarzysk m azursko-gcrm ańskich” również stano-wiska w Jagiclkach70. Znajdujące się tu ciałopalne cmentarzysko z późnego okresu wędrówek ludów było już w końcu X IX w. „rozwiewane przez w iatr” 71. W początkach lat osiemdziesiątych XIX w. znaleziono tu pozłacaną zapinkę płytkową z półkolistą „pięciopalczastą” główką (ryc. 5: b). Zarówno kabłąk, jak i wszystkie pięć „palców” miały być zdobione m otywam i zoo- morficznymi72. Opisywaną fibulę Kühn zaliczył do typu Ilahnheim , łączonego obecnie z fazą E2a (ок. 525-570)73.
65 P o r. L . V a itk u n s k ie n , Pasaginés segés cilindriniais galais. [w:] Lietuvos TSR Archeologijas A tlasas. 4 . V iln iu s 1978, s. 4 7 - 4 8 , m a p a 33; V . 1. K u la k o v , D revnosti prussov V I-X III vv. A rc h e o lo g ija S S S R - S v o d A r c h e o lo g ič e s k ic h Is to č n ik o v G l - 9 , M o s k v a 1990, s. 2 4 -2 5 .
66 P o r. C. E n g e l, D as jüngste heidnische Z eitalter in Masuren. P ru s s ia 33, 1939, s. 46. 67 P u r d a , p o w . o lsz ty ń s k i; d a w n e G r o ß - P u r d e n , K r. A lle n s te in - p o r . E n g e l, L a B a u m e , Kulturen..., s. 270.
M K ü h n , Die germanischen Bügelfibeln..., s. 151, ta b l. 33: 200; w „ k a r to te c e V o ig tm a n n a ” z a p in k a t a z o s ta la o p is a n a j a k o „ B r. T ie rk o p ffib e l m it 3 K ö p f e n ; H . 5,4, B r. 3,8; A r m b r u s t-k o n s t r u t-k t i o n ” , № V 1 1 -6 8 -9 2 4 8 .
69 K o w a ls k i, Chronologia..., s. 2 13, 221 ( „ ty p P u r d a ” ).
70 J a g ie łk i, p o w . sz czy cień sk i; d a w n e F rie d e rik e n h e in , K r . O r te ls b u r g .
71 P o r. „ v o m W in d e v e rw e h t” - H o lla c k , Erläuterungen..., s. 3 4 -3 5 ; p o r . G . B u ja c k , Vier Gräberfelder des sogen, m ittleren Eisenalters. P ru s s ia 9 (3 9 ), 1 8 8 2 -1 8 8 3 (1 8 8 4 ), s. 1 4 7 -1 4 8 ; E n g el, L a B a u m e , Kulturen..., s. 2 70.
72 G . B u ja c k , Accessionen des Prussia-Museums. P ru s sia 8 (3 8 ), 1 8 8 1 -1 8 8 2 (1 883), s. 128; id e m , Vier Gräberfelder..., s. 148.
73 K ü h n , D ie germanischen Bügelfibeln..., s. 1 4 1 -1 4 2 , ta b l. 31: 190; p o r . K o w a ls k i, Chrono-logia..., s. 222; p o r . ta k ż e K o c h , Bügelfibeln..., s. 2 0 0 -2 0 3 .
Ryc. 5. Zapinki płytkow e z Burdąga, Jagiełek, Knisu, Purdy i W aplewa, a - Burdąg, grób 29; b - Jagiełki; c - K nis, jez. Guber; d - Purda; e - W aplew o, grób 6; f - W aplewo, grób 16; g - W aplewo, grób 21; h - W aplewo, grób 22 (a-b , d -h - według H . Kühna; с - „kartoteka
Voigtm anna” )
A bb. 5. Bügelfibeln aus Burdąg, Jagiełki, Knis, Purda und W aplewo, а - Burdąg, G rab 29; b - Jagiełki; с - K nis, Guber-See; d - Purda; e - W aplewo, Grab 6; Г - W aplewo, G rab 16; g - W aplewo, Grab 21; h - W aplewo, Grab 22 (a -b , d -h - nach H . Kühn; с - „Voigtm anns
Znacznie obszerniejszy m ateriał archeologiczny stał się argumentem na rzecz przypisania do grupy olsztyńskiej stanow iska w Burdągu74. W tej miejscowości Hollack lokalizował aż cztery cm entarzyska ciałopalne, nic precyzując jednak ich datow ania75. W 1881 roku do Prussia-M useum trafił pierwszy zabytek z tej miejscowości - pierścicniowaty paciorek szklany, przekazany do zbiorów przez właścicielkę gruntu Frau Schicl- kc76; rok później ofiarow ała ona muzeum kolejne zabytki77. W tym sa-mym 1882 r. G. Bujack przeprowadził na jej gruncie wykopaliska, które odsłoniły 69 grobów ciałopalnych. Wyniki badań zostały wprawdzie od razu opublikow ane78, ale lakoniczność opisów i brak rysunków obniża przydatność tego opracow ania. Na początku lat trzydziestych XX w. znajdow ano w Burdągu fragmenty ceramiki, które, zdaniem W. Gaertego, pochodziły ze zniszczonego „cmentarzyska germ ańskiego” z okresu wpły-wów rzym skich79, a więc, najpraw dopodobniej, ze stanow iska kultury wiclbarskiej - zapewne była to jedna z nekropoli zarejestrowanych przez Hollacka.
