Zróżnicowanie poziomu rozwoju gmin górniczych województwa śląskiego

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 821. 2010. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. Anna Harańczyk Katedra Gospodarki Regionalnej. Ewelina Skowron Katedra Finansów, Bankowości i Rachunkowości Zarządczej Politechnika Częstochowska. Zróżnicowanie poziomu rozwoju gmin górniczych województwa śląskiego 1. Wprowadzenie W XIX w. dominującymi regionami wydobycia węgla – „czarnego złota” – w Europie były przede wszystkim Anglia, Niemcy i Francja. Rozkwit okręgów przemysłowych był siłą napędową dynamicznego rozwoju miejscowości i późniejszych aglomeracji miejskich. Dodatkowym elementem wzrostu ich rangi była zapoczątkowana w Stanach Zjednoczonych w XX w. idea fordyzmu, głosząca że bogactwo kraju oparte jest na przemyśle ciężkim. Rozwój demograficzny, cywilizacyjny, techniczny oraz gospodarczy świata po II wojnie światowej sprawił, że rosły potrzeby energetyczne, których zaspokojenie w latach czterdziestych i pięćdziesiątych XX w. w znacznym stopniu opierało się na węglu kamiennym1. Punktem przełomowym panującej do lat sześćdziesiątych ideologii fordyzmu był kryzys koreański oraz stopniowy rozwój przemysłu wydobycia węgla kamiennego w krajach rozwijających się. W krajach Europy Zachodniej koszty pracy przy wydobyciu węgla znacznie przekraczały wartość importowanego surowca. Lata sześćdziesiąte to również początek ruchów proekologicznych domagających 1. Por. T. Smakowski, K. Galos, Produkcja węgla kamiennego i perspektywy jej rozwoju na tle trendu światowego [w:] Surowce mineralne Polski. Surowce energetyczne: węgiel kamienny, węgiel brunatny, red. R. Ney, PAN, CPPGSMiE PAN, Kraków 1996, s. 183..

(2) Anna Harańczyk, Ewelina Skowron. 48. się w Europie Zachodniej większych nakładów na renaturyzację zdegradowanego środowiska. Fakty te sprawiły, że zaczęto popierać przede wszystkim rozwój usług i stopniowo odchodzić od nierentownej gałęzi przemysłu ciężkiego, jaką okazało się wydobycie węgla kamiennego. W tym czasie, gdy w Europie zaprzestawano wiązać bogactwo kraju z przemysłem ciężkim, w Polsce ponad 50% inwestycji w okresie powojennym kierowano właśnie w sektor przemysłowy. Eksploatacja węgla kamiennego na ziemiach Polski (tj. w zagłębiach górnośląskim i dolnośląskim) na większą skalę prowadzona była już od początku XVIII w. Nowe technologie produkcji w hutnictwie i innych gałęziach przemysłu oznaczały raptowne zwiększenie rozmiarów przedsiębiorstwa. Przemysł wydobywczy był bazą ekonomiczną dla nowych gałęzi przemysłu powiązanych z zakładami wydobywczymi. W celu zwiększenia eksploatacji surowców mineralnych rozpoczęto ich systematyczne poszukiwania. W konsekwencji, wokół zakładów przemysłowych powstawały instytuty naukowo-badawcze trudniące się geologią, geofizyką, kartografią. Proces ten skutkował nowo odkrytymi w Polsce złożami węgla kamiennego. Intensywny rozwój górnictwa w okresie Polski Ludowej wymuszał budowę kolejnych kopalń. Ich lokalizacja przypadała na Rybnicki Okręg Węglowy oraz na południowo-wschodnią część najdłużej eksploatowanego, centralnego obszaru Zagłębia Górnośląskiego (otwarto kopalnie Wesoła, Piast, Ziemowit)2. Zakrojonym na szeroką skalę inwestycjom towarzyszyła migracja ludzi z obecnego województwa świętokrzyskiego oraz odleglejszych regionów Polski. Fakt ten zdynamizował proces powstawania nowych osiedli i przyrostu ludności w istniejących już gminach województwa katowickiego (obecnie śląskiego). Nastąpił klasyczny rozwój aglomeracji. Stworzone w okresie powojennym aglomeracje przemysłowe województwa śląskiego weszły w proces restrukturyzacji. Głównym balastem zachodzących przemian strukturalnych lat dziewięćdziesiątych XX w. stała się monokultura pracy. Oprócz głównego problemu związanego z działaniami skierowanymi na uzyskanie rentowności kopalń oraz poprawy stanu środowiska naturalnego, gminy województwa zaczęły się borykać z takimi trudnościami, jak: – pogarszająca się jakość mieszkań i dróg na skutek prowadzonych prac wydobywczych, – postępujące bezrobocie na skutek prowadzonych programów restrukturyzacyjnych przedsiębiorstw, – ubożenie mieszkańców, a co się z tym wiąże, spadek dochodów własnych w gminach, – zły stan budynków i budowli poprzemysłowych wymagających znacznych nakładów na przekwalifikowanie. 2. M. Tkocz, Restrukturyzacja przemysłu regionu tradycyjnego, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2001, s. 155..

