Procesy konwergencji i polaryzacji w regionach Unii Europejskiej

Pełen tekst

(1)714. 2006. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Tomasz Geodecki Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej. Procesy konwergencji i polaryzacji w regionach Unii Europejskiej 1. Wprowadzenie Zróżnicowanie poziomów rozwoju społeczno-gospodarczego regionów jest zjawiskiem naturalnym, wynikającym z nierównomiernego dostępu do podstawowych czynników produkcji, takich jak: kapitał, praca, zasoby mineralne. Niezależnie od przyczyn, nadmierne zróżnicowanie między regionami Unii Europejskiej uznano za zjawisko niekorzystne i próbuje się mu przeciwdziałać. Warunkiem koniecznym osiągnięcia większego stopnia spójności Wspólnoty jest zmniejszenie różnic poziomów PKB1, a więc szybszy wzrost gospodarczy regionów słabiej rozwiniętych. Zjawisko to nazywane jest konwergencją PKB. Odwrotne zjawisko – stosunkowo szybszy rozwój regionów zamożniejszych – prowadzi do zwiększania się dysproporcji w PKB, czyli do polaryzacji. W niniejszym artykule omówiono zachodzące procesy konwergencji i polaryzacji w regionach Wspólnot Europejskich począwszy od 1988 r. oraz wpływ na nie działań strukturalnych Wspólnoty. Analiza obejmuje również regiony nowych państw Unii od 1995 r.. 2. Źródła zjawiska konwergencji i polaryzacji W literaturze identyfikuje się różne źródła mechanizmu konwergencji. W modelu wzrostu Solowa źródłem konwergencji jest zjawisko malejących przychodów z kapitału [Wojtyna 1995, s. 3], [Barro 1997, s. 313]. Oznacza to, że proces niwelowania różnic w rozwoju regionów bogatszych i biedniejszych następowałby automatycznie z powodu zmniejszającej się wraz ze wzrostem zamożności społeczeństw 1 Miarą spójności gospodarczej Unii jest stopień zróżnicowania między krajami i regionami poziomu produktu krajowego brutto na jednego mieszkańca wyrażonego w sile nabywczej, miarą spójności społecznej jest zróżnicowanie stóp bezrobocia..

(2) 76. Tomasz Geodecki. skłonności do oszczędzania i inwestycji [Barro 1997, s. 313], [Gawlikowska-Hueckel 2002, s. 100] oraz wyższej stopy zwrotu w regionach biedniejszych. Nie dysponują one taką ilością kapitału jak regiony bogate, dlatego oferują wyższą cenę, przyciągając inwestycje na swój obszar. Efektem tego jest mniejsza dynamika wzrostu produkcji w regionach lepiej rozwiniętych i wyrównywanie się poziomu między gospodarkami o różnym stopniu rozwoju. W miarę, jak poglądy ekonomistów na naturę wzrostu gospodarczego ewoluowały, zmieniało się również spojrzenie na możliwości osiągnięcia przez gospodarki słabiej rozwinięte stopnia rozwoju charakteryzującego regiony najbogatsze. W najbardziej rozpowszechnionym do lat 80. XX w. modelu Solowa wzrost nie zależał od inwestycji czy to w kapitał rzeczowy, czy ludzki; mogły one przyspieszyć tempo wzrostu jedynie w krótkim okresie. W dłuższej perspektywie zależało ono od zewnętrznie danego, egzogenicznego postępu technicznego. Nowsze teorie wzrostu, zgodnie z którymi wiedza