Engel lokował w Burdągu zarówno stanowisko z okresu wpływów rzym-skich80, jak i znaleziska luźne z okresu wędrówek ludów
(völkerwanderungs-zeitliche Streufunde), typowe dla grupy olsztyńskiej81. W prawdzie Engel
podaje, że m ateriały „mazursko-germ ańskie” miały zostać zebrane przez w spom nianą już F rau Schielke, ale przytoczony opis nie pozostawia wątp-liwości, że chodzi tu o publikowane pół wieku wcześniej przez Bujacka znaleziska z jego wykopalisk. Rzekomo znaleziona luźno zapinka płytkowa - jedyna z tego stanow iska - pochodziła w rzeczywistości z grobu 29 i została przez Bujacka opisana jako „frankijska fibula z pięcioma palcam i” (ryc. 5: a)8Z. H. K ühn, który zresztą również uważał tę zapinkę za znalezisko
74 Burdąg, pow . szczycieński; dawne Burdungen, Kr. Neidenburg.
75 H ollack, Erläuterungen..., s. 20; por. G . Bujack, Hügelgräber zu Gilgenau und Georgens- guth, KreLi Ortelsburg, und zu Braybiken, Kr. Neidenburg, und N otizen über Fundstätten zu Burdungen, Kreis Neidenburg. Prussia 11(41), 1884-1885 (1886), s. 8-10.
76 G. Bujack, Accessionen fü r das Prussia-Museum von N ovem ber 1880 bis November 1881. Prussia 7(37), 1880-1881 (1881), s. 114.
77 Bujack, A ccessionen..., Prussia 8(38), 1881-1882 (1883), s. 127. 78 Bujack, И er Gräberfelder..., s. 148-153.
79 Por. „ein germanisches Gräberfeld der ersten nachchristlichen Jahrhunderte” - kopia listu W. G aertego d o odkrywcy, nauczyciela z Burdąga, z dn. 30.01.1932, obecnie w archiwum M useum für Vor- und Frühgeschichte, Berlin, P M -A 193, B d. 1/5. Por. także notatkę o znaleziskach z października 1932 r., zinwentaryzowanych w Prussia-M useum pod numerem V U .4 1 6 .12691, a określonych jak o pochodzące z „2. od. 3. Jh. n. Zr. gotische Siedlung oder gotisches G räberfeld” - ibidem , P M -A 193, Bd. 1/13.
80 Engel, La Baum e, Kulturen..., s. 260. 81 Ibidem, s. 270.
82 Por. „eine sogenannte fränkische Fibula mit fünfstrahligem K o p f und durch den Brand beschädigt” - Bujack, Vier G räberfelder..., s. 151.
luźne, zaliczył ją do typu Rcudcn i datow ał na lata 400-55083, a więc uważał ją za zdecydowanie wczesną.
Kolejne rzekom o luźne znalezisko, czyli nerkow ata zawieszka z wy-tłaczanej blachy, podobna do okazu z Kielar, należała do wyposażenia grobu 20H+. W tym samym grobie znaleziono również zapinkę tarczową i sprzączkę85. O ba tc zabytki zostały najprawdopodobniej wspomniane przez Engla wśród „rozetowych zapinek tarczowych z przełomu faz E /F ” oraz „sprzączek z faz E, F i późniejszych” , wyliczonych bez podania zespołów. Do znalezisk z Burdąga należały również ułamki naczyń zdobione odciskami stempli, przypom inające ceramikę z Tum ian i Kielar oraz niemożliwy do zidentyfikowania przedm iot żelazny, określony jako podobny do zawieszki pochwy miecza z wczesnośredniowiecznego cm entarzyska z Wcszeiten/Véžai- čiai nad dolnym Niemnem 86.