(3) Zróżnicowanie poziomu rozwoju gmin górniczych.... 49. Niedociągnięcia pierwszego okresu restrukturyzacji od 1990 do 1998 r., kiedy uwaga państwa była skupiona na opracowaniu programów restrukturyzacji nakierowanych wyłącznie na przedsiębiorstwo, pogarszały sytuację gmin przemysłowych. 2. Znaczenie statusu gminy górniczej Pod naciskiem społeczności obszarów przemysłowych w 1998 r. gminy górnicze uzyskały status prawny. Zgodnie z ustawą3, gmina górnicza to: – gmina, na której terenie prowadzona jest działalność objęta koncesją na wydobywanie węgla kamiennego i na rzecz której przedsiębiorstwo jest obowiązane uiszczać opłatę eksploatacyjną, – zlokalizowany jest zakład górniczy lub jego część. Z nadaniem statusu związane było nadanie szczególnych uprawnień, z których po nowelizacji ustawy w 2004 r. zostały4: – prawo gmin górniczych do ubiegania się o kredyty preferencyjne na finansowanie inwestycji wspierających tworzenie nowych miejsc pracy5, – zwolnienie gminy górniczej w latach 2004–2006 z wpłat do budżetu państwa przeznaczonych na zwiększenie subwencji ogólnej od przypadającej jej części opłaty eksploatacyjnej od przedsiębiorstwa górniczego. Funkcjonujący zapis prawny stanowiący o gminach górniczych obowiązywał w latach 1999–2006. Przygotowany w grudniu 2006 r. projekt nowelizacji ustawy kontynuującej restrukturyzację w sektorze górnictwa z uwzględnieniem gmin nie został uchwalony aż do września 2007 r. W związku z brakiem widocznych postępów w procesie legislacyjnym, występujące w imieniu gmin Stowarzyszenie Gmin Górniczych w Polsce starało się o uchwalenie odrębnej ustawy zwalniającej je z wpłat do budżetu państwa przeznaczonych na zwiększenie subwencji ogólnej, od przypadającej im części opłaty eksploatacyjnej od przedsiębiorstwa górniczego. Brak również w tym zakresie aktywności poselskiej sprawił, że w 2007 r. gminy górnicze zostały pozbawione tego statusu, a tym samym wszelkich przywilejów. W wyniku uchwalenia ustawy obowiązującej od 2008 r. o funkcjonowaniu górnictwa węgla kamiennego w latach 2008–2015, gminy górnicze uzyskały 3. Ustawa z 26 listopada 1998 r. o dostosowaniu górnictwa węgla kamiennego do funkcjonowania w warunkach gospodarki rynkowej oraz szczególnych uprawnieniach i zadaniach gmin górniczych (Dz.U. nr 162, poz. 1112). 4 Ustawa z 2003 r. o restrukturyzacji górnictwa węgla kamiennego w latach 2003–2006 (Dz.U. nr 210, poz. 2037). 5 Rozporządzenie Ministra Finansów z 9 kwietnia 2004 r. w sprawie udzielania kredytu na warunkach preferencyjnych dla gmin górniczych na finansowanie inwestycji wspierających tworzenie nowych miejsc pracy. Ustawa z 26 listopada 1998 r. o dostosowaniu górnictwa węgla kamiennego do funkcjonowania (Dz.U. 1998, nr 84, poz. 778, art. 36, ust. 2)..

