Analiza struktury długotrwale bezrobotnych w Polsce

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 740. 2007. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Jadwiga Kostrzewska Katedra Statystyki. Analiza struktury d∏ugotrwale bezrobotnych w Polsce 1. Wprowadzenie Problem bezrobocia jest jednym z istotniejszych problemów rynku pracy i społeczeństwo próbuje przeciwdziałać jego powstawaniu oraz minimalizować jego rozmiary. Jego negatywne skutki dotyczą zarówno sfery gospodarczej, jak i społecznej. Szczególnie groźne jest zjawisko bezrobocia długotrwałego, tym bardziej że osoby nie posiadające pracy wraz z upływem czasu mają coraz mniejsze szanse na powrót na rynek pracy. Redukcja bezrobocia trwającego dłuższy czas jest trudniejsza niż bezrobocia o charakterze przejściowym. Ze względu na długość czasu pozostawania bezrobotnym w literaturze przedmiotu rozróżnia się bezrobocie krótkookresowe, długookresowe oraz długotrwałe1. Bezrobotni krótkookresowo to osoby pozostające bez pracy do 6 miesięcy. Osoby te mają stosunkowo duże szanse na znalezienie pracy. Bezrobotni długookresowo to osoby pozostające bez pracy od 6 do 12 miesięcy – szanse zatrudnienia w ich przypadku maleją, ale wciąż są stosunkowo wysokie. Natomiast długotrwale bezrobotni pozostają bez pracy powyżej 12 miesięcy – wraz z upływem czasu mają coraz mniejsze szanse na powrót na rynek pracy: ich kwalifikacje ulegają dewaluacji, doświadczenie i wiadomości dezaktualizują się, a zniechęcenie w poszukiwaniu pracy sprawia, że poszukiwania te są coraz mniej intensywne i coraz mniej skuteczne. Bezrobocie długotrwałe jest problemem szczególnej wagi, gdyż niesie za sobą wysokie koszty indywidualne jednostek, a także całego społeczeństwa. Dla osób długotrwale bezrobotnych może się wiązać z izolacją społeczną, pogorszeniem sytuacji materialnej, zagrożeniem ubóstwem czy biedą, degradacją społeczną, pogorszeniem funkcjonowania rodziny (często łącznie z możliwym jej rozpadem). 1. Por. [Sadowski, Wach 2003, s. 218–219] oraz [Ustawa…, 2004]..

(2) 76. Jadwiga Kostrzewska. Brak pracy, czyli nieumiejętność samodzielnego zapewnienia środków materialnych do życia dla siebie i rodziny, może prowadzić do depresji. Im dłużej trwa taki stan, tym bardziej sytuacja psychiczna bezrobotnego może się pogarszać. Warto w tym miejscu zauważyć, że długotrwale bezrobotni w Polsce pozbawieni są prawa do zasiłku, co oznacza eliminację po 6, 12 lub 18 miesiącach, w zależności od warunków określonych w ustawie2, jedynego źródła ich dochodu. Tym mocniej może się pogłębiać zniechęcenie do dalszego poszukiwania pracy, zwiększając prawdopodobieństwo trwałego wykluczenia z grupy pracujących. Ponadto wysokie bezrobocie stwarza zagrożenie dla istniejącego ładu społecznego, powoduje degradację społeczeństwa i utrudnia jego rozwój, gdyż sprzyja narastaniu w środowiskach bezrobotnych niekorzystnych zjawisk społecznych, takich jak: alkoholizm, przestępczość, rozwody, narkomania, samobójstwa. Istnienie bezrobocia, w tym bezrobocia długotrwałego, oznacza niewykorzystane zdolności i możliwości. Dobra i usługi, które mogłyby być wyprodukowane przez bezrobotnych, są właściwie bezpowrotnie stracone. Przy tym państwo ponosi różnorakie koszty związane z bezrobociem i bezrobociem długotrwałym, m.in. koszty organizacji aktywnych form pomocy bezrobotnym, ale także koszty pomocy społecznej i programów walki z biedą. Zgodnie z ustawą3 do długotrwale bezrobotnych zalicza się osoby pozostające w rejestrze powiatowego urzędu pracy łącznie przez okres ponad 12 miesięcy w okresie ostatnich 2 lat. Niniejszy artykuł oparto na danych zaczerpniętych z pracy [Bezrobotni…, 2005]. Zgodnie z uwagami metodycznymi zawartymi na początku ww. opracowania czas pozostawania bez pracy obejmuje aktualny okres pozostawania bez pracy, tj. od momentu ostatniego zarejestrowania się bezrobotnego w powiatowym urzędzie pracy, obliczony w pełnych miesiącach. Stąd również, jeśli w artykule jest mowa o osobach długotrwale bezrobotnych, dotyczy to osób, które znajdują się w ewidencji urzędów pracy ponad 12 miesięcy od momentu zarejestrowania się4. Analizę struktury długotrwale bezrobotnych w Polsce przeprowadzono na podstawie danych z lat 1993–2004, jednak dla niektórych zmiennych dane dostępne były jedynie w krótszym okresie. Regionalne zróżnicowanie struktury długotrwale bezrobotnych badano w latach 1999–2004, tj. od momentu wprowadzenia obecnie istniejącego podziału administracyjnego Polski na 16 województw.. 2. Por. [Ustawa…, 2004, art. 73]. [Ustawa…, 2004]. 4 Por. [Bezrobotni…, 2005, s. 8]. Opracowanie to zostało sporządzone w oparciu o załącznik 1 „Bezrobotni według wieku, poziomu wykształcenia, stażu pracy i czasu pozostawania bez pracy” do sprawozdania MPiPS-01. 3.