należy do wyjaśnianych przez modele czynników wzrostu (stąd nazywa się je teoriami wzrostu endogenicznego) rzucają nowe światło na naturę wzrostu gospodarczego. Przedstawiciele tych teorii uchylają prawo malejących przychodów z zastosowanego kapitału, gdyż przy zastosowaniu szerszej definicji kapitału i rozszerzeniu jej również na kapitał ludzki i wiedzę, przychody z jego zastosowania nie powinny być malejące2. Znajduje się tu obszar działań państwa, polegających na promowaniu inwestycji i pobudzaniu skłonności do oszczędzania (por. [Wojtyna 1995, s. 3]). Inwestycje w technologie i wiedzę powodują powstawanie pozytywnych efektów zewnętrznych. W teorii wzrostu endogenicznego to one przede wszystkim są źródłem zjawiska konwergencji. Wiedza rozprzestrzenia się wraz z inwestycjami zagranicznymi oraz poprzez handel i imitacje i należy do najszybciej zwracających się inwestycji [Orlik 2003]. Wymaga jednak dużych nakładów, których nie muszą ponosić naśladowcy i filie firm innowacyjnych w regionach czy krajach biedniejszych. Teorie wzrostu endogenicznego umożliwiają również zrozumienie, dlaczego w niektórych wypadkach konwergencja nie następuje, a różnice między krajami lub regionami zwiększają się. Zgodnie z hipotezą dywergencji (polaryzacji) im bogatszy jest region, tym szybciej może się rozwijać. Im większe jest techniczne uzbrojenie pracy, a więc ilość kapitału przypadająca na jednego zatrudnionego, tym większy jest przychód z inwestycji. Kraje i regiony dysponujące dużymi zasobami kapitału ludzkiego mogą zwiększać dystans do mniej zamożnych regionów (krajów), gdyż są w stanie szybciej i efektywniej wdrażać nowe technologie [Gawlikowska-Hueckel 2002, s. 104]. Według J.G. Williamsona do zwiększania się różnic między regionami dochodzi w początkowych stadiach rozwoju kraju ze względu na szybszy wzrost ośrodków dobrze prosperujących; w dalszych etapach następuje międzyregionalna konwergencja [Kudłacz 2001, s. 12]. Źródła procesów konwergencji i polaryzacji według neoklasycznej i nowszych teorii wzrostu przedstawiono w tabeli 1.. 2 W modelu Knighta z lat 40. XX w. i wśród przedstawicieli nowej teorii wzrostu, która pojawiła się w latach 80. XX w. (P. Romer i R. Lucas)..

(3) Procesy konwergencji i polaryzacji w regionach Unii Europejskiej. 77. Tabela 1. Źródła konwergencji i polaryzacji Neoklasyczna teoria wzrostu Malejące przychody z kapitału – konwergencja. Teoria wzrostu endogenicznego (nowa teoria wzrostu) Inwestycje w kapitał ludzki, rozprzestrzenianie się wiedzy – konwergencja Istotne są stosowane w ramach polityki gospodarczej bodźce do akumulacji kapitału rzeczowego i poszukiwania nowych rozwiązań technologicznych, bez których wzrost może być słabszy – polaryzacja. Źródło: opracowanie własne na podstawie: [Gawlikowska-Hueckel 2002], [Orlik 2003], [Wojtyna 1995].. Z różnych modeli wzrostu wynikają odmienne typy konwergencji. W modelu wzrostu Solowa zakłada się podobieństwo podstawowych parametrów opisujących różne gospodarki. Z