(4) Anna Harańczyk, Ewelina Skowron. 50. trzy uprawnienia6. Począwszy od 2008 r. do 2011 r. gmina górnicza zwolniona jest z wpłat budżetu państwa przeznaczonych na część równoważącą subwencji ogólnej dla gmin od przypadającej części opłaty eksploatacyjnej od przedsiębiorstwa górniczego. Dodatkowo przedsiębiorstwo górnicze może dokonać darowizny mienia na rzecz gminy górniczej albo spółdzielni mieszkaniowej za ich zgodą na cele związane z budową i utrzymaniem infrastruktury technicznej lub innych celów publicznych, a także w celu pobudzania aktywności gospodarczej w gminie górniczej. W wypadku przekazywanego mienia przez przedsiębiorstwo górnicze na rzecz gminy, kapitał zakładowy może być pomniejszony o wartość netto mienia. 3. Miejsce gmin górniczych w województwie śląskim W Polsce do 2006 r. statusem gminy górniczej objętych zostało 68 gmin7. Ponad 80% wszystkich gmin górniczych w kraju leży na obszarze województwa śląskiego. Na 167 gmin województwa śląskiego co trzecia ma status górniczej. Gminy górnicze zlokalizowane są w granicach Górnośląskiego Zagłębia Węglowego, na który składają się Górnośląski Okręg Przemysłowy, Rybnicki Okręg Przemysłowy oraz Zagłębie Dąbrowskie. Pozostałe znajdują się w województwach; małopolskim – 6, dolnośląskim – 4, lubelskim – 3. Po kilkunastu latach gruntownych przemian gospodarczych, w przeprowadzanych rankingach poziomu rozwoju regionalnego, województwo śląskie zajmuje drugą pozycję po województwie mazowieckim. Nie bez znaczenia jest w tym wypadku pozycja gmin górniczych. Gminy górnicze zajmują 22,8% powierzchni województwa zamieszkanej przez 64,4% populacji regionu śląskiego i 7,8% ludności w Polsce. W gminach górniczych województwa zarejestrowanych jest około 272 tys. podmiotów gospodarki narodowej, co stanowi 63% ogółu podmiotów województwa śląskiego. Największy odsetek wszystkich podmiotów w gminach górniczych stanowią te zarejestrowane w miastach na prawach powiatu 70%, najwięcej – 9,8% znajduje się w Katowicach. Na terenie województwa skoncentrowany jest znaczący potencjał przemysłowy kraju, o czym świadczy wartość wytworzonego w regionie produktu krajowego brutto (w 2004 r. 13,9% wartości PKB w przeliczeniu na 1 mieszkańca wynosił 27 tys. zł i był wyższy od średniej krajowej o 3 tys. zł). Wartość produkcji sprzedanej przemysłu w regionie według stanu na 2005 r. oscylowała wokół 126 mld zł (18,3% wielkości krajowej). Najwyższy udział przypadał na górnictwo węgla kamiennego i brunatnego – 6. Ustawa z 7 września 2007 r. o funkcjonowaniu górnictwa węgla kamiennego w latach 2008–2015 (Dz.U. nr 192, poz. 1378 i 1379, rozdz. 7). 7 Rozporządzenie Ministra Gospodarki Pracy i Polityki Społecznej z 16 stycznia 2004 r. (MP nr 5 poz. 97)..

