Rozwój spółdzielczości na obszarach wiejskich (na przykładzie województwa małopolskiego)

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 709. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. 2006. Danuta Golik Katedra Polityki Ekonomicznej i Programowania Rozwoju. Jolanta Teneta-Płotkowiak Katedra Polityki Ekonomicznej i Programowania Rozwoju. Rozwój spółdzielczości na obszarach wiejskich (na przykładzie województwa małopolskiego) 1. Wstęp Restrukturyzacja obszarów wiejskich w Polsce wymaga różnych działań i poszukiwania strategii służących przebudowie charakteru obszarów wiejskich w kierunku wielofunkcyjnego ich rozwoju. Jedną z nich jest wspieranie rozwoju spółdzielczości na obszarach wiejskich. Doświadczenia krajów Unii Europejskiej wskazują na istotną potrzebę rozwoju wymienionej formy integracji w rolnictwie. Czynnikiem sprzyjającym w tej mierze są lokalne tradycje rozwoju spółdzielczości, a także potrzeba likwidacji bezrobocia i zwiększenia zatrudnienia w sferze agrobiznesu. Na przykładzie województwa małopolskiego starano się przybliżyć znaczenie spółdzielczości w badanym regionie, a także wskazać rolę, jaką powinna odgrywać spółdzielczość w rozwoju obszarów wiejskich w Polsce. Analizę przeprowadzono na przykładzie czterech form spółdzielczości, tj. banków spółdzielczych i spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych (SKOK), spółdzielni mleczarskich, spółdzielni pracy oraz grup producenckich. Wybór wymienionych form spółdzielczości nie był przypadkowy. Województwo posiada bogate tradycje rozwoju spółdzielczości oszczędnościowo-pożyczkowej. Równocześnie w województwie małopolskim działa duża liczba spółdzielni w sferze rolnictwa, spółdzielni pracy, a także grup producenckich..

(2) 108. Danuta Golik, Jolanta Teneta-Płotkowiak. 2. Znaczenie spółdzielczości w restrukturyzacji obszarów wiejskich w świetle doświadczeń krajów Unii Europejskiej Rozwiązywanie wielu problemów społeczno-gospodarczych obszarów wiejskich wskazuje na istotną potrzebę rozwoju spółdzielczości jako podmiotu przemian strukturalnych w rolnictwie i w sferze agrobiznesu. Idea spółdzielczości znajdująca wyraz w zasadach samopomocy, solidarności, dobrowolnego i otwartego członkostwa, demokratycznego zarządu, udziału członków w finansowaniu działalności i rozwoju spółdzielni oraz korzystania z ekonomicznych efektów jej działalności proporcjonalnie do obrotów, daje możliwość dostępu do niej najsłabszych grup społecznych celem ochrony ich interesów. Z tego właśnie powodu spółdzielczość szczególnie dobrze rozwijała się w środowisku wiejskim, o czym świadczy fakt ponadpółtorawiekowej tradycji jej istnienia w Polsce i w Europie. Skuteczność spółdzielczej formy gospodarowania w środowisku lokalnym ujawnia się poprzez następujące jej cechy: – spółdzielnie mogą ułatwiać gromadzenie drobnych rozproszonych kapitałów i kumulować je na potrzeby lokalne; – organizowanie nowej spółdzielni obciążone jest mniejszym ryzykiem finansowym niż spółki, m.in. z uwagi na powszechny charakter spółdzielni wiejskich; – spółdzielnie mogą poszerzać rynki zbytu produktów rolnych (w tym też produktów drobnych gospodarstw rolnych); – spółdzielnie umożliwiają po konkurencyjnych cenach zaopatrzenie rolników w środki do produkcji rolnej; – spółdzielnie mogą zarządzać asortymentem i jakością produkcji, dostosowując ją do popytu; – spółdzielnie poprzez pomoc finansową, szkolenia i doradztwo dla swoich członków ułatwiają rolnikom dostosowywanie ich produkcji do wymogów rynkowych; – spółdzielnie poprzez zorganizowanie produkcji, zaopatrzenia, zbytu, przetwórstwa i handlu przyśpieszają proces integracji rolnictwa z przemysłem rolno-spożywczym; – lokalny chrakter spółdzielni oparty na bezpośrednich kontaktach z klientem (często członkiem) daje możliwość zacieśnienia więzi członkowskich, a także maksymalizacji korzyści z tytułu przynależności do spółdzielni. Równocześnie pozwala to na rozpoznanie i zaspokojenie potrzeb lokalnej społeczności; – spółdzielnie wiejskie mogą wspomagać aktywnie politykę zwalczania bezrobocia poprzez tworzenie nowych miejsc pracy na obszarach wiejskich, sprzyjanie procesom modernizacji rolnictwa i wielofunkcyjnego zagospodarowania obszarów wiejskich;.

(3) Rozwój spółdzielczości na obszarach wiejskich…. 109. – spółdzielnie mogą wykorzystywać lokalne zasoby gospodarcze i surowcowe celem prowadzenia produkcji specjalistycznej, ukierunkowanej na obsługę potrzeb lokalnych; – spółdzielnie przyczyniają się również do utrzymania podstawowej infrastruktury usługowej i społecznej, takiej jak szkoły, sklepy itp. na terenach o zmniejszającej się liczbie ludności; – spółdzielnie poprzez różnorodność swoich form organizacyjnych mogą odgrywać istotne znaczenie w zaspokajaniu usług socjalno-bytowych, turystycznych, mieszkaniowych czy ochrony środowiska; – spółdzielnie są decydującym czynnikiem ożywienia gospodarczego na terenach wiejskich. Oprócz osób fizycznych członkami spółdzielni są lokalne stowarzyszenia, firmy prywatne, władze gminne, parafie i inne organizacje zainteresowane sprawami rozwoju lokalnego. Dzięki temu zapewniają one ożywienie gospodarcze także w mniej uprzywilejowanych regionach kraju; – spółdzielnie mogą przyśpieszać procesy koncentracji w rolnictwie, integracji poziomej i pionowej (np. grupy producentów rolnych, zespoły maszynowe itp.). Umożliwia to w efekcie osiągnięcie wielu korzyści w postaci wyższych lub bardziej stabilnych cen, zwiększenia udziału rynkowego, zwiększenia dostępu do usług marketingowych czy poprawy efektywności produkcji; – spółdzielnie w obsłudze finansowej wsi i obszarów wiejskich, przyczyniają się do rozwoju indywidualnej i zbiorowej przedsiębiorczości, rozwoju inicjatyw lokalnych, do powstawania różnych innych form spółdzielczości i w konsekwencji do ożywienia gospodarczego obszarów wiejskich. O pozycji spółdzielczości w rolnictwie krajów Unii Europejskiej świadczyć mogą niektóre dane: – w krajach Unii (kraje byłej UE-15) funkcjonuje około 33 tys. spółdzielni rolniczych, które zrzeszają ponad 12 mln członków, – dwaj spośród trzech rolników w Unii są członkami więcej niż 1 spółdzielni, – spółdzielnie rolnicze w Unii zatrudniają około 800 tys. pracowników, – wartość produkcji rolniczej w krajach UE-15 szacowana jest na blisko 218 mld euro, z czego obroty spółdzielni rolniczych ocenia się na 250 mln euro, – spółdzielnie w UE skupują i przetwarzają ponad 60% artykułów rolnych, – spółdzielnie zaopatrują rolników w ponad 50% środków do produkcji rolnej, – spółdzielnie rolnicze mają ponad 50% udział w eksporcie produktów rolnych, – spółdzielnie posiadają również znaczny udział w obsłudze finansowej sektora żywnościowego (zwłaszcza we Francji, Finlandii i Niemczech) sięgający 25–30%. M. Brodziński, Dylematy rozwoju spółdzielczości w Polsce, Fundacja Rozwój SGGW, Warszawa 1999. .