(3) Analiza struktury długotrwale bezrobotnych w Polsce. 77. 2. Poziom bezrobocia i bezrobocia długotrwałego w Polsce Sytuacja osób długotrwale bezrobotnych pozostaje w ścisłej zależności od poziomu bezrobocia ogółem5. W badanych latach początkowo optymistyczny spadek liczby zarejestrowanych bezrobotnych (do 1 676 702 osób w 1998 r.) ustąpił pogorszeniu sytuacji na rynku pracy (por. rys. 1). Od 1998 r. liczba bezrobotnych utrzymywała stałą tendencję wzrostową, przy czym wzrost ten uległ spowolnieniu dopiero od 2002 r. Poziom bezrobocia z początku badanego okresu (2 648 742 osób w I kwartale 1993 r.) został przekroczony w 2000 r., a w kolejnych latach jeszcze się powiększał: w I kwartale 2003 r. osiągnął wartość maksymalną 3 321 020 bezrobotnych osób, zaś pod koniec badanego okresu – 2 999 601 osób. Podobne tendencje zaznaczały się w liczbie bezrobotnych pozostających bez pracy powyżej 12 miesięcy, przy czym długotrwale bezrobotni w całym niemal badanym okresie stanowili ponad 40% ogółu bezrobotnych (z wyjątkiem lat 1995 i 1999, kiedy procent ten był niewiele niższy). Natomiast od II kwartału 2002 r. ponad połowa bezrobotnych pozostawała bez pracy powyżej 12 miesięcy i – jak powiedziano już wyżej – ich szanse na znalezienie zatrudnienia są stosunkowo niewielkie. Coraz większy odsetek osób długotrwale bezrobotnych stwarza bardzo niekorzystną sytu-. 3500 3000 2500 tys.. 2000 1500 1000. 0. I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV. 500. 1993. 1994. 1995. 1996. 1997. 1998. długotrwale bezrobotni ogółem długotrwale bezrobotni mężczyźni. 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. długotrwale bezrobotne kobiety bezrobotni ogółem. Rys. 1. Bezrobotni ogółem i długotrwale bezrobotni ze względu na płeć (w liczbach bezwzględnych) w kolejnych kwartałach lat 1993–2004 Źródło: opracowanie własne na podstawie: www.praca.gov.pl oraz [Bezrobotni…, 2005].. 5. Problem bezrobocia długotrwałego w Polsce rozważają np. [Kabaj, Koptas 1995]..

(4) 78. Jadwiga Kostrzewska. ację na rynku pracy. Na podstawie danych kwartalnych z lat 1993–2004 wyznaczono współczynnik korelacji6 pomiędzy liczbą bezrobotnych ogółem oraz liczbą długotrwale bezrobotnych. Wartość tego współczynnika (r = 0,9347) wskazuje na wysoką, dodatnią zależność pomiędzy badanymi zmiennymi. Ponadto w całym badanym okresie odsetek bezrobotnych kobiet pozostających bez pracy powyżej 12 miesięcy wśród ogółu bezrobotnych kobiet był wyższy od 40% – najniższy zanotowano w I kwartale 1996 r. – 40,3% (1 468 866 bezrobotnych kobiet, w tym 592 028 długotrwale bezrobotnych). Od I kwartału 1999 r. wskaźnik ten stale wzrastał, aż do poziomu 59,5% w III kwartale 2003 r. (1 612 819 bezrobotnych kobiet, w tym 958 854 długotrwale bezrobotnych), po tym czasie nieznacznie spadł – do 57,5% w IV kwartale 2004 r. (1 568 536 bezrobotnych kobiet, w tym 901 260 długotrwale bezrobotnych). Zatem na koniec analizowanego okresu niemal 60% spośród ogółu bezrobotnych kobiet borykało się z bezrobociem długotrwałym. Analogicznie kształtowała się dynamika zmian odsetka długotrwale bezrobotnych mężczyzn wśród ogółu mężczyzn poszukujących pracy, z tym że zanotowano dużo niższe jego wartości: najmniejszą wartość zaobserwowano w I kwartale 1999 r. (22,7% – 981 040 bezrobotnych mężczyzn, w tym 223 004 długotrwale bezrobotnych), natomiast najwyższą w III kwartale 2004 r. (48% – 1 387 108 bezrobotnych mężczyzn, w tym 666 013 długotrwale bezrobotnych). 3. Struktura długotrwale bezrobotnych pod wzgl´dem wybranych cech W celu podejmowania skutecznych kroków przeciwdziałających wzrostowi i utrzymywaniu się wysokiej liczby osób długotrwale bezrobotnych poddaje się analizie ich strukturę pod względem cech, których posiadanie lub brak mogą wpływać na ryzyko dołączenia lub pozostawania w grupie osób bezrobotnych przez dłuższy czas. Są to np. płeć, wiek, poziom wykształcenia, długość stażu pracy, miejsce zamieszkania, zawód. Istotna jest także analiza terytorialnego (regionalnego) zróżnicowania kraju pod względem liczby osób długotrwale bezrobotnych. Pomaga to w określeniu województw, w których problem bezrobocia, w tym bezrobocia długotrwałego, jest większy niż w pozostałych. Najczęściej grupa długotrwale bezrobotnych jest poddawana analizie ze względu na płeć. W tabeli 1 zamieszczono dane dotyczące odsetka długotrwale bezrobotnych kobiet oraz mężczyzn w ogóle długotrwale bezrobotnych, przy czym dla uproszczenia zamieszczono jedynie dane na koniec każdego badanego roku. 6. Pomimo zastrzeżeń, jakie może budzić wykorzystanie współczynnika korelacji do danych czasowych, użyto tej miary w celu wykazania podobnych tendencji w czasie..