(5) Zróżnicowanie poziomu rozwoju gmin górniczych.... 51. 18,9%. Mimo restrukturyzacji przemysłu ciężkiego w województwie śląskim, w sektorze przemysłu i budownictwa w 2005 r. wciąż pracowało 44,8% ogółu zatrudnionych. Punktem ciążącym w atrakcyjności kapitału ludzkiego województwa jest w dalszym ciągu wysoki odsetek osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym lub niższym (około 40%). Tendencja ta ulega zahamowaniu na rzecz osób z wykształceniem wyższym, których liczba od 1999 r. wzrosła o 10%8. Przeprowadzone badania miały na celu określenie poziomu rozwoju gmin górniczych województwa śląskiego, a tym samym wskazanie występujących dysproporcji. Analizę przeprowadzono za 2005 r. na podstawie 40 cech dotyczących kapitału ludzkiego i społecznego, bazy ekonomicznej, gospodarki finansowej gminy, warunków życia ludności. W zbiorze cech nie znalazły się czynniki odzwierciedlające stan środowiska naturalnego oraz stopień zanieczyszczenia, gdyż brakuje bazy informacyjnej w tym zakresie, odnoszącej się do wiejskich gmin górniczych. Komplementarność danych tego obszaru informacyjnego znajduje się tylko na poziomie miast na prawach powiatu (17 gmin górniczych województwa śląskiego). Dane obrazujące kapitał ludzki i społeczny dobrano z punktu widzenia przedsiębiorcy. Zatem znalazły się tu zarówno charakterystyki z zakresu demografii, struktury grup wiekowych w gminach, migracji mieszkańców oraz urodzeń dzieci żywych. Kapitał ludzki ujęto poprzez wartości z zakresu rynku pracy: osób bezrobotnych, stosunku pracujących do bezrobotnych, struktury wykształcenia mieszkańców. Warunki życia mieszkańców, to przede wszystkim: dostępność komunikacyjna mierzona gęstością dróg gminnych, wydatki na kulturę, aktywność kulturalna mieszkańców mierzona liczbą osób biorących udział w imprezach organizowanych na terenie gminy i wizytami w kinie. W grupie „baza ekonomiczna” zwrócono uwagę na strukturę działających przedsiębiorstw z uwzględnieniem systemu PKD, otoczenia okołobiznesowego, proporcji mieszkańców prowadzących działalność gospodarczą względem liczby podmiotów gospodarczych. Dobór wartości w tej grupie wskazuje na specjalizację ekonomiczną gminy, tj. gminy ukierunkowane na rolnictwo, przemysł itp., zarówno z uwagi na podmioty gospodarcze, jak i strukturę zatrudnionych mieszkańców według sekcji (usługi rynkowe, przemysł i budownictwo). Poziom rozwoju gminy w dużej mierze uzależniony jest od budżetu gminy (pozwalającego na inwestycje infrastrukturalne oraz podnoszące poziom życia mieszkańców), dlatego w grupie „gospodarka finansowa gmin” dokonano strukturalnej analizy wskaźników budżetu gminy sfery dochodów i wydatków w przeliczeniu na 1 mieszkańca. Spośród podatków lokalnych zwrócono uwagę na trzy grupy mające najistotniejsze znaczenie: od nieruchomości, od osób fizycznych 8. Regionalny program operacyjny województwa śląskiego 2007–2013, UW, Katowice 2007..

(6) Anna Harańczyk, Ewelina Skowron. 52. i osób prawnych, stanowiących około 70–80% ogółu dochodów własnych w badanych gminach górniczych. Wskaźniki przyjęte do badań. Cecha. Baza ekonomiczna. X1. X10 X11. Podmioty gospodarcze bez osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą na 1000 mieszkańców Liczba osób pracujących w sektorze prywatnym na 100 pracujących Udział spółek z kapitałem zagranicznym (sektora publicznego i prywatnego) w spółkach ogółem w woj. śląskim w % Udział stowarzyszeń i fundacji w stosunku do ogółu w woj. śląskim Osoby pracujące w przemyśle i budownictwie na 1000 mieszkańców w wieku produkcyjnym Osoby pracujące w usługach rynkowych na 1000 mieszkańców w wieku produkcyjnym Podmioty sekcji transport gospodarka magazynowa i łączność na 1000 mieszkańców w wieku produkcyjnym Podmioty sekcji pośrednictwo finansowe na 1000 mieszkańców w wieku produkcyjnym Podmioty sekcji obsługa nieruchomości, wynajem i usługi związane z prowadzeniem działalności gospodarczej na 1000 mieszkańców w wieku produkcyjnym Relacja przedsiębiorstw z sekcji usług rynkowych do przemysłowych i budownictwa Podmioty sekcji rolnictwo, leśnictwo i rybołówstwo na 1000 mieszkańców. Cecha. Pozycja finansowa gmin (funkcjonowanie gmin). X2 X3 X4 X5 X6 X7 X8 X9. X12 X13 X14 X15 X16 X17 X18 X19 X 20. Udział dochodów własnych w dochodach ogółem w % Podatek od nieruchomości na 1 ha gminy Dochody własne na 1 mieszkańca Podatek dochodowy od osób prawnych na 1 mieszkańca Podatek dochodowy od osób fizycznych na 1 mieszkańca Dotacje ogółem na 1 mieszkańca Udział radnych gminy z wykształceniem wyższym i policealnym w % Wydatki na administrację na 1 mieszkańca Wydatki na ochronę środowiska na 1 mieszkańca. Cecha. Kapitał ludzki i społeczny. X 24 X 25. Udział ludności w wieku produkcyjnym w ludności ogółem w % Liczba pracujących na 1000 mieszkańców Stosunek do gospodarki rynkowej = liczba osób prowadzących działalność gospodarcza do na 1000 mieszkańców w wieku produkcyjnym Saldo migracji ludności na 1000 mieszkańców Urodzenia dzieci żywych na 1000 mieszkańców. X 26. Gęstość zaludnienia na 1 km 2. X 21 X 22 X 23.