później opracowanych modeli wynika, że w rzeczywistości różnią się one znacznie, zatem konwergencja, o ile zachodzi, powoduje zbliżanie się przez każdą z gospodarek do stanu równowagi, różnego dla każdej z nich [Barro, Sala-I-Martin 1995, s. 382]. Zbliżanie się do różnych stanów równowagi nie jest równoznaczne ze zmniejszaniem się różnic w dochodzie per capita między krajami i regionami, mimo że konwergencja następuje. Zatem dysproporcje w stopniu ich rozwoju mogą się utrzymywać. Jest to konwergencja warunkowa. Jako absolutną konwergencję określa się tendencję biedniejszych gospodarek do szybszego wzrostu bez względu na stan równowagi, charakterystyczny dla każdej z nich. Parametr obydwu typów konwergencji opisuje się literą β (konwergencja beta). Wyróżnia się także typ σ-konwergencji (konwergencji sigma). Opisuje on zmniejszanie się rozproszenia dochodów per capita w czasie. Jeżeli dyspersja PKB się zmniejsza i następuje konwergencja sigma, to dzieje się tak w wyniku szybszego rozwoju państw biedniejszych i występowania konwergencji typu beta. Jednak następująca konwergencja beta (ujemny współczynnik kierunkowy funkcji regresji) nie musi zapewniać zmniejszania dyspersji poziomów PKB [Barro, Sala-I-Martin 1992], jest zatem warunkiem koniecznym, lecz niewystarczającym do zaistnienia konwergencji sigma. Beta konwergencja może natomiast występować bez sigma konwergencji i objawiać się prześcignięciem przez regiony biedne regionów bogatych z zachowaniem poprzedniego rozproszenia dochodów (zmienią się tylko miejsca w rankingu). Może też się okazać, że mimo szybszego wzrostu regionów biedniejszych rozproszenie dochodów nie zmniejsza się lub powiększa. Weryfikacja, z jakiego powodu następuje zjawisko konwergencji, napotyka trudności, gdy porównujemy wzrost gospodarczy regionów różnych państw. Powodem jest odmienność ich rozwiązań instytucjonalnych. Po przeprowadzeniu wielu testów stwierdzono, że uwzględniając również państwa rozwijające się, trudno o jednoznaczne potwierdzenie hipotezy konwergencji. Wcześniej sformułowane wnioski na temat tej hipotezy wynikały z odpowiedniego doboru próby. Proces wyrównywania różnic zachodzi raczej w mniejszych grupach krajów czy regionów nazywanych kluba-.

(4) 78. Średnia roczna stopa wzrostu (w %). Tomasz Geodecki. 3,5 y = –2,0363x + 8,624 R2 = 0,8534. 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 2,8. 3. 3,2. 3,4. 3,6. 3,8. log PKB per capita (1900). Rys. 1. Konwergencja PKB per capita w 48 stanach USA w latach 1900–1990. Roczna stopa wzrostu w stosunku do średniej w kraju (w %). Źródło: opracowanie własne na podstawie: [Barro, Sala-I-Martin 1995, s. 370–371].. 1 y = –1,0971x + 0,0092 R2 = 0,4697. 0,5 0 –0,5 –1 –1,5 –2 –0,8. –0,6. –0,4. –0,2. 0. 0,2. 0,4. 0,6. PKB per capita w stosunku do średniej w kraju. Rys. 2. Konwergencja PKB per capita w regionach państw członkowskich EWG w latach 1950–1990 Źródło: opracowanie własne na podstawie: [Barro, Sala-I-Martin 1995, s. 372–376].. 0,8.