(5) Analiza struktury długotrwale bezrobotnych w Polsce. 79. Tabela 1. Długotrwale bezrobotne kobiety i mężczyźni jako procent ogółu długotrwale bezrobotnych w latach 1994–2004 (stan na koniec roku) Osoby długotrwale 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 bezrobotne Kobiety. 57,8. 58,8. 63,3. 66,7. 70,7. 72,2. 67,9. 64,4. 61,5. 57,4. 57,4. 57,6. Mężczyźni. 42,2. 41,2. 36,7. 33,3. 29,3. 27,8. 32,1. 35,6. 38,5. 42,6. 42,6. 42,4. Źródło: www.praca.gov.pl, [Bezrobotni…, 2005] oraz obliczenia własne.. Wśród długotrwale bezrobotnych więcej jest kobiet niż mężczyzn. W początkowych (1993–1994) i końcowych (2002–2004) latach badanego okresu ok. 60% osób długotrwale bezrobotnych stanowiły kobiety. W środkowych latach analizowanego okresu odsetek ten był jeszcze wyższy, osiągając nawet 73,3% w III kwartale 1998 r. (544 399 długotrwale bezrobotnych kobiet, 197 851 – mężczyzn). Te niekorzystne dla kobiet tendencje mogą być spowodowane m.in. ich szczególną sytuacją społeczno-rodzinną: rolą macierzyńską, obowiązkami związanymi z prowadzeniem domu i wychowywaniem potomstwa. Polityka socjalna w zakresie pomocy, urlopów, świadczeń, a także preferowana liczba dzieci w rodzinie determinują pewne zachowania kobiet na rynku pracy. Po urodzeniu dziecka większość kobiet rezygnuje na pewien czas z pracy zarobkowej. Z tych względów m.in. pracodawcy zazwyczaj chętniej przyjmują do pracy mężczyzn: nie chcą narażać się na koszty związane z urlopami macierzyńskimi (np. organizacja zastępstwa za nieobecną pracownicę czy obowiązek zapewnienia jej stanowiska w razie powrotu do pracy) oraz są świadomi, że kwalifikacje i doświadczenie kobiet ulegają dezaktualizacji w okresie przebywania na urlopie związanym z urodzeniem i wychowywaniem dzieci. Ponadto często kwalifikacje kobiet są niżej oceniane niż te same kwalifikacje mężczyzn. Społeczno-ekonomicznym aspektom pracy kobiet poświęca się wiele badań, co przyczynia się do powstawania wielu publikacji dotyczących tego zagadnienia7. Sytuację bezrobotnych pozostających bez pracy powyżej 12 miesięcy w poszczególnych grupach wiekowych w latach 1994–2004 obrazuje rys. 28. Dynamika zmian w przeciągu analizowanych lat w grupach wiekowych 18–24, 25–34 oraz 35–44 lat kształtowała się podobnie jak w ogóle długotrwale bezrobotnych. Stosunkowo wysoki odsetek długotrwale bezrobotnych stanowiły osoby w wieku 18–24 lat, co jest bardzo niepokojącym faktem. Są to w szczególności osoby po raz pierwszy wchodzące na rynek pracy. Niemal w całym badanym 7. Por. np. [Sytuacja kobiet…, 2001]. W badanym okresie liczba osób długotrwale bezrobotnych w wieku 15–17 lat wynosiła od 1 osoby (w 2002 r.) do 245 osób (w 1994 r.), stąd na wykresie pominięto wartości dla tej grupy wiekowej. 8.

(6) Jadwiga Kostrzewska. 80. 500 450 400 350 tys.. 300 250 200 150 100 50 0 1994. 1995. 1996. 1997. 1998. 18–24 lat 45–54 lat. 1999. 2000. 25–34 lat 55–59 lat. 2001. 2002. 2003. 2004. 35–44 lat 60–64 lat. Rys. 2. Długotrwale bezrobotni według grup wieku, w tys. osób, w latach 1994–2004 (stan na koniec roku) Źródło: opracowanie łasne na podstawie: www.praca.gov.pl, [Bezrobotni…, 2005].. okresie na jeszcze wyższym poziomie utrzymywała się liczba długotrwale bezrobotnych w grupach 25–34 lat oraz 35–44 lat, a od 2002 r. także w grupie 45–54 lat. Należy zauważyć, że od 2002 r. wzrost liczby długotrwale bezrobotnych zależny był w dużej mierze od napływu długotrwale bezrobotnych do ostatniej z wymienionych grupy wiekowej. Jedynie w skrajnych grupach (15–17, 55–59 oraz 60–64 lat) nie zanotowano wysokiego bezrobocia długotrwałego. W ostatnich latach badanego okresu spośród długotrwałe bezrobotnych w najgorszej sytuacji znajdowały się osoby w wieku 25–54 lat – a zatem w sile wieku. Są to niewykorzystane zdolności i umiejętności osób, których praca mogłaby być bardzo efektywna i cenna. 700 600. tys.. 500 400 300 200 100 0. 1994. 1995. 1996. 1997. 1998. 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. wyższe policealne i średne zawodowe średnie ogólnokształcące zasadnicze zawodowe gimnazjalne i poniżej. Rys. 3. Długotrwale bezrobotni według poziomu wykształcenia, w tys. osób, w latach 1994–2004 (stan na koniec roku) Źródło: opracowanie własne na podstawie: www.praca.gov.pl, [Bezrobotni…, 2005]..

(7) Analiza struktury długotrwale bezrobotnych w Polsce. 81. Na szanse znalezienia pracy na rynku pracy w Polsce zasadniczy wpływ ma poziom wykształcenia. Rysunek 3 obrazuje sytuację długotrwale bezrobotnych w zależności od wykształcenia, przy czym analizę przeprowadzono w latach 1999–2004. W badanym okresie osoby posiadające wyższe wykształcenie stanowiły najmniejszą grupę wśród długotrwale bezrobotnych (poniżej 3%). Wraz ze spadkiem poziomu wykształcenia wzrostowi podlegała liczba osób długotrwale bezrobotnych. W najmniej korzystnej sytuacji znajdowały się osoby o najniższych kwalifikacjach: osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym stanowiły od 35% do ok. 38% ogółu długotrwale bezrobotnych, natomiast z gimnazjalnym lub niższym – od 34% do niemal 39%. Należy przy tym zauważyć, że udział drugiej z wymienionych grup w ogóle długotrwale bezrobotnych w kolejnych latach powoli wzrastał, natomiast pierwszej – nieznacznie zmalał. W analizowanym okresie dynamika zmian w obu tych grupach silnie pokrywała się z tendencjami zaobserwowanymi dla wszystkich długotrwale bezrobotnych (por. rys. 1 i 3). Można na tej podstawie wnioskować, że przyrost liczby długotrwale bezrobotnych w dużej mierze zależał od zwiększania się liczby bezrobotnych o niskich kwalifikacjach. Szczególnie do tych osób adresowane są szkolenia dla bezrobotnych umożliwiające zmianę zawodu lub podniesienie kwalifikacji, tak by dostosować je do potrzeb rynku pracy. Jest to tym bardziej istotne, że w dobie postępu technicznego i technologicznego dezaktualizacja doświadczeń i kwalifikacji osób o najniższym wykształceniu następuje bardzo szybko. 400 350 300 tys.. 250 200 150 100 50 0. 1994. 1995. 1996. 1997 do 1 roku 20–30. 1998. 1999 1–5. 30 i więcej. 2000. 2001. 5–10. 2002. 2003. 2004. 10–20. bez stażu. Rys. 4. Długotrwale bezrobotni według stażu pracy, w tys. osób, w latach 1994–2004 (stan na koniec roku) Źródło: opracowanie własne na podstawie: www.praca.gov.pl, [Bezrobotni…, 2005]..