(7) Zróżnicowanie poziomu rozwoju gmin górniczych... X 27 X 28 X 29 X30 X31. 53. Liczba osób długotrwale bezrobotnych na 1000 mieszkańców w wieku produkcyjnym Stopa bezrobocia w % Wskaźnik obciążenia bezrobociem – liczba bezrobotnych przypadająca na 100 osób pracujących Liczba ludności z wykształceniem wyższym i policealnym na 1000 mieszkańców Liczba ludności z wykształceniem zawodowym i podstawowym na 1000 mieszkańców (stymulanta). Cecha. Warunki życia. X32 X33 X34 X35 X36 X37 X38 X39 X40. Liczba mieszkańców na 1 zakład opieki zdrowotnej Liczba dzieci do 6 roku życia na 1 miejsce w przedszkolu Liczba turystów Liczba miejsc noclegowych Udział mieszkań oddanych w gminie do ogółu mieszkań oddanych w woj. śląskim w % Aktywność kulturalna ludności na 1000 mieszkańców Wydatki na kulturę i ochronę dziedzictwa narodowego na 1 mieszkańca Gęstość dróg w gminie Liczba ludzi obsługiwanych przez oczyszczalnie na 1000 mieszkańców. Spośród wymienionych zmiennych, do dalszych badań wybrano te cechy, które zgodnie z rozwojem gmin górniczych zawierają najwyższą wartość informacyjną. W celu spełnienia tego warunku do dalszych badań wybrano tylko te cechy, które charakteryzowały się wysokim współczynnikiem zmienności oraz niskim współczynnikiem korelacji. 4. Analiza taksonomiczna rozwoju gospodarczego gmin W celu zweryfikowania poprawności doboru zmiennych obliczono współczynnik zmienności dla każdej z cech, zgodnie ze wzorem: j . sj xj. ,. (1.1). gdzie: x j – to średnia arytmetyczna wartości cechy X , j = 1, 2, … , m, j. sj – przedstawia odchylenie standardowe wartości cechy Xj, j = 1, 2, … , m. Dla cech wykazujących zmienność poniżej wartości progowej ω = 0,1 dokonano ich eliminacji z przyjętego zbioru. W dalszym etapie sporządzono macierz korelacji zmiennych w celu zweryfikowania zmiennych charakteryzujących się wysokim stopniem korelacji, a przez to noszącymi podobną informację. Tam,.

(8) Anna Harańczyk, Ewelina Skowron. 54. gdzie zaobserwowano taką zależność, dokonano wykluczenia jednego ze wskaźników. Macierz korelacji została wykorzystana w dalszym procesie dyskryminacji cech przy użyciu metody parametrycznej Hellwiga9. Wartość progowa będąca wyznacznikiem selekcji cech na centralne i satelitarne, została obliczona za pomocą wzoru10: 1. 2 t2 * r 2 , t n 2 . (1.2). gdzie: tα – wartość odczytana z tablic dystrybuanty rozkładu Studenta dla n–2 stopni swobody oraz danego poziomu istotności α, n – liczba obserwacji. W badaniach nad gminami górniczymi przyjęto poziom istotności α = 0,001, dla wartości n = 55. Otrzymany zestaw cech diagnostycznych w dalszym etapie został poddany procesowi ujednorodnienia. W tym celu dokonana została różnicowa standaryzacja cech za pomocą następujących wzorów:. z ij =. dla stymulant:. xj − xj. z ij =. dla destymulant:. sj. xj − xj sj. (1.3). , .. (1.4). Celem określenia poziomu rozwoju dla każdej z gmin górniczych posłużono się konstrukcją wzorca rozwoju, za który przyjęto wartości maksymalne poszczególnych cech diagnostycznych po uprzedniej standaryzacji. Ponieważ w procesie standaryzacji dokonano ujednolicenia cech diagnostycznych i przekształcenia destymulant w stymulanty, w tym wypadku punktem odniesienia jest maksymalna wartość każdej zmiennej diagnostycznej. W celu określenia odległości gmin górniczych od przyjętego wzorca rozwoju posłużono się metryką euklidesową:. d ij : =. ∑ (z m. j =1. − j) , 2. ij. i = 1, 2, …, n.. (1.5). Określony na podstawie powyższego wzoru wektor odległości przyjmuje wartości najbardziej korzystne d+ i najbardziej niekorzystne cechy d–. Najmniej 9. A. Młodak, Analiza taksonomiczna w statystyce regionalnej, Difin, Warszawa 2006, s. 30. T. Grabiński, S. Wydymus, A. Zeliaś, Metody taksonomii numerycznej w modelowaniu zjawisk społeczno-gospodarczych, PWN, Warszawa 1989, s. 23. 10.