Podsum owując rozważania Engla na tem at stanowiska w Burdągu trze-ba stwierdzić, że przyjęte zaklasyfikowanie tej nekropoli do „czystych cmen-tarzysk m azursko-gcrm ańskich, założonych w fazie E ” nieco zaskakuje - leżało ono w obrębie skupiska stanowisk z okresu wpływów rzymskich, a lakoniczne opisy w publikacjach i archiwaliach nic dają podstaw, by z całą pewnością uznać, że powstało ono „ n a surowym korzeniu” , jak nekropole w Tum ianach czy Kielarach. U żytkowanie w fazie E przez ludność grupy olsztyńskiej nekropoli kultury wielbarskiej z okresu wpływów rzymskich - zwłaszcza nieprzerwane! - wydaje się m ało praw dopodobne, ale na obecnym stanie badań nic wydaje się, by m ożna je było całkowicie wykluczyć.
Podobne wątpliwości dotyczą kolejnego stanowiska, które Engel zaliczył do „czystych cm entarzysk m azursko-gcrm ańskich” . N ekropola w Lcłc- szkach87 była badana w październiku 1879 r. przez G eorga Bujacka, który określił ją jak o cmentarzysko ciałopalne i datow ał na późny okres wędrówek ludów 88. N atom iast zdaniem Engla stanowisko w Leleszkach funkcjonowało już w okresie wpływów rzymskich jako nekropola „grupy
83 K ü h n , D ie germanischen Bügelfibeln..., s. 9 7 , ta b l. 15: 95.
84 P o r. „ b r o n z e n e s H ä n g e s tü c k m it O e se ” - B u ja c k , Vier Gräberfelder..., s. 150; p o r . N . Ä b c rg , O stpreussen..., ry c. 144.
85 ß u ja c k , Vier Gräberfelder..., s. 150.
86 W e sz e ite n , K r . H e y d e k ru g ; o b e c n ie V éžeičiai, ra j. Š ilu t, L itw a - p o r . H o lla c k , Erläuterun-gen..., s. 179; R . R im a n tie n é (re d .), Lietuvos T SR archeologiojos atlasas. 3: 1 -X III a. pilkapynai ir senkapiai. V iln iu s 1977; p o r ta k ž e C. E n g e l, Einführung in die vorgeschichtliche Kultur des M em ellandes. M e m e l 1931, ry c . 8: g.
87 L e le sz k i, p o w . sz czy cień sk i; d a w n e L e h le sk e n , K r . O r te ls b u r g .
88 G . B u ja c k , D as Gräberfeld zu Reussen, Kr. Angerburg und zu Lehlesken, Kr. Ortelsburg. P ru s sia 5, 1 8 7 9 /1 8 8 0 (1 8 8 0 ), s. 3 0 -3 3 ; p o r . O . T is c h le r, Ostpreußen, [w:] A . V o ss (H g .), Katalog der Ausstellung prähistorischer und anthropologischer Funde Deutschlands zu Berlin 1880. B erlin 1880, s. 4 3 5 -4 3 7 ; H o lla c k , Erläuterungen..., s. 88; K u la k o v , M ogil'niki..., s. 1 8 4 -1 8 6 , ry c . 2 1 -2 4 .
zachodniom azurskiej” 89. Początek cmentarzyska „m azursko-gcrm ańskicgo” wyznaczać miały „zapinki płytkowe najstarszych typów ” - fibule z tego stanow iska reprezentują jednak formy charakterystyczne dla późniejszego stadium grupy olsztyńskiej90. Cmentarzysko w Lcleszkach funkcjonowało, zdaniem Engla, jako nekropola ponownie „zachodniom azurska” jeszcze w fa-zach „ F - H ” , ale jeden z dwóch zespołów, pochodzących rzekomo z tego czasu, grób 11, w którym znaleziono między innymi bransoletę z haczykowy-mi zakończeniahaczykowy-mi (ryc. 3: c), należy datować na fazę E 3 i łączyć ze schyłkiem grupy olsztyńskiej91. W sumie, według przedstawionej koncepcji Engla stano-wisko w Lcleszkach byłoby - wbrew zaklasyfikowaniu! - nic tyle „czystym cmentarzyskiem m azursko-germ ańskim ” , lecz raczej wielofazową nekropolą, której tylko jeden etap m ożna przypisać „kulturze m azursko-germ ańskiej” .