(4) 110. Danuta Golik, Jolanta Teneta-Płotkowiak. W odniesieniu do poszczególnych rynków rolnych, znaczenie spółdzielczości rolniczej w wybranych krajach Unii Europejskiej odzwierciedlają podane liczby. Przykładowo we Francji działa 3800 spółdzielni rolniczych, które zrzeszają 720 tys. członków i zatrudniają 120 tys. pracowników. Spółdzielczość ma silną pozycję w produkcji win, bardzo rozdrobnionej we Francji. Udział ten wynosi 70% w rynku. Ponadto odgrywa ona istotną rolę w rynku zbóż, nasion oleistych, mięsa, tytoniu, buraków cukrowych ( udział ten wynosi od 60 do 100% w zależności od produktów). W skupie mleka udział spółdzielni wynosi 50% w rynku francuskim. W Niemczech liczba spółdzielni rolniczych wynosi ok. 5 tys., które zrzeszają ponad 3 mln członków i zatrudniają 127 tys. pracowników. Obrót spółdzielni rolniczych wynosi 40 mld euro. Niemieckie spółdzielnie rolnicze dominują na rynku w produkcji mleka i masła (po ok. 80% udziału w rynku) oraz nasion i zbóż (od 50–70% udział w rynku). Mniejszy jest udział spółdzielczości w produkcji win (35%) oraz skupie owoców (30%). We Włoszech działa ok. 6 tys. spółdzielni rolniczych, zrzeszających 1,1 mln członków i ok. 53 tys. pracowników. Spółdzielnie posiadają w zakresie produkcji win i winogron, owoców i warzyw oraz mleczarstwa, udział w rynku na poziomie 40–55%. W produkcji mięsa wołowego i wieprzowego udział ten wynosi od 10–15%. W Hiszpanii dzialność prowadzi ponad 4 tys. spółdzielni rolniczych, które zrzeszają 950 tys. członków i zatrudniają 50 tys. pracowników. Wysoki udział w rynku spółdzielczość posiada przede wszystkim w produkcji win (60%), w produkcji oliwek (80%) oraz w produkcji owoców cytrusowych (40%). Nieco mniej, bo na poziomie od 30–40%, kształtuje się udział spółdzielczości rolniczej w skupie mleka oraz świeżych warzyw. W Wielkiej Brytanii działa ok. 500 spółdzielni rolniczych, zrzeszających 270 tys. członków i zatrudniających ponad 11 tys. pracowników. Dominuje udział spółdzielczości w produkcji mleka (90%) i warzyw (80%). W produkcji owoców, żywca i mięsa udział ten kształtuje się na poziomie od 20 do 30%. Poza wymienionymi krajami, nie można pominąć roli, jaką odgrywa spółdzielczość w krajach skandynawskich, takich jak: Szwecja, Finlandia czy Dania. Do sektorów, w których spółdzielczość krajów skandynawskich posiada dominującą pozycję, należą: – mleczarstwo (od 80 do 90% udziału w rynku), – leśnictwo (od 30% udziału w Szwecji do 60% udziału w Finlandii), – bankowość spółdzielcza (35% udział w rynku w Finlandii), – handel detaliczny (spółdzielnie konsumentów posiadają prawie 36% udział w rynku Finlandii i 20% udział w rynku Szwecji),.

(5) Rozwój spółdzielczości na obszarach wiejskich…. 111. – sektor socjalny i opieki społecznej (działalność różnych form spółdzielczości alternatywnej typu: spółdzielnie dziennej opieki nad dziećmi, stowarzyszenia samopomocowe inwalidów i ludzi niepełnosprawnych itp.). 3. Potencjał organizacyjny spółdzielczości w województwie małopolskim Województwo małopolskie należy do regionów o dobrze rozwiniętej spółdzielczości. Obok województwa mazowieckiego, wielkopolskiego i dolnośląskiego działa tutaj największa liczba spółdzielni. Według stanu na I kwartał 2004 r. w województwie małopolskim funkcjonowało 1195 spółdzielni, przy czym w porównaniu z 2000 r. ich liczba uległa zmniejszeniu. W strukturze działających ogółem spółdzielni w województwie małopolskim, największy udział posiadają spółdzielnie w obsłudze nieruchomości, w sferze handlu, rolnictwa oraz przetwórstwa przemysłowego (tabela 1), natomiast mało jest spółdzielni w obszarze infrastruktury techniczno-ekonomicznej oraz infrastruktury społecznej. Na podkreślenie zasługują dość liczne spółdzielnie w obszarze pośrednictwa finansowego, w tym banki spółdzielcze i spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe (SKOK). W przekroju powiatów województwa małopolskiego do obszarów o najbardziej rozwiniętej spółdzielczości należą w kolejności: powiat krakowski, powiat gorlicki, powiat nowosądecki, powiat tarnowski, a także miasta na prawach powiatu, w tym zwłaszcza Kraków i Tarnów (tabela 2). Zaznaczyć przy tym należy, że spółdzielczość w badanym regionie rozwija się przede wszystkim w gminach miejskich i miejsko-wiejskich, słabiej zaś w gminach wiejskich. Wyjątkiem są gminy wiejskie należące do powiatów: krakowskiego, dąbrowskiego, miechowskiego, proszowickiego i tarnowskiego. Wymienione powiaty należą do strefy intensywnego rozwoju rolnictwa i gospodarstw rolnych. Na ich terenie znajdują się największe i najlepsze pod względem jakości zasoby produkcji rolnej województwa małopolskiego. Z tych właśnie powodów, spółdzielczość posiada na obszarze tych powiatów największy potencjał (są to zwłaszcza spółdzielnie rolnicze, mleczarskie i handlowe). Na terenie miast na prawach powiatu i gmin miejskich zlokalizowana jest duża liczba spółdzielni pracy i spółdzielni mieszkaniowych.. Siła spółdzielczości rolniczej w Unii Europejskiej, „Kurier Spółdzielczy” 2004, nr 2; M. Krysińska, Miejsce i znaczenie spółdzielni w gospodarce, „ Kurier Spółdzielczy” 2003, nr 3..