(8) 82. Jadwiga Kostrzewska. Kolejną cechą, pod względem której dokonano analizy struktury długotrwale bezrobotnych, jest długość stażu pracy. W badanym okresie (1994–2004) bezrobocie długotrwałe w najmniejszym stopniu dotyczyło osób z przynajmniej 30-letnim stażem pracy: pod koniec badanego okresu stanowili oni zaledwie 1% wszystkich długotrwale bezrobotnych. W pozostałych grupach zaznaczała się wyraźnie tendencja zmian zgodna z dynamiką zmian w ogólnej liczbie długotrwale bezrobotnych (por. rys. 1 i 4). W najtrudniejszej sytuacji od 1999 r. znajdowały się osoby nie posiadające stażu – a zatem pierwszy raz wchodzące na rynek pracy – stanowiące ok. 20% wszystkich długotrwale bezrobotnych. Ponadto wśród długotrwale bezrobotnych niewiele mniejszy odsetek stanowią osoby ze stażem 10–20 lat (18,4% w 2004 r.), 1–5 lat (17,7%) oraz ze stażem do 1 roku (15,9%). Na podstawie danych można stwierdzić, że długość stażu pracy wpływa pozytywnie na skrócenie czasu pozostawania w zasobie bezrobotnych, choć nie jest to zależność liniowa. Wyraźnie widać, że bezrobotne osoby posiadające dłuższy staż pracy, a zatem i większe doświadczenie, łatwiej i szybciej znajdują ponownie miejsce pracy, powracając do zasobu pracujących. Jak obrazuje to rys. 5, wśród długotrwale bezrobotnych większą część stanowią osoby poprzednio pracujące i w tej grupie przyrost liczby bezrobotnych jest wyższy niż w grupie osób nie posiadających żadnego stażu. Z dotychczasowych rozważań wynika, że w badanych latach w zasobie długotrwale bezrobotnych w bardziej niekorzystnej sytuacji były kobiety niż mężczyźni, a ponadto osoby o mniejszym doświadczeniu (krótszy staż pracy) oraz niższym wykształceniu i kwalifikacjach. Analiza zasobu długotrwale bezrobotnych w latach 2000–2004 pod względem miejsca zamieszkania9 (na wsi lub w mieście) wskazuje, że sytuacja w obu grupach kształtowała się podobnie, choć w pewnym stopniu mniej korzystnie dla mieszkańców wsi. W całym badanym okresie tak bezrobotnych, jak i długotrwale bezrobotnych w mieście było więcej niż na wsi (por. tabela 2). Zarówno na wsi jak i w mieście długotrwale bezrobotni stanowili ok. 50% ogółu bezrobotnych według miejsca zamieszkania, jednak wśród bezrobotnych mieszkańców wsi odsetek długotrwale bezrobotnych był wyższy. Na wsi bezrobotni byli bardziej zagrożeni wydłużeniem czasu pozostawiania bez pracy niż w mieście. 9 Dane dotyczące zamieszkałych na wsi przedstawiono na podstawie opracowania [Bezrobotni…, 2005] opartego na załączniku 5 do sprawozdania MPiPS-01 pt. „Bezrobotni zamieszkali na wsi według wieku, poziomu wykształcenia, stażu pracy i czasu pozostawania bez pracy”, który od 2000 r. sporządzany jest w okresach rocznych. Można uzyskać dane dla wcześniejszych lat (dla lat 1992–1999 z RSP w oparciu o BAEL w tys., dla 1999 r. stan na koniec okresu sprawozdawczego, we wcześniejszych latach stan w listopadzie), ale dane te nie są porównywalne z danymi pochodzącymi ze sprawozdań MPiPS. Z tego względu w niniejszym opracowaniu przyjęto okres badania obejmujący jedynie lata 2000–2004..

(9) Analiza struktury długotrwale bezrobotnych w Polsce. 83. 1800 1600 1400 tys.. 1200 1000 800 600 400 200 0. 1994. 1995. 1996. 1997. 1998. długotrwale bezrobotni poprzednio pracujący. 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. w tym dotychczas niepracujący. Rys. 5. Długotrwale bezrobotni ogółem, dotychczas niepracujący oraz poprzednio pracujący, w tys. osób, w latach 1994–2004 (stan na koniec roku) Źródło: opracowanie własne na podstawie: www.praca.gov.pl, [Bezrobotni…, 2005].. Tabela 2. Bezrobotni i długotrwale bezrobotni w liczbach bezwzględnych zamieszkali, odpowiednio, na wsi lub w mieście oraz długotrwale bezrobotni zamieszkali na wsi (w mieście) w procencie do ogółu bezrobotnych zamieszkałych na wsi (w mieście) w latach 2000–2004 Wyszczególnienie Bezrobotni. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. wieś. 1 180 242. 1 328 652. 1 341 258. 1 325 807. 1 261 596. miasto. 1 522 334. 1 786 404. 1 875 700. 1 849 867. 1 738 005. Długotrwale bezrobotni. wieś. 574 241. 689 597. 726 905. 730 006. 691 604. miasto. 632 951. 816 465. 918 971. 936 865. 873 692. Procent długotrwale bezrobotnych. wieś. 48,7. 51,9. 54,2. 55,1. 54,8. miasto. 41,6. 45,7. 49,0. 50,6. 50,3. Źródło: opracowanie własne na podstawie: www.praca.gov.pl, [Bezrobotni…, 2005].. 4. Âredni czas poszukiwania pracy Na postawie danych zaczerpniętych z opracowania [Bezrobotni…, 2005] obecnie przeprowadzona zostanie analiza średniego czasu poszukiwania pracy przez bezrobotnych mieszkańców wsi i miast (por. tabela 3). Przyjmując 36 miesięcy jako górną granicę czasu poszukiwania pracy, średni okres pozostawania bez pracy w badanych latach 2000–2004, zarówno wśród mieszkańców wsi jak i miast, był.