(5) Procesy konwergencji i polaryzacji w regionach Unii Europejskiej. 79. mi konwergencji [Wojtyna 1996, s. 55–56]. Bardziej prawdopodobna jest konwergencja regionów będących częściami jednego państwa lub ugrupowania (np. OECD, UE). Wspólny dorobek prawny Wspólnoty Europejskiej (acquis communautaire) pozwala na wiarygodne porównanie tempa wzrostu krajów członkowskich i regionów, a także na rzeczywiste stwierdzenie konwergencji. Badając długie szeregi czasowe, zaobserwowano szybszy rozwój biedniejszych regionów zarówno w USA, jak i w państwach europejskich. Na rys. 1 i 2 przedstawiono graficznie potwierdzenie hipotezy konwergencji dla 48 kontynentalnych stanów USA i 91 regionów ośmiu państw członkowskich Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (są to: Belgia, Dania, Francja, Hiszpania, Holandia, Niemcy, Wielka Brytania i Włochy). Tempo wzrostu gospodarczego było ujemnie skorelowane z pierwotną wysokością dochodu per capita zarówno w przypadku regionów EWG, jak i stanów USA, co zobrazowane jest ujemnymi współczynnikami kierunkowymi funkcji regresji. Potwierdza to występowanie beta konwergencji dla badanych jednostek. Na rys. 2 przedstawiono zależność odchylenia średniej stopy wzrostu od odchylenia od średniego poziomu PKB w danym kraju członkowskim, co wskazuje na konwergencję warunkową.. 3. Źródła konwergencji w regionach Unii Europejskiej w latach 1988–2001 Przedmiotem zainteresowania w zakresie polityki regionalnej Unii Europejskiej jest m.in. stopień spójności gospodarczej Wspólnoty, który zwiększa się lub zmniejsza w zależności od występowania procesów konwergencji lub polaryzacji. Uważa się, że źródłami konwergencji Unii Europejskiej mogą być efekty unii celnej [Hansen 2003, s. 130 i nast.], [Hübner 2004, s. 5]. Handel pozwala na lepszą alokację czynników wytwórczych poprzez możliwość korzystania z produktów wydajniejszych producentów zagranicznych. Zasoby mało wydajnych producentów krajowych, którzy nie sprostają konkurencji, zostaną wykorzystane przy wytwarzaniu tego, w czym kraj może uzyskać przewagę. W klasycznych teoriach przewiduje się wyrównywanie poziomów rozwoju na skutek usunięcia przeszkód w przepływie czynników produkcji. Niedostatek kapitału w krajach biedniejszych zostanie zaspokojony jego napływem z krajów bogatszych, siła robocza przemieści się tam, gdzie jest lepiej opłacana. Poziomy produktu krajowego w różnych krajach będą dążyły do wyrównania. Może jednak okazać się, że w większym stopniu nastąpi usuwanie utrudnień w napływie wykształconej siły roboczej, powodując „drenaż mózgów” i zmniejszenie szans na rozwój krajów biedniejszych, a więc na konwergencję. Z nowych teorii handlu wynika też możliwość pogłębienia zróżnicowania dochodów poprzez nierównomierne rozłożenie efektów wzrostu efektywności, które w największym stopniu pojawiają się w dużych aglomeracjach [Hübner 2004, s. 6]. Zjawisko koncentracji czynników wzrostu w aglomeracjach skłoniło Europejską Wspólnotę Gospodarczą do zwiększenia zainteresowania zagadnieniem spójności.

(6) 80. Tomasz Geodecki. kontynentu i większej aktywności na polu polityki strukturalnej dotyczącej regionów (nazywanej również polityką regionalną lub polityką spójności)3. Mechanizm wpływu działań strukturalnych na wzrost PKB polega przede wszystkim na pobudzaniu inwestycji w regionach uznawanych za zacofane. Inwestycje w infrastrukturę transportową przyczyniają się do poprawy technicznego uzbrojenia pracy w przedsiębiorstwach, a co się z tym wiąże – do wzrostu wydajności pracy. Dzięki mnożnikowi inwestycyjnemu wpływają na zwiększenie popytu krajowego, a także na poprawę po stronie podażowej – zmniejszają się zatem koszty transportu i łączności dzięki nowym połączeniom telekomunikacyjnym, co pomaga przezwyciężyć geograficzną izolację regionów położonych peryferyjnie. Zwiększa to efektywność ekonomiczną firm oraz umożliwia wykorzystanie przewagi komparatywnej regionów i państw, poprawiając alokację