(6) Danuta Golik, Jolanta Teneta-Płotkowiak. 112. Tabela 1. Spółdzielnie w województwie małopolskim w latach 2001–2004 według form działalności Branża spółdzielni Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo Przetwórstwo przemysłowe Budownictwo. Handel i naprawy. Transport, gospodarka magazynowa i łączność. Pośrednictwo finansowe Obsługa nieruchomości i firm Edukacja. Ochrona zdrowia i opieka. 2001. 2002. 2003. 184. 181. 177. 176. 191. 189. 186. 184. 256. 251. 253. 255. 21. 21. 21. 21. 72. 69. 69. 69. 368. 373. 373. 376. 4. 4. 3. 3. 9. 9. 1197. 1195. 93. 94. 8. Pozostała działalność. 9. 14. 15. 1211. Razem. 1206. I kwartał 2004. 94. 93. 12. 9. Źródło: opracowanie własne na podstawie Rocznika statystycznego województwa małopolskiego za 2002 r., GUS, 2002 oraz Biuletynu statystycznego województwa małopolskiego za I kwartał 2004 r., GUS, 2004.. Tabela 2. Spółdzielnie w przekroju powiatów województwa małopolskiego w latach 2003–2004 Powiaty Bocheński Brzeski. Chrzanowski. Liczba spółdzielni w powiatach 2003. I kwartał 2004. 35. 33. 29. 27. 25. 62. 60. Dąbrowski. 26. Krakowski. 63. Gorlicki. Limanowski Miechowski Myślenicki. Nowosądecki Nowotarski. 29. 44 30 33 54. 44. 25. Liczba spółdzielni w gminach wiejskich 2003. I kwartał 2004. 17. 17. 14. 1 14. 14. 1 14. 30. 30. 33. 33. 43. 21. 20. 34. 15. 16. 64 30 52. 43. 16. 25. 20. 16. 25. 20.

(7) Rozwój spółdzielczości na obszarach wiejskich… cd. tabeli 2 Powiaty Olkuski. Oświęcimski Proszowicki Suski Tarnowski Tatrzański Wadowicki. Liczba spółdzielni w powiatach 2003 35. 49. I kwartał 2004 31 47. 113. Liczba spółdzielni w gminach wiejskich 2003 5. I kwartał 2004. 7. 5. 7. 19. 20. 11. 11. 51. 52. 6. 32. 6. 41. 10. 27 15 43. 27 16. 3. 4. 9. Wielicki. 24. 23. Kraków. 414. 413. –. –. Tarnów. 49. 49. –. –. Miasta na prawach powiatu Nowy Sącz. 38. 38. 7. 31. –. 7. –. Źródło: opracowanie własne na podstawie materiałów statystycznych GUS: Powiaty w Polsce, GUS, Warszawa 2003 oraz Biuletynu statystycznego województwa małopolskiego za I kwartał 2004, GUS, 2004.. Biorąc za podstawę gminy wiejskie o największej liczbie spółdzielni w powiatach województwa małopolskiego, wyróżnić można : – w powiecie dąbrowskim – gminę Szczucin, – w powiecie krakowskim – gminę Mogilany, – w powiecie brzeskim – gminę Dębno, – w powiecie tarnowskim – gminę Tarnów. Równocześnie do gmin wiejskich o najsłabszym rozwoju spółdzielczości zaliczyć można w kolejności gminy powiatów: chrzanowskiego, suskiego, olkuskiego, tatrzańskiego. 4. Kierunki rozwoju spółdzielczości w województwie małopolskim 4.1. Spółdzielczość bankowa i spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe (SKOK). Województwo małopolskie należy do regionów o najbardziej rozwiniętej sieci banków spółdzielczych i spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych. Tradycje rozwoju spółdzielczości bankowej, sięgające kas Stefczyka, wywarły zna-.