(10) Jadwiga Kostrzewska. 84. wyższy niż 12 miesięcy10. Świadczy to o tym, że wiele spośród bezrobotnych przynależało do grupy długotrwale bezrobotnych. Z roku na rok średni czas poszukiwania pracy wydłużał się w obu grupach, przy czym dla mieszkańców wsi był on dłuższy o co najmniej 1 miesiąc niż dla mieszkańców miast. Tabela 3. Średni czas pozostawania bez pracy (w miesiącach) ze względu na miejsce zamieszkania oraz płeć (stan na koniec roku) * Wyszczególnienie Ogółem. 1998. 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 12,7. 12,4. 13,4. 14,5. 15,3. 15,7. 15,9. Zamieszkali na wsi. x. x. 14,3. 15,4. 16,1. 16,4. 16,5. Zamieszkali w mieście. x. x. 12,7. 13,8. 14,8. 15,3. 15,4. Kobiety. 15,1. 14,6. 15,4. 16,6. 17,1. 17,4. 17,3. Mężczyźni. 9,3. 9,6. 10,9. 12,2. 13,4. 14,0. 14,2. *. jako górną granicę czasu poszukiwania pracy przyjęto 36 miesięcy Źródło: opracowanie własne na podstawie: [Bezrobotni…, 2005].. Analiza średniego czasu poszukiwania pracy przez bezrobotnych pod względem płci wskazuje, że kobiety przeciętnie dłużej poszukiwały pracy niż mężczyźni. W latach 1998–2004 wśród kobiet czas ten zawierał się pomiędzy 14,6 (w 1999 r.) a 17,4 miesiąca (w 2003 r.), natomiast w grupie mężczyzn – pomiędzy 9,3 (w 1998 r.) a 14,2 miesiąca (w 2004 r.). Z upływem lat w obu grupach średni czas poszukiwania pracy wydłużał się, a jednocześnie dystans między grupami był coraz mniejszy – na początku badanego okresu różnica wynosiła 5,8 miesiąca, a na końcu już tylko 3,1 miesiąca. Czas poszukiwania pracy przez bezrobotnych ogółem, jak i w poszczególnych grupach (kobiety, mężczyźni, mieszkańcy wsi, mieszkańcy miast) jest długi. Oznacza to, że sytuacja na polskim rynku pracy jest bardzo niekorzystna: bezrobocie jest nie tylko wysokie, ale przy tym w dużej mierze długotrwałe. 5. Programy pomocy bezrobotnym Podejmowane są różnorakie działania mające na celu niesienie pomocy bezrobotnym, w tym też działania kierowane specjalnie do grupy osób bezrobotnych poszukujących pracy powyżej 12 miesięcy. Do działań tych należą pasywne i aktywne programy przeciwdziałania bezrobociu. Spośród aktywnych form przeciwdziałania bezrobociu za najbardziej skuteczne w odniesieniu do długotrwale 10 W opracowaniu [Bezrobotni…, 2005] dla porównania przeliczono średni czas poszukiwania pracy przy założeniu wyższej granicy górnej (48 lub 60 miesięcy)..

(11) Analiza struktury długotrwale bezrobotnych w Polsce. 85. bezrobotnych uważa się zatrudnianie w ramach prac interwencyjnych i robót publicznych oraz korzystanie z programów specjalnych. Jednakże analiza udziału długotrwale bezrobotnych zatrudnionych w ramach prac interwencyjnych i robót publicznych w ogólnej liczbie bezrobotnych objętych tymi formami przeciwdziałania bezrobociu nie daje optymistycznych rezultatów. W 1994 r. (tj. na początku badanego okresu) ok. 2/3 spośród bezrobotnych zatrudnionych w takiej formie stanowili długotrwale bezrobotni. W kolejnych latach odsetek ten malał – do 1/4 w 1999 r., a w ostatnich latach wzrósł już tylko do 1/3. Należy ponadto zauważyć, że od 2004 r., w którym to weszła w życie nowa ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy11, programy specjalne nie są ujęte wśród aktywnych form przeciwdziałaniu bezrobociu. W polskiej polityce zatrudnienia zostały określone następujące priorytety12. Przede wszystkim ograniczenie instytucjonalnych barier wzrostu zatrudnienia, poprzez zwiększenie dostępu do usług instytucji rynku pracy o lepszej jakości, wsparcie zdolności adaptacyjnych przedsiębiorstw, w szczególności małych i średnich, oraz promocję rozwiązań zwiększających atrakcyjność pracy. Podkreślane jest istotne znaczenie rozwijania aktywnej polityki rynku pracy na szczeblu regionalnym i lokalnym, wspieranej przez efektywną realizację sektorowych i regionalnych programów operacyjnych. Wysoki priorytet przyznano aktywizacji osób bezrobotnych znajdujących się w szczególnie niekorzystnej sytuacji na rynku pracy, głównie poprzez szkolenie i doskonalenie zawodowe i ogólne. Ponadto zakłada się wzmocnienie koordynacji instytucjonalnej i zwiększenie przejrzystości procesów decyzyjnych. 6. Długotrwale bezrobotni według województw Analiza regionalnego zróżnicowania struktury długotrwale bezrobotnych w Polsce pozwala na ocenę, które z województw są bardziej narażone na wzrost i utrzymywanie się bezrobocia długotrwałego. Ma to ułatwić podjęcie skutecznych działań mających na celu zapobieganie i zwalczanie tego zjawiska w poszczególnych regionach kraju. Jako okres badania przyjęto lata 1999–2004. W tabeli 4 przedstawiono, jak zmieniał się w czasie rozkład liczby województw ze względu na udział długotrwale bezrobotnych w ogóle zarejestrowanych w danym województwie. Na tej podstawie widać wyraźnie tendencję zwyżkową omawianego odsetka. Rozkłady przedstawiono także dla analogicznych wskaźników w grupach kobiet i mężczyzn. 11 12. [Ustawa…, 2004, art. 34 i 35]. Por. [Krajowy plan…, 2004]..