czynników wytwórczych. Coraz większe znaczenie przypisuje się inwestycjom w kapitał ludzki, które także przyczyniają się do wzrostu wydajności pracy. Inwestycje w wiedzę przyspieszają postęp techniczny. Dzięki zasadzie dodatkowości inwestycje Unii Europejskiej uzupełniane są publicznymi i prywatnymi środkami krajowymi, co pozwala uniknąć uzależnienia podmiotów, do których skierowane są środki, od pomocy Brukseli. Polityka strukturalna nakierowana na rozwój regionów nie ma długiej historii4. Znaczący wzrost wydatków na politykę spójności nastąpił w 1988 r. Odtąd zatem środki z funduszy strukturalnych zaczęły mieć istotny i zauważalny udział w systemach gospodarczych beneficjentów pomocy. Rok ten jest też zazwyczaj początkiem analiz wpływu polityki spójności na wzrost gospodarczy państw i regionów oraz na procesy wyrównywania różnic. Pozytywne efekty pomocy w latach 90. przyniosły przełom w rozumieniu polityki rozwoju regionalnego, którą zaczęto postrzegać jako grę o sumie dodatniej. Przeważyły tezy o korzyściach gospodarczych, społecznych i politycznych redukowania bezrobocia w najbardziej zagrożonych nim regionach oraz o intensyfikacji i trwałości problemów regionalnych poprzez kumulowanie się przyczyn [Kudłacz 2001, s. 13]. W dekadzie tej udział środków finansowych w budżecie UE przeznaczonych na działania strukturalne wzrósł do 30–40%, osiągając 2,6–3,6% PKB państw, w których pomoc strukturalna była największa, przy czym ponad 90% pomocy było kierowane do beneficjentów na podstawie kryterium regionalnego.. 4. Konwergencja PKB w regionach Unii Europejskiej w latach 1988–2001 W latach 1988–2001 w tych regionach państw „piętnastki”, których produkt krajowy per capita był niższy od średniej UE, odnotowano szybszy wzrost gospodarczy. Na rys. 3 przedstawiono zależność średniej rocznej stopy wzrostu w regio3 Choć zapis o łagodzeniu zacofania regionów mniej uprzywilejowanych znalazł się już w 1957 r. w preambule do traktatu rzymskiego. 4. Na przykład Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego powołano w 1975 r..

(7) 81. Procesy konwergencji i polaryzacji w regionach Unii Europejskiej. Średnia roczna stopa wzrostu (w %). nach NUTS-25 w latach 1988–2001 od logarytmu wysokości ich PKB w 1988 r. Ujemny współczynnik kierunkowy funkcji regresji sugeruje, że w jednostkach tych zachodzi proces konwergencji beta6.. 12 y = –3,774x + 20,037 R2 = 0,1807. 10 8 6 4 2 0 3,6. 3,8. 4. 4,2. 4,4. log PKB per capita (1988). Rys. 3. Konwergencja beta w regionach NUTS-2 państw Wspólnoty w latach 1988–2001 Źródło: obliczenia własne na podstawie: [Second Report 2001], [Third Report 2004].. Analiza konwergencji beta w każdym z państw z osobna wskazuje jednak, że w badanym okresie, mimo szybszego przyrostu PKB w regionach państw biedniejszych i wolniejszego państw bogatszych, na poziomie danego państwa zależność ta nie jest tak wyraźna. W sześciu z dwunastu podzielonych na regiony NUTS-2 państw członkowskich zanotowano dywergencję regionalną, czyli zjawisko zwiększania zróżnicowań międzyregionalnych. Funkcja regresji ma ujemny współczynnik kierunkowy sugerujący zachodzenie konwergencji beta tylko w przypadku regionów Austrii, Francji, Grecji, Holandii, Niemiec i Portugalii (tabela 2). Najszybciej poziom życia wyrównywał się w Portugalii i we Francji. W pozostałych państwach UE w badanym okresie zanotowano procesy polaryzacyjne, co sugerują dodatnie współczynniki kierunkowe. Najsilniejszą polaryzację zaobserwować można było w Szwecji, Wielkiej Brytanii i Belgii.. 5 Podział na jednostki NUTS został wprowadzony dla celów statystycznych (NUTS – the Nomenclature of Territorial Units for Statistics), np. w Polsce poziom NUTS-2 to województwa, NUTS-3 podregiony itd. 6 Współczynnik kierunkowy linii trendu nie przesądza o konwergencji lub dywergencji, szczególnie przy jego wartości bliskiej zeru, może jednak sugerować, że procesy takie zachodzą i przede wszystkim służyć porównaniu ich natężenia..