(8) 114. Danuta Golik, Jolanta Teneta-Płotkowiak. czący wpływ na powstawanie wiejskich instytucji finansowych, kredytujących sektor rolnictwa i drobnego rzemiosła. Organizacje taniego i na dogodnych warunkach kredytu stanowiły przy tym skuteczną ochronę przed rozwijającą się na szeroką skalę lichwą. Na terenie województwa małopolskiego ma swoją centralę ponad 60 banków spółdzielczych, ogółem zaś w regionie funkcjonuje 80 oddziałów banków spółdzielczych. Równocześnie na obszarze badanego województwa, działalność prowadzą 2 największe w skali kraju banki spółdzielcze: Krakowski Bank Spółdzielczy i Spółdzielczy Bank Rzemiosła. Obok województwa mazowieckiego i wielkopolskiego, region Małopolski posiada największą liczbę banków spółdzielczych o najwyższych aktywach. Wspomniany tutaj Krakowski Bank Spółdzielczy, największy pod względem funduszy własnych i aktywów, zajmuje pierwszą pozycję w rankingach banków spółdzielczych w Polsce. Wysokość funduszy własnych (ponad 5 mln euro) umożliwiła mu samodzielną działalność poza regionalnymi zrzeszeniami spółdzielczymi. Niezmiennie od kilku lat, Krakowski Bank Spółdzielczy jest nie tylko bankiem o największych funduszach własnych i aktywach, ale także: – o największych zyskach w spółdzielczym sektorze bankowym, – o największej liczbie placówek, – o największej wartości udzielonych kredytów. W odróżnieniu od Spółdzielczego Banku Rzemiosła, który powstanie swoje datuje pod koniec lat 70., Krakowski Bank Spółdzielczy ma ponad 100-letnią tradycję działania (utworzony został w 1898 r.). Obydwa banki przyłączyły w drugiej połowie lat 90. ponad 20 małych banków spółdzielczych w ramach procesu konsolidacji banków spółdzielczych. Poprzez swoją rozległą sieć (Krakowski Bank Spółdzielczy posiada 48 placówek, Spółdzielczy Bank Rzemiosła – 41 placówek), a także liczbę udziałowców (Krakowski Bank Spółdzielczy skupia ponad 26 tys. członków, Bank Spółdzielczy Rzemiosła – 16 tys. udziałowców), banki te oddziałują na rozwój sektora żywnościowego oraz lokalnego biznesu na obszarze województwa małopolskiego. Obydwa banki specjalizują się w obsłudze małych i średnich przedsiębiorstw sektora żywnościowego, lokalnego handlu i rzemiosła oraz jednostek samorządu terytorialnego. W ofercie Krakowskiego Banku Spółdzielczego dla sektora żywnościowego znajdują się m.in. kredyty obrotowe finansujące bieżącą działalność gospodarczą i kredyty inwestycyjne. Wśród kredytów inwestycyjnych na szczególną uwagę W. Grzegorczyk, Zyski z konsolidacji, „Rzeczpospolita” z 2 czerwca 2003 r., Raport: Świat pieniądza, Wyniki instytucji finansowych za 2002 rok; A. Morawiecka, Kolejny udany rok, „Rzeczpospolita” z 3 VI 2004 r., Raport: Świat pieniądza, Wyniki instytucji finansowych za 2003 rok. . Lider Małopolski 2003, „Wspólnota Małopolska” 2004, nr 18..

(9) Rozwój spółdzielczości na obszarach wiejskich…. 115. zasługuje kredyt inwestycyjny na przedsięwzięcia refinansowane w ramach programu SAPARD. Do podstawowych korzyści tego kredytu zaliczyć można: – atrakcyjne oprocentowanie, – ograniczenie wysokości środków własnych kredytobiorcy do 15% wartości inwestycji, – wydłużony okres karencji na spłatę kapitału, nawet do 2 lat, – możliwość zastosowania karencji na spłatę odsetek, – refinansowanie do 50% kosztów inwestycji ze środków pomocowych Unii Europejskiej. Integracja Polski z Unią to również możliwość pozyskania przez rolników funduszy w postaci dopłat bezpośrednich, a także funduszy strukturalnych na rozwój wsi i obszarów wiejskich. Konieczność posiadania przez rolników rachunku bieżącego w bankach stwarza wyzwanie dla banków spółdzielczych obsługujących sektor żywnościowy. Podobnie jak i inne banki spółdzielcze, Krakowski Bank Spółdzielczy oferuje rolnikom otwarcie rachunku bieżącego na zasadach promocyjnych: – otwarcie i prowadzenie rachunku – bez opłat, – wpłaty gotówkowe i bezgotówkowe – bez opłat, – wypłaty gotówkowe i bezgotówkowe – 0,2% nie mniej jednak niż 2 zł, – korzystne oprocentowanie rachunku, – rachunek może być równocześnie wykorzystany do bieżących rozliczeń w działalności rolniczej, nie związanej z funduszami unijnymi. Szeroka oferta produktów bankowych Krakowskiego Banku Spółdzielczego: depozytowych, kredytowych, dewizowych oraz nowoczesnych usług elektronicznych, np. rozliczenia w systemie Eliksir, home-banking, home-net, bankowość telefoniczna i inne, a także wkład Banku w rozwój ekonomiczny i kulturalny środowiska lokalnego regionu Małopolski (Krakowski Bank Spółdzielczy znalazł się na liście uznanych mecenasów sztuki) zostały uhonorowane licznymi nagrodami i wyróżnieniami. Za zaangażowanie na rzecz działalności społecznej i kulturalnej, Krakowski Bank Spółdzielczy posiada tytuł Mecenasa Kultury Miasta Krakowa 2000 r., a także wyróżnienia m.in.: Złota Firma Regionu Małopolski 2001, 2002 i 2003, Lider Regionu Małopolski 2000, Lider Grupy Krajowego Zrzeszenia Banków Spółdzielczych 2000 oraz Prymus 2000. Krakowski Bank Spółdzielczy jest również laureatem nagrody Prezydenta Rzeczpospolitej dla najlepszej instytucji finansowej w Polsce. Region województwa małopolskiego to także strefa działania spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych SKOK. Szeroka sieć kas w Polsce (ich liczbę ocenia . Materiały wewnętrzne Krakowskiego Banku Spółdzielczego za 2004 r. Ibidem..