Kolejnym „czystym cmentarzyskiem m azursko-germ ańskim , założonym w fazie E ” , w dodatku reprezentującym, obok opisanych wyżej Leleszek, „najczystszy i najbogatszy” oraz „najstarszy” w ariant grupy olsztyńskiej, miało być stanowisko w Tylkowie92. O jego przynależności miały świadczyć „liczne zapinki płytkow e” oraz sprzączki form typowych dla „kultury mazursko-germańskiej fazy E ” . Zestawienia znalezisk grupy olsztyńskiej, sporządzone przez N. Á bcrga93 oraz zachowane w berlińskim M useum für Vor- und Frühgeschichte resztki materiałów wykopaliskowych z tej nekro-poli94, wydają się potwierdzać ocenę Engla. Użytkowanie cmentarzyska w Tylkowie przeciągnęło się, zdaniem Engla, do początków wczesnego średniowiecza (faza F), czego śladem miałyby być „pojedyncze znaleziska luźne” - Engel, niestety, nie sprecyzował, o jakie zabytki chodzi, ale niektóre znaleziska z tej nekropoli sugerują jej rzeczywiście długie funkcjonowanie95.
Engel, La Baum e, Kulturen..., s. 266.
90 Por. K ühn, D ie germanischen Bügelßbeln..., s. 200-201, tabl. 46: 289; 47: 290-294; K ulakov, M ogiľn iki..., s. 184-186, ryc. 21-24; por. K ow alski, Chronologia..., s. 215. D w ie najwcześniejsze stylistycznie zapinki z tego cmentarzyska, czyli dwie fibule typu Krainburg z grobu 23, mające analogie z wczesnego odcinka fazy E2 (E^ - 525-570) zostały znalezione wraz ze sprzączką z krzyżowatym kolcem, charakterystyczną dla stadium Ea (570-600) - „Kar-toteka V oigtm anna” , № I I I —227—1105; datow anie por. K ow alski, Chronologia..., s. 222-223.
91 „K artoteka Voigtm anna”, № 111-226-1105; por. Okulicz, Problem ceramiki..., s. 124-125, ryc. 9: a -b , f.
92 T ylkow o, pow . szczycieński; dawne Scheufelsdorf - A bbau Schitzendorf, Kr. Ortels- burg - por. H ollack, Erläuterungen..., s. 143; por. Bujack, A ccession en ..., Prussia 8/38, 1881-1882 (1883), s. 128; idem , Vier Gräberfelder..., s. 146-147; Engel, La Baume, Kulturen..., s. 270.
93 Áberg, Ostpreussen..., s. 172, ryc. 85; 104; 113; por. Werner, Slawische Bügelßbeln..., tabl. 29: 29.
94 W. N ow akow ski, D ie Funde der römischen K aiserzeit und der Völkerwanderungszeit aus Masuren. Bestandkataloge des M useum s für Vor- und Frühgeschichte 6. Berlin 1998, s. 20,
108-109, tabl. 1-2.
Podobnie słuszne wydaje zaklasyfikowanie przez Engla cmentarzyska w Waplewie06 - według Engla nekropola ta m iała zostać założona dopiero w późnym odcinku fazy E, o czym, jego zdaniem, świadczyła obecność „młodszych i mniejszych” zapinek płytkowych w grobach 6, 16, 21 i 22. Rzeczywiście, poza parą fibul typu Müllhofen z grobu 6 (ryc. 5: e), datow aną na stadium E2a, wystąpiły tu zapinki typu M aros-Gam bas - Pergamon (groby 21 i 22 - ryc. 5: g-h), z późnego odcinka fazy E2, oraz okazy typu W aplitz-W arwcn (grób 16 - ryc. 5: i), pochodzące już z fazy E 3 07. Cm en-tarzysko w Waplewie miało funkcjonować jeszcze w „fazie F ” , którą re-prezentować m iało „okucie srebrne” z grobu 36 - m ożna przypuszczać, że chodzi tu o okucie pochwy noża z grobu 26, datow ane najprawdopodobniej również na schyłek fazy E2 lub fazę E308.
W grupie „czystych cmentarzysk m azursko-gcrm ańskich” stosunkowo najdokładniej zostały opisane znaleziska z Bartołt Wielkich00. Latem 1928 r. H ans Tiska, bardzo aktywny na M azurach archcolog-am ator100, przeprowa-dził tu badania wykopaliskowe na płaskim cmentarzysku z wczesnej epoki żelaza. Efektem tych badań było odkrycie 20 grobów ciałopalnych, spośród których cztery (nr 2, 6, 15 i 19) zostały wydatowane na okres wędrówek ludów. W wydanej na początku II wojny światowej publikacji poświęconej cmentarzyskom kultury łużyckiej w Prusach Wschodnich groby te zostały opisane bardzo ogólnikow o101, natom iast Engel uznał je za podstawę do zaliczenia cm entarzyska w Bartołtach do grupy olsztyńskiej102 i z tej racji włączył je do swoich rozważań.