(12) Jadwiga Kostrzewska. 86. Tabela 4. Szeregi rozdzielcze liczby województw ze względu na odsetek długotrwale bezrobotnych ogółem, kobiet i mężczyzn wśród bezrobotnych ogółem, kobiet i mężczyzn (odpowiednio) w danym województwie w latach 1999–2004 2004. 2003. 2002. 2001. 2000. 1999. 2004. Mężczyźni 2003. 2002. 2001. 2000. 1999. 2004. Kobiety 2003. 2002. 2001. 2000. Ogółem 1999. Przedziały klasowe (w %) 20–30. 0. 0. 0. 0. 0. 0. 0. 0. 0. 0. 0. 0. 9. 2. 0. 0. 0. 0. 30–40. 9. 1. 0. 0. 0. 0. 0. 0. 0. 0. 0. 0. 7. 10. 9. 0. 0. 0. 0. 0. 0. 40–50. 7. 14. 9. 7. 3. 3. 11. 5. 0. 0. 4. 7. 15 13 13. 50–60. 0. 1. 7. 9. 13 13. 5. 11 13 11 10 13. 0. 0. 0. 1. 3. 3. 60–70. 0. 0. 0. 0. 0. 0. 0. 0. 0. 0. 0. 0. 0. 0. 3. 5. 6. 3. Źródło: opracowanie własne na podstawie: www.praca.gov.pl, [Bezrobotni…, 2005].. Wartości odsetka długotrwale bezrobotnych w badanych latach wzrastały w całym kraju łącznie (od 38,7% w 1999 r. do 52,5% w 2003 r. i 52,2% w 2004 r.) i taka tendencja utrzymywała się również w poszczególnych województwach (por. tabela 5). W 1999 r. we wszystkich województwach udział długotrwale bezrobotnych w ogóle zarejestrowanych bezrobotnych był znaczny, ale niższy od 50% (wartość najmniejsza 32,4% w województwie śląskim, największa zaś – 45,3% w województwie podkarpackim). Już rok później odsetek ten w województwie podkarpackim wynosił 50,4% (wartość najwyższa wśród badanych województw). W kolejnych latach udział długotrwale bezrobotnych wzrastał i w 2002 r. dla całego kraju łącznie wynosił 51,2% (3 216 958 bezrobotnych, w tym 1 645 876 Tabela 5. Wartości odsetka długotrwale bezrobotnych ogółem, kobiet i mężczyzn wśród bezrobotnych ogółem, kobiet i mężczyzn w Polsce (odpowiednio) oraz wartości najmniejsze i największe tego odsetka w latach 1999–2004 (w %) Wyszczególnienie Ogółem wartość najmniejsza wartość największa Kobiety wartość najmniejsza wartość największa Mężczyźni wartość najmniejsza wartość największa. 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 38,7. 44,7. 48,3. 51,2. 52,5. 52,2. 32,4. 39,2. 44,0. 46,7. 47,7. 47,3. 45,3. 50,4. 54,3. 55,1. 55,5. 56,0. 47,2. 52,1. 56,5. 57,4. 58,6. 57,5. 40,8. 46,3. 51,7. 53,1. 54,8. 52,9. 55,7. 58,4. 63,0. 62,2. 62,2. 61,0. 27,9. 35,5. 39,3. 44,7. 46,0. 46,4. 20,4. 28,8. 33,4. 40,0. 40,4. 40,7. 33,3. 41,7. 45,0. 50,0. 50,7. 51,4. Źródło: opracowanie własne na podstawie: www.praca.gov.pl, [Bezrobotni…, 2005]..

(13) Analiza struktury długotrwale bezrobotnych w Polsce. 87. długotrwale bezrobotnych); udział ten nie spadł poniżej 50% do końca badanego okresu. W 2003 i 2004 r. jedynie w trzech województwach był nieznacznie niższy od 50%: lubuskim, dolnośląskim oraz wielkopolskim. Analiza sytuacji długotrwale bezrobotnych pod względem płci w poszczególnych województwach wskazuje, że sytuacja kobiet również w regionalnym zróżnicowaniu zarysowuje się dużo mniej korzystnie niż sytuacja mężczyzn. Odsetek długotrwale bezrobotnych kobiet wśród bezrobotnych kobiet w województwie był dużo wyższy niż analogiczny wskaźnik dla mężczyzn w całym analizowanym okresie. W 1999 r. (por. tabela 5) najniższe wartości odsetka w grupie kobiet zanotowano na poziomie 40,8% (województwo śląskie), najwyższe zaś – 55,7% (województwo podkarpackie), natomiast w grupie mężczyzn wartości te wynosiły odpowiednio: 20,4% (województwo śląskie) oraz 33,3% (województwo podkarpackie). Z biegiem lat sytuacja w obu grupach uległa pogorszeniu, a jednocześnie zmniejszył się dystans między grupami: w 1999 r. średnia różnica w województwach między odsetkami w obu grupach wynosiła 19,8 pkt. proc., a w 2004 r. zmalała do 11,3 pkt. proc. Na koniec badanego okresu odsetek długotrwale bezrobotnych kobiet zawierał się między 52,9% (województwo lubuskie) a 61,0% (województwo podkarpackie); natomiast w grupie mężczyzn między 40,7% (województwo wielkopolskie) a 51,4% (województwo mazowieckie). Wartości wskaźnika dla kobiet były nadal wyższe, ale już nie tak drastycznie różne od wartości wskaźnika dla mężczyzn jak na początku badanego okresu. Analiza danych wskazuje na wyraźne pogarszanie się sytuacji (negatywne tendencje) w obu grupach z biegiem lat. Długotrwale bezrobotni zdecydowanie dominują nad bezrobotnymi pozostającymi bez pracy przez krótszy czas. W tabeli 6 dla poszczególnych województw zestawiono wartości najmniejsze i największe odsetka długotrwale bezrobotnych wśród bezrobotnych w województwie ogółem oraz oddzielnie w grupie kobiet i mężczyzn w badanych latach. Pod względem analizowanego wskaźnika sytuacja kobiet była najbardziej niekorzystna w województwach: podkarpackim (najwyższe wartości spośród województw we wszystkich latach oprócz 2002 r.) oraz warmińsko-mazurskim i świętokrzyskim. Natomiast w najlepszej sytuacji znajdowały się bezrobotne kobiety w województwach: śląskim, lubuskim, dolnośląskim i wielkopolskim. Wśród bezrobotnych mężczyzn najniższe odsetki długotrwale bezrobotnych spośród zarejestrowanych zanotowano w województwach: wielkopolskim, opolskim oraz śląskim; zaś najgorzej sytuacja przedstawiała się w województwach: łódzkim, podkarpackim i lubelskim..