(10) 116. Danuta Golik, Jolanta Teneta-Płotkowiak. się w 2004 r. na ponad 1300 placówek), a także atrakcyjna oferta finansowa sprawiają, że forma ta staje się coraz bardziej popularna, stanowiąc poważną konkurencję dla banków, w tym również banków spółdzielczych. Spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe (SKOK) zdobywają sobie coraz więcej klientów, oddziały ich są często otwierane na osiedlach mieszkaniowych, przy centrach handlowych, zakładach pracy, parafiach itp. Członkami kas są zazwyczaj osoby o niskich i średnich zarobkach, które po wniesieniu odpowiednich opłat (wpisowe, udział, wkład członkowski) mogą korzystać z atrakcyjnego pakietu depozytów, oprocentowanych wyżej niż w bankach, a także różnorodnej formy kredytów. W województwie małopolskim działa ogółem 91 kas oszczędnościowo-kredytowych. Obok województwa śląskiego (163 kasy SKOK) i wielkopolskiego (93 kasy) jest to trzecie w kolejności województwo o największej liczbie SKOK. W badanym regionie niektóre kasy mają zasięg regionalny, jak przykładowo SKOK Kwiatkowskiego oraz Krakowska SKOK. Działalność w Małopolsce prowadzą również kasy posiadające placówki w 10 i więcej województwach, jak np. Kasa im. Franciszka Stefczyka czy Kasa Powszechna. Najbogatszą ofertę posiada Kasa im. Franciszka Stefczyka, ponieważ z reguły pierwsza testuje i wprowadza nowe usługi. Kasa ta oferuje m.in. pożyczkę do lat 3, do której w pakiecie dołączana jest karta Visa Elektron. Decyzja o przyznaniu pożyczki zapada w ciągu 24 godzin. Członkowie tej kasy mogą także zaciągnąć kredyty hipoteczne oraz pożyczki długoterminowe z terminem spłaty do 15 lat. Równocześnie w kasie im. Franciszka Stefczyka, członkowie mogą sprawdzić przez Internet saldo na swoim rachunku oraz uzyskać wstępną odpowiedź w sprawie możliwości zaciągnięcia kredytu. Kasa planuje również uruchomienie bankowości telefonicznej oraz przelewów przez Internet. W planach kasy są również usługi leasingowe oraz indywidualne konta emerytalne. Jakkolwiek oferta SKOK jest uboższa od bankowej, w zakresie niektórych rodzajów kredytów, obsługi dewizowej, kart płatniczych, sieci bankomatów itp., to możliwość uzyskania szybkiego i na dogodnych warunkach spłaty kredytu dla różnych grup zawodowych i społecznych stanowi decydujący czynnik wzrostu zainteresowania dla tego typu instytucji finansowych. Zasadniczą przewagę konkurencyjną kas oszczędnościowo-kredytowych (SKOK) w stosunku do banków spółdzielczych należy upatrywać przede wszystkim: – w szybkim i względnie tanim kredycie, – w wyższym oprocentowaniu lokat i ich ofercie: lokaty o stałym oprocentowaniu, lokaty o zmiennym oprocentowaniu, lokaty rentierskie itp., – w zróżnicowanej formie kredytów: dla nauczycieli, dla służby zdrowia, dla mundurowych, dla emerytów i rencistów itp., A. Myczkowska, Zamiast do banku, „Rzeczpospolita” 2004, nr 42 oraz materiały wewnętrzne SKOK. .

(11) Rozwój spółdzielczości na obszarach wiejskich…. 117. – w zbiorowym ubezpieczeniu depozytów w Towarzystwie Ubezpieczeń Wzajemnych SKOK, które gwarantuje wypłatę oszczędności w 100% do kwoty 22 500 euro. 4.2. Spółdzielczość mleczarska. Spółdzielczość mleczarska jest jedną z form spółdzielczości rolniczej występującej na obszarze województwa małopolskiego. Z uwagi na fakt, że województwo małopolskie zaliczane jest do województw o dużym rozdrobnieniu gospodarstw rolnych, relatywnie niskim poziomie technologii produkcji mleka, a także niskiej jego towarowości, kondycja ekonomiczno-finansowa działających na tym terenie spółdzielni mleczarskich jest słaba, z wyjątkiem kilku dużych podmiotów spółdzielczych. W odróżnieniu od innych województw, województwo małopolskie w strukturze produkcji globalnej mleka w Polsce uzyskuje nieco ponad 7%, a pod względem skupionego mleka znajduje się dopiero na 9 pozycji, z wynikiem prawie 3%. Dane statystyczne wykazują jednoznacznie, że perspektywy rozwoju produkcji mleczarskiej mają regiony Polski północno-wschodniej i centralnej. W wymienionych regionach trzy województwa tj. podlaskie, mazowieckie i wielkopolskie skupują prawie 50% produkcji mleka w Polsce (według stanu na 31 grudnia 2002 r.). Powolne procesy koncentracji produkcji mleka w województwie małopolskim (większość skupowanego mleka pochodzi od gospodarstw posiadających do 5 ha użytków rolnych i utrzymujących 1–3 krowy) mają wpływ na udział w skupie mleka klasy ekstra. Według danych z 2003 r. udział mleka klasy ekstra w skupie mleka ogółem w województwie małopolskim wyniósł nieco ponad 60%, podczas gdy przykładowo w województwie podlaskim ponad 90%. Powyższy czynnik stał się powodem małej liczby zakładów mleczarskich, zaklasyfikowanych w 2003 r. do kategorii zakładów spełniających wymagania unijne. Na ogólną liczbę 25 zakładów mleczarskich w województwie małopolskim, kategorię B1 w badanym okresie posiadało 13 zakładów, zaś kategorię B2 i C posiadało łącznie 12 zakładów. Warunkiem utrzymania się na rynku i sprostania wzrastającej konkurencji w branży mleczarskiej jest wielkość skupu mleka i jego przerobu, a także asortyment produkcji. Na terenie województwa małopolskiego wymagania te spełnia m.in. Okręgowa Spółdzielnia Mleczarska w Limanowej. Skupuje ona mleko z gospodarstw całego powiatu limanowskiego oraz części powiatów myślenickiego i bocheńskiego. Łącznie spółdzielnia posiada ponad trzy tysiące dostawców, w tym 300 gospodarstw specjalistycznych o wysokiej wydajności produkcji. PodZ. Smoleński, Przeobrażenia mleczarstwa w Polsce, „Zagadnienia Ekonomiki Rolnej” 2002, nr 6; J. Cieślik, A. Krasnodębski, Sytuacja produkcyjno-ekonomiczna w wybranych spółdzielniach województwa małopolskiego, Prace Naukowe AE we Wrocławiu, nr 941, Wrocław 2002. . Polski sektor mleczarski w przededniu akcesji z Unią Europejską, „Przemysł Spożywczy” 2003, nr 10. .