Według spraw ozdania wykopaliskowego Tiski, cytowanego przez Engla, datow any na okres wędrówek ludów grób 2 był okrągłą jam ą o średnicy ok. 0,6 m, wypełnioną ziemią z resztkami stosu ciałopalnego i nielicznymi
96 W aplewo, pow . szczycieński, daw ne Waplitz, Kr. Ortelsburg - por. H ollack, Erläuterun-gen..., s. 172; Engel, La Baum e, Kulturen..., s. 270.
07 Por. K ühn, Die Bügelfibeln..., s. 354-355, tabl. 82: 554-556, 558; Werner, Slawische Bügelfibeln..., s. 20-21; K owalski, Chronologia..., s. 215-218 . 222-224.
99 B. Ehrlich, Schwerter m it silberbeschlagenen Scheiden. Prussia. Zeitschrift für Heimatkunde und Heim atschutz 29, 1931, s. 30, ryc. 3; por. K ow alski, Chronologia..., s. 217; por. też wyraźnie późniejsze datow anie proponowane przez P. Urbańczyka, Geneza wczesnośredniowiecz-nych m etalowych pochew broni białej ze stanow isk kultury pruskiej. Przegląd Archeologiczny 26, 1978, s. 114-115, 119.
99 Bartołty Wielkie, pow . olsztyński; dawne Grofl-Bartelsdorf, Kr. AUenstein.
100 J. Sobieraj, Hans Tiska - szczycieński nauczyciel, opiekun zabytków i muzealnik. Rocznik Mazurski 4, 1999, s. 53-60.
101 „G rab 2: Laut Bericht völkerwanderungszeitliches Brandgrab. Stufe E, 7 .-8 . Jahrhundert n.d.Z w .” ; „Grab 6: Völkerwanderungszeitliches Brandgrab wie G rab 2!” ; „G rab 15: Völker- wanderungszeitlichcs Brandgrab wie Grab 2”; „Grab 19: Völkerwanderungszeitliches Brandgrab wie G rab 2” - por. H . Urbanek, D ie frühen Flachgräberfeder Ostpreußens. Schriften der Albertus-U niversität, G eistwisscnschaftliche Reihe 33, K önigsberg (Pr.)-Berlin 1941, s. 22-24.
fragm entam i ceramiki; na dnie leżały przepalone kości. Z wyposażenia zachować się miały tylko przetopione resztki niezidentyfikowanego m iotu brązowego. Zachow ana karta inwentarzowa Prussia-M uscum przed-stawia zdecydowanie odmienny obraz tego zespołu. Rysunki pozwalają ustalić, że verschmolzene Bronzereste to fragmenty okuć pasa zdobione charakterystycznym wycinaniem (ryc. 6: а-b ) oraz ażurow a zawieszka kolista z pięcioma występami (ryc. 6: c). Wyposażenia dopełniały szczątki trójwar- stwowego grzebienia rogowego z dzwonowatym uchwytem (ryc. 6: d) oraz szklany paciorek z tzw. brodawkami (ryc. 6: c). Rozbieżności pomiędzy obu przekazam i m ożna, jak się wydaje, wytłumaczyć „wykopaliskowym " charak-terem raportu Tiski, sporządzonego najprawdopodobniej od razu po bada-niach, bez starannego przejrzenia pozyskanych m ateriałów. Za taką inter-pretacją przemawia zwłaszcza obecność fragm entów grzebienia, najpraw-dopodobniej wybranych spośród Leichenbrandreste. W sumie wyposażenie grobu 2, zwłaszcza okucia pasa, reprezentujące ten sam styl co znaleziska ze Spychówka, ze wzmiankowanego dalej przez Engla grobu 1 (ryc. 7: c )103, a także grzebień104, a nawet paciorek „brodaw kow y” 105 reprezentują formy charakterystyczne dla grupy olsztyńskiej.
Za „m azursko-germ ański” trzeba też, niewątpliwie, uznać grób 15, w któ-rym znaleziono trzy małe ułamki naczyń, przęślik zdobiony rytymi liniami (ryc. 6: j), fragm ent bransolety zniszczonej w ogniu oraz dwie zapinki płytkowe. Z jednej z nich zachowała się tylko rom bow ata nóżka. D ruga zapinka, z półkolistą główką i „cyzelowanymi” guzkami (ryc. 6: k,) re-prezentuje typ Sarm izegetusa-Kiskörös106, datow any na fazę E2bltn. G rób 19 nic różnił się od poprzednich. Zawierał żelazną sprzączkę o owalnej ramie (ryc. 6: m) oraz fragmenty wylewu cienkościennego naczynia z ornamentem rytych linii (ryc. 6: 1), zapewne pucharu na pustej nóżce, stanowiącego charakterystyczną formę grupy olsztyńskiej108.
103 P o r . Á b e rg , Ostpreussen..., ry c . 164; p o r . ta k ż e K u la k o v , M o g iln ik i..., ry c . 27: 2 ; 34: 1; 39: 3; 50: 3.