(14) Jadwiga Kostrzewska. 88. Tabela 6. Wartości najmniejsze i największe odsetka długotrwale bezrobotnych ogółem, kobiet i mężczyzn wśród bezrobotnych ogółem, kobiet i mężczyzn (odpowiednio) w danym województwie w latach 1999–2004 (w %) Ogółem. Kobiety. wartość najmniejsza. wartość największa. Polska. 38,7. Dolnośląskie. 36,6. Kujawsko-pomorskie. 42,0. 52,9. Lubelskie. 42,4. 55,2. Wyszczególnienie. Mężczyźni. wartość najmniejsza. wartość największa. wartość najmniejsza. wartość największa. 52,5. 47,2. 49,9. 45,1. 58,6. 27,9. 46,4. 55,1. 25,5. 45,1. 51,4. 60,9. 29,6. 44,0. 51,3. 60,3. 32,7. 50,4. Lubuskie. 34,1. 47,7. 43,1. 54,8. 22,9. 41,4. Łódzkie. 40,5. 55,2. 47,3. 59,7. 32,9. 51,0. Małopolskie. 37,0. 51,2. 46,5. 58,0. 24,7. 44,7. Mazowieckie. 39,9. 56,0. 47,9. 60,8. 30,6. 51,4. Opolskie. 35,3. 50,7. 44,9. 57,7. 20,9. 42,6. Podkarpackie. 45,3. 55,5. 55,7. 63,0. 33,3. 49,1. Podlaskie. 40,2. 52,6. 48,6. 57,7. 30,7. 47,5. Pomorskie. 35,3. 53,3. 42,8. 58,5. 24,9. 47,2. Śląskie. 32,4. 50,5. 40,8. 56,3. 20,4. 43,7. Świętokrzyskie. 41,4. 55,3. 51,1. 61,8. 30,4. 49,2. Warmińsko-mazurskie. 43,3. 54,3. 53,2. 62,2. 30,9. 45,7. Wielkopolskie. 35,1. 49,9. 43,6. 56,6. 22,9. 42,2. Zachodniopomorskie. 36,1. 51,5. 43,5. 57,2. 26,4. 46,1. Źródło: opracowanie własne na podstawie: www.praca.gov.pl, [Bezrobotni…, 2005].. Ponadto większość długotrwale bezrobotnych w poszczególnych województwach to kobiety (por. rys. 6). Początkowo bardzo znaczące różnice między grupą kobiet i mężczyzn (średnio 36,8 pkt. proc. w 1999 r.) z czasem uległy zmniejszeniu, ale nadal pozostały niemałe (średnio 15,4 pkt. proc. w 2004 r.). Także zróżnicowanie między województwami pod tym względem uległo zmniejszeniu – z 14,8 pkt. proc. w 1999 r. pomiędzy wartością największą a najmniejszą do 8,9 pkt. proc. w 2004 r. Wartości odsetka długotrwale bezrobotnych kobiet (mężczyzn) w ogóle długotrwale bezrobotnych w województwie dla 2004 r. przedstawiono na rys. 6..

(15) Analiza struktury długotrwale bezrobotnych w Polsce. 89. pomorskie k 59,0 m 41,0. zachodniopomorskie k 57,9 m 42,1. warmińsko-mazurskie k 60,5 m 39,5. kujawsko-pomorskie k 61,6 m 38,4. lubuskie wielkopolskie k 62,2 k 57,5 m 37,8 m 42,5. podlaskie k 54,1 m 45,9. mazowieckie k 53,6 m 46,4. łódzkie k 52,9 m 47,1. dolnośląskie k 56,8 m 43,2 opolskie śląskie k 61,8 k 61,1 m 38,2 m 38,9. Polska: kobiety 57,6 mężczyźni 42,4. lubelskie k 53,5 m 46,5. świętokrzyskie k 54,1 m 45,9 małopolskie k 59,0 m 41,0. podkarpackie k 57,5 m 42,5. Rys. 6. Długotrwale bezrobotni ze względu na płeć w procencie do ogółu długotrwale bezrobotnych w danym województwie w 2004 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie: www.stat.gov.pl, www.praca.gov.pl. 60 50. 49,6. 52,9. 54,8. 54,7. 56,0 51,2. 55,3 50,2. 50,0. 53,3. 50,1. 53,0. 52,3. 47,3. 48,4. 51,5. 40 30 20. 29,2 22,4. 27,5. 25,6. 23,6 17,8. 20,0. 19,5 15,0. 19,1. 14,7. 22,0. 21,4 16,1. 16,9. 15,9. D ol no ś K ląsk -p uja ie om w or sko sk Lu ie be lsk i Lu e bu sk i Łó e dz M k ało ie po lsk M az i ow e iec ki e O po Po lsk dk i ar e pa ck ie Po dl a Po skie m or sk ie Św Ślą ięt ski e ok r W zys -m arm kie a iń W zurs sko iel ki ko e po Za lsk c po ho ie m dn or io sk ie. 0. odsetek długotrwale bezrobotnych. stopa bezrobocia. Rys. 7. Stopa bezrobocia rejestrowanego oraz odsetek długotrwale bezrobotnych w ogóle bezrobotnych w poszczególnych województwach w 2004 r. (w %) Źródło: opracowanie własne na podstawie: www.stat.gov.pl, www.praca.gov.pl..