(12) 118. Danuta Golik, Jolanta Teneta-Płotkowiak. stawowym rynkiem zbytu jest Kraków. Spółdzielnia posiada trzy własne sklepy firmowe: w Limanowej, Mszanie Dolnej i Rabce. Szeroki asortyment produktów spółdzielni tworzą mleko spożywcze, twarogi, sery żółte, kefir, śmietana i masło a także wprowadzone od niedawna serek klimek i twaróg mielony. Przeciętny skup mleka w spółdzielni w Limanowej wynosi rocznie od 1,1 do 1,2 mln litrów mleka. W 2002 r. skupiono w Limanowej i przerobiono 12 mln litrów mleka. Prognozy wskazują, że w następnych latach dynamika skupu będzie się zwiększać. O jakości skupionego mleka świadczy 60% udział mleka w klasie ekstra w porównaniu z 39% mleka w klasie II i tylko 1% mleka pozaklasowego. Odbiór mleka z gospodarstw w Okręgowej Spółdzielni Mleczarskiej w Limanowej odbywa się za pośrednictwem wozaków. Spółdzielnia zatrudnia w tym celu 60 wozaków i pokrywa równocześnie koszty dowozu mleka przez nich do punktów skupu. Cena skupu mleka w spółdzielni w 2003 r. wahała się w przedziale od 50 do 80 groszy za litr, zależnie od jakości dostarczanego surowca. Spółdzielnia prowadzi również kontraktację, a także udziela rolnikom pożyczek na modernizację ich gospodarstw, zwłaszcza zakup dojarek i chłodziarek. Pokrywa także w okresie od października do marca część kosztów inseminacji i dopłaca do ocen użytkowności mlecznej w gospodarstwach, prowadzonych przez Stację Oceny Zwierząt w Zabierzowie10. O pozycji Okręgowej Spółdzielni Mleczarskiej w województwie małopolskim może świadczyć chociażby fakt, że należy ona do podmiotów o najwyższej dynamice przychodów ze sprzedaży w rankingu Zakładów Mleczarskich w Polsce. Dynamika ze sprzedaży obrazuje zdolność przedsiębiorstwa do ekspansji rynkowej. W tej kategorii spółdzielnia w Limanowej zajęła w 2002 r. pozycję 16 na 50 największych zakładów mleczarskich w Polsce. Równocześnie konieczność wdrażania systemu HACCP i uzyskania przez spółdzielnię certyfikatu uprawniającego do eksportu produkcji na rynki unijne stały się powodem zwiększonej intensywności inwestowania przez spółdzielnię. Na modernizację zakładu, w tym głównie zakup nowych maszyn, spółdzielnia uzyskała środki z funduszu SAPARD. Poczynione inwestycje znalazły odzwierciedlenie w fakcie zaklasyfikowania spółdzielni do najbardziej inwestujących zakładów mleczarskich w Polsce. W omawianym powyżej rankingu zakładów mleczarskich spółdzielnia w Limanowej zajęła w tej kategorii piątą pozycję, przeznaczając na inwestycje ponad 6% swoich przychodów. Dla porównania, znajdująca się na pozycji 1 w tej kategorii rankingu, Okręgowa Spółdzielnia Mleczarska z Czarnkowa, przeznaczyła na ten cel ponad 10% swoich przychodów11. 10. nr 11.. D. Różycka-Krzepkowska, Trzy tysiące dostawców, jedna OSM, „Kurier Spółdzielczy” 2003,. Polskie mleko tuż przed Unią, II edycja rankingu zakładów mleczarskich tygodnika „Boss Rolnictwo”, „Boss Rolnictwo” 2003, nr 39. 11.

(13) Rozwój spółdzielczości na obszarach wiejskich…. 119. 4.3. Spółdzielczość pracy. Spółdzielczość pracy obok spółdzielczości handlowej jest najlepiej rozwiniętą formą spółdzielczości w województwie małopolskim. Wśród prawie 190 spółdzielni pracy działających na tym terenie, większość stanowią spółdzielnie następujących branż: – produkcja artykułów spożywczych i napojów (39 spółdzielni), – produkcja odzieży i wyrobów futrzarskich (24 spółdzielnie), – produkcja wyrobów z metali (19 spółdzielni), – produkcja mebli (18 spółdzielni). Spółdzielczość pracy w regionie Małopolski stanowi prawie 1/4 działających ogółem spółdzielni pracy w Polsce (według danych z 2003 r. liczbę tą szacowano na 800–900 spółdzielni pracy). W prowadzonych od kilkunastu lat przez Związek Lustracyjny Spółdzielni Pracy rankingach spółdzielni pracy zauważyć można systematyczny spadek liczby spółdzielni z przychodem nie mniejszym niż 5 mln zł. Podczas gdy przykładowo w 2000 r. była to liczba 70 spółdzielni, to już w 2002 r. 58 spółdzielni. Jednocześnie rankingi te wykazują znaczącą pozycję spółdzielczości pracy województwa małopolskiego w porównaniu z innymi województwami. Na liście największych spółdzielni pracy, najwięcej spółdzielni pochodzi z województwa małopolskiego (16), mazowieckiego (15) i wielkopolskiego (9), zaś najmniej z województwa lubuskiego, warmińsko-mazurskiego i zachodniopomorskiego (po kilka z każdego województwa). O kondycji finansowej spółdzielczości pracy w województwie małopolskim świadczyć mogą niektóre dane. Do grupy spółdzielni osiągających przychód w przedziale między 20 a 70 mln zł zaklasyfikowano z województwa małopolskiego: – Spółdzielnię Pracy Przemysłu Spożywczego „Postęp” w Krynicy zajmującą się produkcją wody mineralnej, – Wytwórczą Spółdzielnię Pracy „Społem” w Kielcach zajmującą sią produkcją artykułów żywnościowych, – Spółdzielnię Pracy „Meblomet” w Mszanie Dolnej, zajmującą się produkcją mebli i wyrobów drzewnych, – Spółdzielnię Pracy „Piwniczanka” w Piwnicznej Zdroju, zajmującą się eksploatacją i dystrybucją wód mineralnych. W grupie spółdzielni pracy osiągających z działalności przychód na poziomie od 10 do 20 mln zł, znalazły się następujące spółdzielnie z województwa małopolskiego: – Spółdzielnia Pracy Huta Szkła „Sława” w Kielcach, zajmująca się produkcją wyrobów szklanych, – Spółdzielnia Pracy „Tarnowska Odzież” w Tarnowie, zajmująca się produkcją wyrobów odzieżowych,.