104 P o r. T . B a ra n o w s k i, Pochówki koni z Tumian, w woj. olsztyńskim . A rc h e o lo g ia P o lsk i 4 1 /1 - 2 , 1996, ry c. 22: f; 24: c; 28: g.
105 P o r . M . T e m p e lm a n n -M ą c z y ń s k a , D ie Perlen der römischen K aiserzeit und der frühen Phase der Völkerwanderungszeit im mitteleuropäischen Barbaricum. R ö m is c h G e rm a n is c h e F o r -s c h u n g e n 4 3, M a in z 1985, -s. 62; p o r . K u la k o v , M og iln ik i..., ry c . 39: 3 - 4 ; 41 : 1; 50: 1; 55: 7.
106 W e r n e r , Slawische Bügelfibeln..., s. 154, ta b l. 30: 3 8 -3 9 ; w e d łu g k la s y fik a c ji K ü h n a „ ty p B a n a t ” - p o r . K ü h n , D as Problem der masurgermanischen Fibeln..., ta b l. X X .I.1 1 ; id e m , Die germanischen Bügelfibeln..., s. 149, ta b l. 32.
101 P o r. K o w a ls k i, Chronologia..., s. 2 16, 223.
108 P o r . W . N o w a k o w s k i, Studia nad ceramiką zachodniobaltyjską z okresu wędrówek ludów. Problem tzw . pucharów na pustych nóżkach. B a rb a r ic u m 1, W a r s z a w a 1989, s. 1 0 1 -1 4 7 ; P. S z y m a ń sk i, W ielokulturowa osada iv Wyszemborku, stan. V, pow. M rągowo. S tu d ia G a lin d z k ie 1, 2 0 0 3 , s. 70, ta b l. 28: d , 20: d .
f ß \
rtb
f t - W \ ■
e
R yc. 6. Znaleziska z cmentarzyska w Bartołtach W ielkich, a -e - grób 2; f - i - grób 6; j - k •- grób 15; 1-m - grób 19 („kartoteka Voigtm anna”)
Abb. 6. Funde aus dem Gräberfeld Bartołty Wielkie, a-e - Grab 2; f-i - Grab 6; j-k - Grab 15; 1-m - Grab 19 („Voigtm anns Kartei”)
Do wyposażenia grobu 6, według Tiski i Engla również pochodzącego z okresu wędrówek ludów, należały natom iast brązowe okucia pasa z ni-tam i, fragm enty uszkodzonej w ogniu bransolety brązowej, przetopione paciorki szklane i przęślik (ryc. 6: g). Rysunki zachowane w „kartotece V oigtm anna” wskazują, że bransoletę wykonano z brązowej blachy, zdo-bionej żłobkam i i nacięciami (ryc. 6: i) - grób 6 zawierał więc albo bransoletę wężowatą kultury wielbarskiej109, albo szeroką bransoletę m an-kietową, typową dla kultury bogaczcwskicj110. Także brązowe prostokątne nakładki pasa (ryc. 6: f) znajdują analogie w okresie wpływów rzym-skich111. W edług karty inwentarzowej z tego samego zespołu pochodzi jeszcze szczątek wisiorka (?) brązowego (ryc. 6: h), nic odnotow ano tu natom iast paciorków szklanych. Lokalizacja cm entarzyska w Bartołtach, oddzielonego szerokim pasem pustki osadniczej od terytorium kultury bogaczcwskicj, sugeruje, że grób 6 to ślad zniszczonej nekropoli kultury wielbarskiej. Być może z tego samego stanowiska pochodziły dwie zapinki znalezione u schyłku XIX w., reprezentujące formy z wczesnego okresu wpływów rzym skich112.
M ożna więc przypuszczać, że stanowisko w Bartołtach Wielkich to ślad trzykrotnego zajm owania pod nekropolę tego samego miejsca, zapewne uznawanego za wyjątkowo dogodne. Najwcześniejszą i najlepiej udokum en-tow aną fazę funkcjonowania stanowiska w Bartołtach wyznacza cmentarzys-ko kultury łużyckiej, badane przez H ansa Tiskę, a opracow ane i opub-likowane przez H ansa U rbanka113. Po kilkunastowiekowcj przerwie, naj-praw dopodobniej już w okresie wczesnorzymskim, pow stała tu niewielka nekropola kultury wielbarskiej, której śladami były dwie fibule odkryte pod koniec X IX w. oraz grób 6 z badań Tiski. Z ostatniej fazy pochodziły groby 2, 15 i 19, które stanowiły najprawdopodobniej ostatnie ślady niewiel-kiego - zapewne z 20-30 grobami - cmentarzyska grupy olsztyńskiej. Według cytowanej przez Engla informacji właściciela gruntu, w ciągu dwudziestu lat poprzedzających wykopaliska znaleziono tu kilkanaście innych, podobnych grobów, które jednak zostały zniszczone przez przypadkowych odkrywców. W notatkach Engla znajduje się również informacja o fragm entach
dwustoż-105 Por. T. Wójcik, Pom orskie fo rm y bransolet wężowatych z okresu rzym skiego. Materiały Z achodnio-Pom orskie 24, 1978 (1982), s. 35-123.