(8) 82. Tomasz Geodecki. Tabela 2. Konwergencja warunkowa beta dla regionów NUTS-2 państw członkowskich w latach 1988–2001 (współczynniki kierunkowe i determinacji funkcji log PKB 1988 i średniej rocznej stopy wzrostu w latach 1988–2001) Wyszczególnienie. Współczynnik kierunkowy. Współczynnik Współczynnik Współczynnik Współczynnik zmienności zmienności determinacji zmienności Vs 2001 Vs 1995 R2 Vs 1988. UE-15. –3,77. 0,2042. 0,2711. 0,2768. 0,2765. Austria. –4,62. 0,8656. 0,2691. 0,2273. 0,2020. Belgia. 3,95. 0,0556. 0,2593. 0,3892. 0,4486. x. x. x. x. x. 3,45. 0,6798. 0,2299. 0,1827. 0,2721. Francja. –5,9. 0,5886. 0,2804. 0,2382. 0,2368. Grecja. –1,54. 0,0208. 0,1486. 0,2086. 0,1739. Hiszpania. 1,97. 0,1551. 0,1827. 0,2022. 0,2115. Holandia. Dania Finlandia. –0,58. 0,0023. 0,1527. 0,1779. 0,1830. Irlandia. x. x. x. x. x. Luksemburg. x. x. x. x. x. Niemcy. –0,94. 0,0222. 0,1972. 0,1832. 0,2035. Portugalia. –10,23. 0,3313. 0,2421. 0,1906. 0,2230. Szwecja. 14,52. 0,6990 0. 0,0888. 0,1081. 0,1772. Wielka Brytania. 4,55. 0,0927. 0,1530 (x). x (0,2620). 0,2200 (0,3342). Włochy. 1,12. 0,0354. 0,2481. 0,2608. 0,2603. Uwaga: kolor ciemnoszary – konwergencja beta i sigma, kolor szary – konwergencja beta, kolor biały – polaryzacja. W Wielkiej Brytanii w 1988 r. obowiązywał inny podział na poziomie NUTS-2 (w nawiasie według nowego podziału). Źródło: opracowanie własne na podstawie: [Second Report 2001], [Third Report 2004].. Analizując procesy zmian rozpiętości PKB na mieszkańca w latach 1988–2001, zauważyć można zmniejszenie się współczynnika zmienności7 obrazujące konwergencję typu sigma zaledwie w trzech krajach: Austrii, Francji i Portugalii (tabela 2). W innych trzech: Grecji, Holandii i Niemczech, mimo następującej konwergencji beta, konwergencja sigma nie następowała – współczynnik zmienności zwiększył się. W pozostałych państwach nastąpiło znaczne rozproszenie dochodów, przy czym w największym stopniu w Belgii – współczynnik zmienności zwiększył się w tym kraju z 0,2593 do 0,4486, głównie za sprawą rozwijającej się w bardzo szybkim tempie Brukseli.. 7. Współczynnik zmienności to iloraz odchylenia standardowego i średniej arytmetycznej..