(14) Danuta Golik, Jolanta Teneta-Płotkowiak. 120. – Dziewiarska Spółdzielnia Pracy „im. 1 Maja”w Kętach, zajmująca się produkcją odzieży damskiej z dzianin, – Spółdzielnia Pracy Metalowo-Odlewnicza „Ogniwo” w Bieczu, zajmująca się produkcją wyrobów metalowych12. Wśród wymienionych spółdzielni pracy na podkreślenie zasługuje charakter działalności Spółdzielni Pracy Przemysłu Spożywczego „Postęp” w Krynicy. Specjalizacja spółdzielni w kierunku produkcji wody mineralnej „Muszynianka” sprawia, że 90% obrotów spółdzielni pochodzi ze sprzedaży tego produktu. Średnia roczna produkcja „Muszynianki”wynosi 60 mln butelek o pojemności 1,5 litra. Większość krynickiej wody rozprowadzana jest za pośrednictwem hurtowni na terenie całego kraju. Spółdzielnia eksportuje również „Muszyniankę” do środowisk polonijnych w USA, Kanadzie i Australii. Zatrudnienie w spółdzielni „Postęp” wynosi około 100 osób, w tym 64 członków. Pozostałe osoby to pracownicy sezonowi. Za wysoką jakość świadczonych usług na rzecz członków spółdzielni, a także jej pracowników spółdzielnia uzyskała w 2002 r. wyróżnienie w rankingu małych i średnich firm, prowadzonym przez czasopismo „Puls Biznesu”. Oprócz działalności produkcyjnej, Spółdzielnia „Postęp” prowadzi również działalność hurtową i detaliczną. Hurtownia artykułów spożywczych oraz sklepy mięsno-wędliniarskie stanowią działalność uzupełniającą spółdzielni. Mają one marginalne znaczenie w przychodach, ale ze względu na wykorzystanie obiektów i utrzymanie miejsc pracy spółdzielnia kontynuuje tę formę działalności. Sytuacja finansowa spółdzielni jest stabilna. Przykładowo w 2002 r. przychód ze sprzedaży wyniósł ponad 73 mln zł, zysk brutto ponad 27 mln zł, a zysk netto około 20 mln zł13. Perspektywy działalności spółdzielni wynikają z faktu, że do niedawna woda mineralna traktowana była jako produkt sezonowy, a obecnie jest produktem całorocznym. Spożycie wody mineralnej jakkolwiek niższe niż w krajach Unii Europejskiej, systematycznie rośnie, zmienia się też struktura spożycia, w kierunku spożycia wody niegazowanej. Wyzwaniom tym stara się sprostać działalność spółdzielni, przez co spółdzielnia „Postęp” mimo wzrastającej konkurencji i trudności w zbycie produktów spółdzielczości pracy, jest jednym z najatrakcyjniejszych zakładów pracy na terenie województwa małopolskiego. 4.4. Grupy producentów rolnych. Grupy producenckie to działająca stosunkowo od niedawna, ale zdobywająca sobie coraz większą popularność, forma spółdzielczości. Od momentu wejścia 12 Największe spółdzielnie pracy w 2002 roku, „Kurier Spółdzielczy” 2003, nr 16; „Spółdzielców pracy portret własny”, „Kurier Spółdzielczy” 2003, nr 19. 13. D. Różycka-Krzepkowska, Z Muszynianką w świat, „Kurier Spółdzielczy” 2003, nr 10..

(15) Rozwój spółdzielczości na obszarach wiejskich…. 121. w życie ustawy o grupach producenckich14 do połowy 2004 r. zarejestrowanych zostało 76 grup producenckich, z tego najwięcej (po 10) w województwie kujawsko-pomorskim i małopolskim. Dla porównania w innych województwach, np. lubuskim, śląskim czy warmińsko-mazurskim, zarejestrowano tylko po 1 grupie. Producenci rolni organizują się najczęściej w grupy producenckie w branży owoców i warzyw, zbożowej, tytoniowej oraz trzody chlewnej15. Województwo małopolskie to region o bardzo dobrze rozwiniętej produkcji sadowniczej. Z tego właśnie powodu najwięcej grup producenckich działających w Małopolsce zrzesza producentów owoców i warzyw. Jedną z największych grup producentów stanowi grupa zrzeszająca sadowników z okolic Limanowej i Tymbarku. Jest to zarazem jedna z liczniejszych grup producentów w kraju, bo licząca około 400 sadowników. Motywem założenia grupy było uzyskanie silnej pozycji przetargowej w kontaktach z odbiorcami. Głównym, a na razie jedynym, odbiorcą produkowanych przez grupę owoców jest zakład przetwórstwa owocowego w Tymbarku należący do grupy Maspex. Odbiór owoców jest w grupie odpowiednio zorganizowany. Grupa korzysta z 23 punktów skupu, które nie są jej własnością, lecz świadczą usługi na jej rzecz. Ze wszystkimi członkami grupy podpisane są umowy na dostawy. Umowy dopuszczają sprzedaż prowadzoną przez członków grupy na ich indywidualny rachunek, nie większą jednak niż 20% wyprodukowanych owoców. W przyszłości całość obrotu będzie odbywać się za pośrednictwem grupy. Wśród wielu korzyści jakie grupa uzyskuje z tytułu zrzeszenia się, wymienić można m.in.: – wyższe ceny negocjowane z odbiorcą w porównaniu z innymi dostawcami, – brak problemów ze zbytem produktów, – wspólne zaopatrzenie w środki produkcji, dzięki czemu udaje się grupie wynegocjować upusty cenowe, – jednolite firmowe opakowania, – organizowane przez grupę szkolenia służące poprawie jakości produkowanych owoców. W planach grupy producenckiej z Tymbarku, jest prowadzenie sortowni i pakowalni owoców oraz chłodni owoców, zwiększenie liczby członków grupy do 1000 plantatorów, a także rozszerzenie zbytu produkcji poprzez sprzedaż do sieci Carrefour. Sfinansowaniu wszystkich niezbędnych inwestycji służyć mają zarówno gromadzone przez grupę środki na funduszu operacyjnym, na który członkowie odprowadzają 1% od wartości sprzedaży oraz 2% na cele inwestycyjne, jak i środki Ustawa z 15 września 2000 r. o grupach producentów rolnych i ich związkach oraz o zmianie innych ustaw (Dz.U. nr 88, poz. 983 oraz z 2003 r., nr 229, poz. 2273). 14. 15 Wspieranie grup producentów rolnych, „Biuletyn Informacyjny Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi oraz Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa” 2004, nr 1–3..