110 N ow akow ski, Die Funde..., 61, ryc. 20: 587.
111 R . M adyda, S p rzą czk i i okucia pasa na ziemiach polskich w okresie rzym skim . Materiały Starożytne i W czesnośredniowieczne 4, 1977, s. 388, 391, ryc. 1.
112 „Zwei Bronzefibeln m it oberer Sehne und Sehnenhülse” - por. R. D orr, Führer durch die Sammlungen des Städtischen Museums zu Elbing. Elbing 1903, s. 38; por. „2 Hakenfibeln. Zeit: B” - H ollack, Erläuterungen..., s. 24; stanowisko „gockie” , tj. kultury wielbarskiej, notow ali w Bartołtach również Engel i La Baume - por. Engel, La Baume, Kulturen..., s. 260.
kowego garnka z „mazursko-gcrm ańskicj” osady, najpraw dopodobniej iden-tycznej z osiedlem badanym w latach 1969-1970114.
2. „N IEO K R EŚLO N E KULTUROW O ZNA LEZISKA Z TER Y TO R IU M M A ZU RSK O -G ERM A Ń SK IEG O ”
Do stanowisk, których przynależność kulturow a pozostawała - zdaniem Engla - nie do końca wyjaśniona, mimo położenia na terytorium „mazursko- -germ ańskim ” , zostały zaliczone tylko dwa cmentarzyska. W Kozłówku115 znajdowała się nekropola kultury wielbarskiej z zachowanymi do XVIII w. kręgami kam iennym i. W 1891 r. J. Heydcck przebadał tu czterdzieści grobów, które Engel zaliczył do „wschodniogermańskich” znalezisk z okresu wpływów rzym skich116.
Wyjątkiem był tylko grób XXVII, zawierający dwie zapinki, które Engel uznał za unikatowe w Prusach i datował na schyłek fazy D, bądź na początek fazy E. 1 ymczasem rysunek opublikowany przez Hcydecka (ryc. 3: d—e)117 pozwala uznać obie za formę rozpowszechnioną w grupie dębczyńskiej i w kul-turze wielbarskiej w lazach C2—C3, a sporadycznie spotykaną jeszcze w zespo-łach fazy D 118. Znalezisko, wbrew opinii Engla, wyznacza więc końcową fazę lunkcjonowania w Kozłówku cmentarzyska kultury wielbarskiej i nie m a - tak jak i całe cmentarzysko! — żadnego związku z „kulturą m azursko-germ ańską” .
Drugim obok Kozłówka stanowiskiem o niejasnej przynależności kul-turowej z terytorium „mazursko-germ ańskiego” było cmentarzysko w Mał-
szcwic110. W ykopaliska dostarczyły wyłącznic ciałopalne kości ludzkie,
114 B. B a lk e , W yniki prac archeologicznych prowadzonych w m iejscowości B artołty Wielkie w latach 1969-1970. K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie 4 (1 1 0 ), 1970, s. 6 5 1 -6 5 6 .
115 K o z łó w k o , p o w . n id z ic k i; d a w n e K le in K o s la u , K r . N e id e n b u r g .
116 J. H e y d e c k , D as Gräberfeld von Kl. Koslau, Kr. Neidenburg. P ru s s ia 17 1 8 9 1 /1 8 9 2 (1 8 9 2 ), s. 1 7 1 -1 7 8 , ta b l. X V I I - X X I I ; H o lla c k , Erläuterungen..., s. 71; p o r . E n g e l, L a B a u m e , Kulturen..., s. 2 60.