(9) Zróżnicowanie poziomu rozwoju gmin górniczych.... 55. korzystną wielkość z zakresu przeciwdziedziny cechy d, przyjęto za Z. Hellwigiem: d − = d + 2sd , (1.6) gdzie: d – średnia arytmetyczna współrzędnych wektora d,. sd – odchylenie standardowe.. Wartość najbardziej korzystna d+ występuje wówczas, gdy współrzędna wektora odległości d wynosi 0 – oznacza to, że odpowiednia gmina górnicza osiągnęła wszystkie wymogi stawiane ideałowi, czyli jest tożsama ze wzorcem:. d + = d – 2sd .. (1.7). Mając na uwadze powyższe założenia, taksonomiczny miernik rozwoju Z. Hellwiga przybiera postać: di . d−. μi = 1 −. (1.8). Wartości wskaźnika mieszczą się w przedziale [0,1], tylko w wyjątkowych sytuacjach przekraczają poza zakres, co ma miejsce, gdy dany obiekt drastycznie odstaje rozwojowo od pozostałych w badanej dziedzinie11. Kolejnym etapem procesu badawczego było pogrupowanie gmin górniczych na podstawie osiągniętych wyników miernika rozwoju. Przy klasyfikacji, posłużono się metodą Hellwiga, która konstrukcję wartości progowej opiera na korzystnych i niekorzystnych progach wartości wektora μ, tj. wzorach (1.6) i (1.7). I grupa: II grupa: III grupa: IV grupa:. : μ μ c s , : μ μ μ c s , : μ c s μ μ, : μ μ c s , i. i. μ. i. μ. i. i. μ. i. i. i. μ. gdzie: sμ – odchylenie standardowe współrzędnych wektora μ, c – pewna stała większa lub równa 112.. 11 12. Por. A. Młodak, op. cit., s. 123–127. Ibidem, s. 127..

(10) 56. Anna Harańczyk, Ewelina Skowron. 5. Wyniki analizy rozwoju gmin górniczych W pierwszym etapie selekcji dobranych cech diagnostycznych, wskutek wysokiej wartości korelacji wyeliminowano cechy X4 i X35. Posługując się wzorem (1.2), wyznaczono wartość progową 0,4135. Bazując na metodzie parametrycznej Hellwiga, utworzono ostateczny zbiór 34 cech diagnostycznych składających się z następujących cech: – centralne: X1, X5, X11, X14, X19, X23, X X25, X27, X37, X39; – satelitarne: X2, X3, X6, X7, X8, X9, X10, X12, X13, X15, X16, X17, X18, X21, X22, X24, X26, X28, X29, X30, X31, X34, X36, X40. Wyniki przeprowadzonej analizy taksonomicznej, poprzez obliczenie taksonomicznego miernika rozwoju, zostały przedstawione w tabeli 1. Mając na uwadze, że badane gminy górnicze mają niejednolity charakter, prezentowane rezultaty obliczeń poziomu rozwoju uwzględniają ten podział. W tabeli 1 znajdują się miasta na prawach powiatu posiadające statut górniczych. Jak wynika z tabeli, te jednostki samorządu terytorialnego mieszczą się w pierwszej dwudziestce badanych 55 gmin. Najsłabiej wśród gmin górniczych tej grupy uplasowały się Piekary Śląskie oraz Żory. W większości analizowanych gmin górniczych poziom rozwoju pokrywa się z obecnością na terenie przedsiębiorstwa lub zakładu górniczego. W gminach wiejskich, gdzie faktycznie nie występuje zakład górniczy, a jedynie prowadzona jest eksploatacja podziemna, poziom rozwoju jest niższy i szereguje je do grupy o najniższym stopniu rozwoju. Wyjątkiem w tym zakresie są Bestwina oraz Zebrzydowice, które stosunkowo mocną pozycję zawdzięczają bliskiej lokalizacji silnego gospodarczo ośrodka Bielska-Białej. Wśród miast na prawach powiatu na najsłabszej pozycji plasują się Żory, co jest spowodowane przede wszystkim likwidacją kopalni oraz monokulturą pracy. Czynnikiem znacznie wpływającym na przedstawioną pozycję gmin górniczych były dane odnoszące się do struktury rynku pracy. W dalszym ciągu w badanych jednostkach samorządowych, prawie 50–60% osób jest zatrudnionych w przemyśle ciężkim. Tendencja ta w szczególności występuje w gminach wiejskich. Przodujące w tym względzie były Ornontowice, gdzie znajduje się prywatna kopalnia węgla kamiennego. W gminach tych również struktura kapitału ludzkiego należy do najniższych pod względem atrakcyjności dla potencjalnych inwestorów. Małe miasteczka górnicze, cechuje niższy poziom aktywności mieszkańców na rynku pracy. Zgodnie z przyjętą metodą grupowania gmin górniczych, ich przyporządkowanie pod względem osiągniętego poziomu rozwoju, przedstawia się następująco: I grupa: {μi ≥ 0,29}, II grupa: {0,20 ≤ μi < 0,29}, III grupa: {0,10 ≤ μi < 0,20}, IV grupa: {μi < 0,10}..