(16) 122. Danuta Golik, Jolanta Teneta-Płotkowiak. z Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa w ramach ustawy o grupach producenckich16. Wsparcie finansowe Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa ma umożliwić funkcjonowanie grupy w ciągu 5 lat od jej powstania i rejestracji, zwiększyć efektywność jej działania, a także wzmocnić jej pozycję rynkową. Poziom pomocy wynosi w pierwszym roku 5% i kolejno o 1% mniej do piątego roku działalności, udokumentowanych rocznych przychodów netto ze sprzedaży produktów, ze względu na które grupa została założona. Z danych Agencji Restrukturyzacji Rolnictwa i Modernizacji Rolnictwa wynika, że w 2002 r. Agencja udzieliła pomocy finansowej 13 grupom producenckim w kwocie ogółem 829,4 tys. zł. W 2003 r. z tej formy pomocy skorzystało 28 grup producenckich na łączną kwotę 2052,1 tys. zł. Średnia kwota pomocy wyniosła w 2002 r. 63,8 tys. zł, a w 2003 r. 73,3 tys. zł. W odniesieniu do województwa małopolskiego, pomoc Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa objęła w 2003 r. 5 grup producenckich na łączną kwotę 286,6 tys. zł. Stanowi to 14% udział w ogólnokrajowej kwocie pomocy dla grup producentów rolnych17. Obok wymienionej formy pomocy, grupy producenckie, które zostały założone i wpisane do rejestru po 1 maja 2004 r., mogą wystąpić z wnioskiem o przyznanie środków z Unii Europejskiej w ramach programu rozwoju obszarów wiejskich. Wsparcie finansowe oferowane w działaniu „Pomoc dla grup producentów rolnych” dotyczy nie tylko grup producentów owoców i warzyw, ale również pozostałych grup. W odróżnieniu od Polski, w krajach byłej UE-15 pomoc finansowa obejmuje tylko wsparcie grup producentów owoców i warzyw. Podkreślić przy tym należy, że Unia Europejska wspiera finansowo grupy producentów owoców i warzyw jako szczególne i najważniejsze organizacje rynku rolnego. Na wsparcie tego rynku Unia przeznaczyła przykładowo w 2004 r. ponad 1,6 mld euro, co stanowi 3,34% budżetu Unii na rolnictwo i rozwój obszarów wiejskich. Według szacunkowych danych obecnie tylko 1 do 2% polskiej produkcji owoców i warzyw jest sprzedawanych przez grupy producentów rolnych18. Sytuacja ta ulegnie z czasem zmianie o czym świadczyć może systematyczny wzrost liczby rejestrowanych grup producenckich. Jakkolwiek potencjał produkcyjny grup producenckich w Polsce jest wielokrotnie mniejszy niż w innych krajach Unii Europejskiej, to pozytywne doświadczenia już istniejących grup, w tym także grupy z Małopolski, służyć będą wzrostowi świadomości rolników w zakresie korzyści wspólnego działania, a także zagrożeń, wynikających z pozycji konkurencyjnej rolników na rynku po integracji Polski z Unią. 16. Z. Kobielska, Silna grupa z perspektywami, „Boss Rolnictwo” 2003, nr 38.. Pomoc finansowa dla grup producentów rolnych, „Biuletyn Informacyjny Ministerstwa Rolnictwa i Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa” 2004, nr 9. 17. 18. M. Kozmana, Tylko setka pokonała przeszkody, „Rzeczpospolita” 2004, nr 198..

(17) Rozwój spółdzielczości na obszarach wiejskich…. 123. 5. Wnioski Na podstawie przeprowadzonej analizy dotyczącej rozwoju spółdzielczości na obszarach wiejskich w województwie małopolskim można sformułować następujące wnioski końcowe: 1) spółdzielczość w świetle doświadczeń krajów Unii Europejskiej odgrywa istotną rolę w aktywizacji rozwoju obszarów wiejskich poprzez działania związane m.in. z poprawą systemu zaopatrzenia i zbytu produktów rolnych, z ograniczeniem bezrobocia i zwiększeniem znaczenia zatrudnienia pozarolniczego, a także zwiększeniem dostępu producentów rolnych do taniego i na dogodnych warunkach kredytu; 2) spółdzielczość jako forma integracji poziomej i pionowej w rolnictwie zwiększa szanse producentów rolnych na poprawę poziomu ich życia, sprzyja wzrostowi konkurencyjności w sektorze żywnościowym oraz poprawie warunków gospodarowania i wzrostowi wydajności pracy; 3) rozwojowi spółdzielczości na obszarach wiejskich sprzyjają tradycje jej rozwoju, jak to ma miejsce w wypadku województwa małopolskiego. Działające w tym regionie kasy Stefczyka odegrały istotną rolę w rozwoju banków spółdzielczych i spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych; 4) potencjał organizacyjny spółdzielczości w województwie małopolskim wskazuje, że do najpopularniejszych form spółdzielczości na obszarach wiejskich w Polsce należą: spółdzielnie rolnicze, spółdzielnie handlowe, a także banki spółdzielcze; 5) do najsłabiej rozwiniętych form spółdzielczości na obszarach wiejskich należą: spółdzielczość w obszarze infrastruktury techniczno-ekonomicznej, infrastruktury społecznej, turystycznej, a także w sferze usług społecznych; 6) istniejące potrzeby w zakresie różnego rodzaju usług na obszarach wiejskich wskazują na duże możliwości rozwoju spółdzielczości w obszarze turystyki wiejskiej, ochrony środowiska naturalnego, infrastruktury techniczno-ekonomicznej (spółdzielnie energetyczne, telefoniczne, spółdzielnie wykorzystujące niekonwencjonalne źródła energii itp.), infrastruktury społecznej (spółdzielnie zdrowia, oświatowe, spółdzielcze przedszkola itp.), w sferze budownictwa mieszkaniowego, spółdzielnie maszynowe i wypożyczalni sprzętu rolniczego oraz szeroko rozumianych usług społecznych; 7) aktywizacji rozwoju spółdzielczości na obszarach wiejskich powinny służyć instrumenty o charakterze prawnym, ekonomicznym, finansowym, w tym m.in. ulgi i zwolnienia podatkowe, prawodawstwo sprzyjające rozwojowi spółdzielczości, a także tworzeniu grup producenckich i spółdzielni marketingowych; 8) pozytywne doświadczenia funkcjonujących w Polsce spółdzielni, jak to ma miejsce w województwie małopolskim, wskazują na istotną potrzebę rozwoju wymienionej formy działalności gospodarczej i jej przydatność w wielofunkcyjnym rozwoju obszarów wiejskich w Polsce..

(18) 124. Danuta Golik, Jolanta Teneta-Płotkowiak. The Development of the Cooperative Movement in Rural Areas (Based on the Example of the Małopolskie Voivodship) In this article, the authors discuss the role of cooperatives in the process of restructuring rural areas in Poland. Based on the example of the Małopolskie Voivodship, the authors present the development of selected forms of cooperatives and their importance for the development of rural areas. In the article, the authors point to the need for development of the cooperative movement as a key factor in the diverse development of rural areas in Poland..

(19)