(16) Jadwiga Kostrzewska. 90. Analiza samego tylko odsetka długotrwale bezrobotnych w ogóle zarejestrowanych bezrobotnych w województwie nie obrazuje wystarczająco sytuacji bezrobotnych, w tym też długotrwale bezrobotnych. Na rys. 7 przedstawiono stopę bezrobocia rejestrowanego oraz odsetek długotrwale bezrobotnych w ogóle bezrobotnych w poszczególnych województwach w 2004 r. Interesujące jest, że nie widać zależności pomiędzy tymi dwoma wskaźnikami (w 2004 r. współczynnik korelacji wynosił –0,15). 7. Uwagi koƒcowe Przedstawiona analiza struktury długotrwale bezrobotnych w Polsce wskazuje na niekorzystne tendencje tego zjawiska na przestrzeni badanych lat. Bezrobocie w Polsce utrzymuje się na wysokim poziomie, przy czym większość bezrobotnych zalicza się do grupy długotrwale bezrobotnych. W niniejszym opracowaniu wskazano grupy osób najbardziej narażonych na pozostawanie bezrobotnymi przez dłuższy czas; są to przede wszystkim kobiety, osoby o niskim wykształceniu i kwalifikacjach oraz osoby mające krótki staż pracy. Znaczne ograniczenie bezrobocia długotrwałego nie jest możliwe bez zmniejszenia ogólnej stopy bezrobocia. Długotrwały charakter polskiego bezrobocia utrudnia jego ograniczanie i eliminację. Sytuacja na polskim rynku pracy wymaga dogłębnych badań, które pozwolą ustalić przyczyny wciąż rosnącego poziomu bezrobocia długotrwałego, strukturę, ekonomiczne, społeczne i psychologiczne następstwa oraz metody i programy jego ograniczania. Istotne znaczenie w walce z bezrobociem ma opracowanie strategii, które pomogą w osiągnięciu wysokiej skuteczności przy jak najlepszym wykorzystaniu dostępnych środków. Kraje członkowskie Unii Europejskiej zobowiązane zostały do corocznego opracowania narodowych planów działania na rzecz zatrudnienia (National Action Plan for Employment). W Polsce na mocy Ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy13 zadania państwa w zakresie promocji zatrudnienia, łagodzenia skutków bezrobocia oraz aktywizacji zawodowej realizowane są na podstawie uchwalanego przez Radę Ministrów „Krajowego planu działań na rzecz zatrudnienia”. W planie na 2005 r. zostały określone następujące zadania na rzecz zatrudnienia w ramach wytycznych „Europejskiej strategii zatrudnienia”14: aktywne i zapobiegawcze działania dla osób bezrobotnych i biernych zawodowo; tworzenie miejsc pracy i wspomaganie przedsiębiorczości; dostosowanie do zmian oraz promocja zdolności przystosowawczych i mobilności na rynku pracy; promowanie rozwoju kapitału ludzkiego i uczenia się przez całe 13 14. [Ustawa…, 2004]. Por. [Krajowy plan…, 2004]..

(17) Analiza struktury długotrwale bezrobotnych w Polsce. 91. życie; zwiększenie podaży siły roboczej i wspieranie aktywnego starzenia się; promowanie równości kobiet i mężczyzn; promocja integracji i zwalczanie dyskryminacji na rynku pracy osób znajdujących się w niekorzystnej sytuacji; zapewnienie opłacalności pracy przez zastosowanie środków zachęcających do zwiększania atrakcyjności pracy; zmiana pracy nielegalnej na legalne zatrudnienie; działania dotyczące regionalnych dysproporcji w zatrudnieniu. Zorganizowane działania zatwierdzone w „Krajowym planie na rzecz zatrudnienia” mają za zadanie doprowadzić do skutecznego zahamowania wzrostu poziomu bezrobocia, a następnie jego zmniejszenie w najbliższym czasie, czego wymaga bardzo niekorzystna obecnie sytuacja na rynku pracy w Polsce. Celem jest stworzenie podstawy do zwiększenia efektywności realizacji niekwestionowanych priorytetów polskiej polityki społeczno-gospodarczej, jakimi są ograniczenie bezrobocia, wzrost zatrudnienia i rozwój zasobów ludzkich. Literatura Bezrobotni pozostający bez pracy powyżej 12 miesięcy. Analiza zmian od 1993 roku do końca 2004 roku [2005], Departament Rynku Pracy, MGiP, Warszawa. Kabaj M., Koptas G. [1995], Bezrobocie długookresowe. Przyczyny, skutki i środki przeciwdziałania, Studia i Materiały Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych, z. 2. Krajowy plan działań na rzecz zatrudnienia na 2005 rok [2004], Dokument przyjęty przez Radę Ministrów 21 września 2004 r., MGiP, Warszawa. Narodowa strategia wzrostu zatrudnienia i rozwoju zasobów ludzkich w latach 2000–2006 [2000], Dokument przyjęty przez Radę Ministrów 4 stycznia 2000 r. Sadowski Z., Wach T. [2003], Leksykon pracy, bezrobocia i zabezpieczenia społecznego, Wydawnictwo Biblioteczka Pracownicza, Warszawa. Sytuacja kobiet na rynku pracy – aspekty prawne, ekonomiczne i społeczne [2001], red. A. Nehring, ABRYS, Kraków. Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy z dnia 20 kwietnia 2004 r. [2004], Dz.U. nr 99, poz. 1001. Analysis of the Structure of Long-term Unemployment in Poland Unemployment is one of the most significant problems of the labour market. Society tries to prevent its emergence and minimise its extent. It has negative effects on both the economy and society. The phenomenon of long-term unemployment is especially dangerous, the more so since unemployed persons have a decreasing chance of returning to work with the passage of time. In order to take effective measures to counteract the growth and persistence of high numbers of long-term unemployed, the structure of the long-term unemployed is analysed in terms of features whose presence or absence may influence the risk of joining or remaining in this group. In this paper, an analysis of the structure of the long-term unemployed in Poland is carried out on the basis of data from 1993–2004. The structure of the long-term unemployed is defined according to gender and features such.

(18) 92. Jadwiga Kostrzewska. as: age, education, job seniority, place of residence (town/country). Regional analysis of the distribution of long-term unemployed is also significant. This helps to determine in which voivodships the problem of unemployment, including long-term unemployment, is greater than in others. Regional differentiation in the structure of the long-term unemployed (total, women, men) is analysed for the years 1999–2004, i.e., from the moment the current administrative division of Poland into 16 voivodships was introduced..

(19)