(11) 0,27 0,27. 0,27. 0,26 0,26. 0,26. 0,23 0,22 0,21 0,19. Rybnik Mysłowice. Jastrzębie-Zdrój. Bytom Ruda Śląska. Siemianowice Śląskie. Jaworzno Świętochłowice Piekary Śląskie Żory. Źródło: opracowanie własne.. 0,29. Dąbrowa Górnicza. 20 22 25 28. 14. 12 13. 11. 9 10. 7. Pozycja gmin górniczych wśród miast na prawach powiatu miejsce gmina wynik w rankingu Katowice 0,58 1 Gliwice 0,42 2 Tychy 0,36 3 Sosnowiec 0,32 4 Chorzów 0,31 5 Zabrze 0,31 6 0,14 0,13 0,12 0,12 0,11 0,11 0,11 0,10 0,09 0,08 0,08 0,07 0,07 0,06 0,06. Goczałkowice-Zdrój. Chełm Śląski Wyry Miedźna Zebrzydowice Bobrowniki Bestwina Gierałtowice Psary Bojszowy Marklowice Pilchowice Godów Gaszowice Mszana. 38 40 41 44 45 46 47 49 50 51 52 53 54 55. 36. Pozycja gmin górniczych wśród gmin wiejskich miejsce gmina wynik w rankingu Ornontowice 0,23 18 Pawłowice 0,23 21 Suszec 0,18 33 Świerklany 0,14 35. Radzionków Wojkowice Orzesze Imielin Pszów. Wodzisław Śląski 0,18 0,15 0,13 0,13 0,12. 0,19. 32 34 37 39 42. 30. Pozycja gmin górniczych wśród miast miejsce gmina wynik w rankingu Będzin 0,27 8 Mikołów 0,26 15 Bieruń 0,25 16 Czeladź 0,24 17 Knurów 0,21 23 Łaziska Górne 0,21 24 Lędziny 0,21 26 Radlin 0,20 27 Rydułtowy 0,19 29. Tabela 1. Wyniki analizy taksonomicznej poziomu rozwoju gmin górniczych. 0,11. Czerwionka-Leszczyny. 0,09. 0,18. Pszczyna. Sośnicowice. 0,23. Czechowice-Dziedzice. 48. 43. 3. 19. Pozycja gmin górniczych wśród gmin miejsko-wiejskich miejsce gmina wynik w rankingu. Zróżnicowanie poziomu rozwoju gmin górniczych... 57.

(12) 58. Anna Harańczyk, Ewelina Skowron. Rys. 1. Wyniki przeprowadzonego badania nad poziomem rozwoju gmin górniczych województwa śląskiego Źródło: opracowanie własne..