117 H e y d e c k , D as G räberfeld von Kl. Koslau..., s. 176, ta b l. X V I II .
K . G o d ło w s k i, Chronologia okresu poźnorzym skiego i wczesnego okresu wędrówek ludów w Polsce północno-wschodniej. R o c z n ik B ia ło s to c k i 12, 1974, s. 4 5 ; H . M a c h a je w s k i, Z badań nad chronologią dębczyń skiej grupy kulturowej w dorzeczu P arsęty. P o z n a ń 1992, s. 2 6 -2 7 , ta b l. X X X : 1; X X X I X : 1 0 -1 1 ; M . T u s z y ń s k a , O zapinkach z gąsienicow atym kabląkiem iv obrębie kultury wielbarskiej. [w:] J. G u r b a , A . K o k o w s k i (re d .), Kultura wielharska и- m łodszym okresie rzym skim 1. L u b lin 1988, s. 1 7 7 -1 8 7 ; p o r. M . P ie trz a k , M . T u s z y ń s k a , Periode romaine tardive (P ru szcz G dański 7 ), I n v e n ta r ia A rc h a e o lo g ic a - P o lo g n e 6 0 , W a r s z a w a - Ł ó d ź 1988, PI 369; J. J a s k a n is , Cecełe. Ein Gräberfeld der W iełbark-Kultur in Ostpolen. K r a k ó w 1996,' s. 105, ta b l. X V : 100B ; W . Z ie m liń s k a -O d o jo w a , Niedanowo. Ein Gräberfeld der Przeworsk- und W ielbark-Kultur in Nordmasowien. K r a k ó w 1999, s. 130, ta b l. C C X II : 601.
fragmenty ceramiki i końskie zęby120. Bujack uważał tc znaleziska za współ-czesne m ateriałom z okresu wędrówek ludów z Tyłkowa, Burdąga i Ja- giełek, natom iast Engel wydzielał w Małszcwic dwie fazy, bądź dwa sta-nowiska. Pierwszą z tych faz (wcześniejsze cmentarzysko?), datow aną na okres wpływów rzymskich, wiązał z „kręgiem wschodniogcrm ańskim ” 121. Z drugiego etapu (stanowiska?) pochodziły cytowane przez niego „fra-gmenty ceramiki z fazy E” oraz „ułamek osełki” , których bliższe określenie kulturowe było - zdaniem Engla - niemożliwe. M imo tych wątpliwości Małszcwo znalazło się na liście stanowisk „m azursko-gcrm ańskich” 122. Brak m ateriałów i jakiejkolwiek dokum entacji, w połączeniu z ogólnikowymi opisami znalezisk, zarówno w dziewiętnastowiecznej publikacji, jak i w za-piskach Engla, a także w innych archiwaliach, nic pozwalają na weryfikację tego zaklasyfikowania.
3. „CM ENTARZYSKA ZA C IIO D N IO M A ZU R SK IE Z DOM IESZK Ą M A TERIA ŁÓW M A ZU R SK O -C ERM A Ń SK ICII”
Tej grupie stanowisk Engel poświęcił najmniej uwagi, niekiedy bardzo lakonicznie uzasadniając swoją opinię i to nawet wówczas, gdy jego oce-na m ogła budzić wątpliwości, tak jak to m a miejsce w przypadku ot-wierającego listę cmentarzyska w Knisic123. „Dom ieszką m azursko-germ ań- ską” m iała tu być zapinka płytkowa z prostokątną główką typu Wein- heim 84A (ryc. 5: c) ze stadium E 2am , przechowywana w prywatnych zbiorach znanego pruskiego geologa i archeologa-am atora H ansa Ilcssa von W ichdorfa. Fibulę tę znaleziono jednak nic na znanym cmentarzysku z tej miejscowości125, lecz w kanale odpływowym jeziora G u b c r126. Engel, który ewidentnie nie zbadał wszystkich okoliczności odkrycia, uznał bez-podstawnie tę zapinkę za znalezisko luźne z nekropoli „grupy zachodnio- m azurskiej” . Co ciekawsze, cmentarzysko to było rzeczywiście użytkowane aż po fazę E włącznie127.
120 H ollack, Erläuterungen..., s. 96; por. Bujack, Иer G räberfelder..., s. 153-154. ш Engel, La Baum e, Kulturen..., s. 260.
122 Ibidem, s. 270.
123 K nis, pow . giżycki; daw ne G neist, Kr. Lötzen.
124 Por. K ühn, D ie germanischen Bügelfibeln der Völkerwanderungszeit in Süddeutschland. Teil 2: Ergebnisse. Graz 1974, s. 1027-1037.
125 M . Ebert, Neueverbungen des Prussia-Museums. Prussia 24, 1909-1922 (1923), s. 153, ryc. 8-12; J. Jaskanis, C m entarzyska kultury zachodniobaltyjskiej z okresu rzym skiego. Materiały Starożytne i W czesnośredniowieczne 4, 1977, s. 282.
126 „K artoteka Voigtm anna” , № V I1-423-12735.
121 Por. „kartotek a V oigtm ann a” , № V I I-6 9 -9 2 5 3 b; V 1I-74-9264; VII—315-12043; V II-4 22-12734; V 1I-459-12992; V 1 II-226-1130.