(13) Zróżnicowanie poziomu rozwoju gmin górniczych.... 59. Wyniki przeprowadzonej analizy (rys. 1) wskazują, że wyraźnie mocne pozycje w analizowanych grupach mają ośrodki centralne aglomeracji katowickiej, przede wszystkim Katowice, a ponadto Tychy i Gliwice. Duże znaczenie w tych miastach odgrywa lokalizacja Katowickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej, a co za tym idzie, wysoki odsetek spółek z kapitałem zagranicznym. W jednostkach tych atrakcyjność nieruchomości należy do jednych z najwyższych. Miasta te cechuje duża aktywność społeczeństwa na rynku pracy oraz znaczny odsetek pracujących w usługach rynkowych, a także w branżach o perspektywicznym rozwoju, tj. obsługa nieruchomości czy pośrednictwa finansowego. Istniejąca infrastruktura techniczna i komunikacyjna daje równocześnie silną pozycję w walce o inwestorów. Wysoki odsetek mieszkań oddawanych do użytku świadczy o perspektywach dalszego rozwoju, a także pozycji finansowej mieszkańców i gminy (co ma przełożenie na wysokość podatku dochodowego od osób fizycznych). Mieszczące się w grupie III i IV poziomu rozwoju to w przeważającej większości gminy wiejskie, bazujące na restrukturyzowanym sektorze przemysłu. Miejscowości te cechują najwyższe wskaźniki bezrobocia, a także najwyższy odsetek osób z wykształceniem podstawowym, co w wypadku inwestycji może być warunkiem zniechęcającym do lokacji kapitału. Warto jednak zaznaczyć, że gorsze wyniki poziomu rozwoju w niektórych gminach nie świadczą jednoznaczne o gorszej sytuacji finansowej jej mieszkańców. Elementem niemierzalnym z uwagi na brak danych jest odsetek ludzi pracujących na czarno lub za granicą, w szczególności w Niemczech (co jest ułatwione poprzez posiadanie w wielu wypadkach obywatelstwa niemieckiego). Fakt ten jednoznacznie wpływa na poprawę kondycji ekonomicznej rodzin. 6. Zakończenie Funkcjonowanie gmin górniczych w Polsce w znacznej mierze jest uzależnione od polityki państwa. Wynika to z dużego udziału osób pracujących w państwowych zakładach przemysłowych. W trakcie badań przeprowadzono wywiady z osobami na co dzień pracującymi w gminach górniczych. Najczęściej zgłaszanymi uwagami były problemy dotyczące sfery legislacyjnej oraz interpretacji prawnej, które spowalniają pracę urzędników i radnych mających wpływ na zmianę przestrzeni życiowej mieszkańców. W przyszłości los mieszkańców gmin górniczych będzie w znacznej mierze uzależniony od przebiegu i intensywności wdrażania programów restrukturyzacyjnych. W ustawodawstwie Unii Europejskiej w odniesieniu do pomocy publicznej wyznaczono 2010 r. jako końcowy. Należy zatem przewidywać, że po tym czasie prywatyzacja sektora górnictwa węgla kamiennego będzie ukończona. Zwolnienia pracowników i zamykanie kopalń, co jeszcze niedawno było trudne.

(14) 60. Anna Harańczyk, Ewelina Skowron. do zaakceptowania przez społeczeństwo, obecnie jest spokojniej przyjmowane. Otwarte rynki pracy w krajach europejskich mogą przyjąć pewną liczbę osób zwalnianych z górnictwa. Chcąc jednakże wzmocnić pozycję gmin na krajowym rynku pracy, do dalszego rozwoju niezbędne są inwestycje i nakłady finansowe na remonty i naprawę istniejącej, mocno zaniedbanej infrastruktury. Spuścizną po zakładach przemysłowych, szpecącą obraz gmin, są budynki i szyby przemysłowe. Dobrym przykładem ich ponownego wykorzystania są dobre praktyki z Niemiec, których aplikowaniem do polskich realiów zajmuje się po części Stowarzyszenie Gmin Górniczych. Atutem rozwoju gmin jest bliska lokalizacja ośrodków naukowych i wysoko usytuowanych w rankingach uczelni państwowych. Zgodnie z postępującą na świecie tendencją wzrostu liczby ludności z wykształceniem wyższym, należy się spodziewać, że w gminach górniczych będzie kontynuowany rozwój społeczno-gospodarczy. The Diversity in the Development Level of Mining Communities in Silesia Voivodship Delayed for nearly 30 years in Poland, the Post-Fordism era determined the new directions the country’s economic growth would take. The result of thorough industrial restructuring, this period saw the position of communities built on mining activity and hard coal unions weakened. The ubiquitous result of reforms introduced in the sector was high unemployment among the inhabitants of the communities of Silesia. The region’s polluted environment, damage from mining, and relatively unattractive human capital discouraged new investors. This article attempts to determine how the mining communities of Silesia are coping with the ballast left over from the epoch of heavy industry now passing into the shadows of history. A taxonomic analysis was carried out on the development of 55 mining communities and the level of development and disproportions between the studied communities elaborated..

(15)