(9) 83. Procesy konwergencji i polaryzacji w regionach Unii Europejskiej. 5. Wpływ polityki spójności na procesy konwergencji w Unii Europejskiej Polityka spójności, jak wspomniano, jest odpowiedzią na pojawiające się procesy polaryzacyjne. Aby nie dopuścić do pogłębiania się zróżnicowań na poziomie zarówno krajowym, jak i regionalnym, przeznaczono określone fundusze dla państw i regionów nie osiągających założonego poziomu PKB. W przypadku regionów środki przeznaczono dla tych regionów, które nie osiągnęły 75% PKB UE. Zastosowanie modeli ekonometrycznych pozwoliło stwierdzić pozytywny wpływ funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności na procesy wyrównywania różnic. Na podstawie modelu równowagi ogólnej (CGE – Computable General Equilibrium) ocenia się, że efekty dochodowe inwestycji w infrastrukturę transportową wyniosły w regionach hiszpańskich od 1,15 w krótkim okresie do 2,33 – w długim okresie. Szacunki efektów dochodowych inwestycji w autostrady dla regionów portugalskich wahają się od 0,95 w krótkim okresie do 0,64 w długim okresie [Kundera 2003, s. 237]. Wyniki symulacji przeprowadzonych z użyciem modelu REMI dla inwestycji infrastrukturalnych w hiszpańskiej Andaluzji wskazują, że 1 euro zainwestowane w latach 2000–2006 w kapitał ludzki i rzeczowy przyczyni się do wzrostu PKB w krótkim okresie do 2006 r. o 0,52–0,85 euro oraz o 0,33–0,68 euro do 2024 r. [F. Treyz, G. Treyz 2003, s. 23]. Wyniki różnią się w zależności od rodzaju inwestycji. Zwraca się uwagę na dość wysoką stopę zwrotu inwestycji w kapitał ludzki, którego znaczenie dla wzrostu gospodarczego uznaje się w coraz większym stopniu. Tabela 3. PKB per capita najbiedniejszych i najbogatszych regionów UE w stosunku do średniej Wspólnoty (UE-15 = 100) Wyszczególnienie Regiony celu 1 10 najbogatszych regionów NUTS-2. 1988. 1998. 2001. 63. 70. 70. 149,3. 156,2. 163,1. Źródło: obliczenia własne na podstawie: [Second Report 2001], [Third Report 2004]).. W rezultacie w regionach celu 1 (NUTS-2) objętych transferami z funduszy strukturalnych odnotowano w latach 1988–1998 na tyle szybki wzrost gospodarczy, że o ile na początku okresu ich PKB per capita wynosił przeciętnie 63% średniej UE, o tyle dekadę później było to już 70% (tabela 3). Przez następne 3 lata dystans do średniej nie zmniejszył się. W 10 najbogatszych regionach Wspólnoty w latach 1988–1998 również odnotowano wzrost o ok. 7 punktów procentowych w stosunku do średniej UE. W następnych 3 latach średnia najbogatszych regionów wzrosła o dalsze 7 pkt. proc., co z jednej strony przeczy teorii malejących przychodów z kapitału i wolniejszego rozwoju regionów najbogatszych, a z drugiej świadczy o szybkości rozwoju regionów najbiedniejszych, które mimo przyspieszonego przez.

(10) 84. Tomasz Geodecki. najbogatsze regiony wzrostu PKB Unii nie straciły dystansu do średniej UE. Możliwe to było dzięki niewielkiemu wzrostowi PKB w grupie regionów o średnio wysokim poziomie PKB i małych różnicach regionalnych – we Włoszech, Niemczech i Francji odnotowano w latach 1998–2001 dość słaby wzrost, co umożliwiło szybsze przesuwanie się w rankingu jednostek biednych i bogatych w państwach o bardziej spolaryzowanym rozwoju regionów. Tabela 4. Najbogatszy i najbiedniejszy region Wspólnoty w latach 1988 i 2001 Wyszczególnienie. 1988. 2001. Region najbogatszy (UE-15 = 100). 175,2 – Hamburg (DE). 263,4 – Londyn Wewn. (UK). Region najbiedniejszy (UE-15 = 100). 37 – Gwadelupa (FR). 48,2 – Gujana (FR). 4,74. 5,46. Dysproporcja. Źródło: [Second Report 2001], [Third Report 2004].. W rezultacie zwiększyło się zróżnicowanie poziomu rozwoju regionów Wspólnoty. O ile w 1988 r. najzamożniejszy Hamburg był 4,74 razy bogatszy od najbiedniejszej Gwadelupy, to w 2001 r. pomimo szybszego wzrostu najbiedniejszych regionów na mieszkańca Gujany Francuskiej przypadał 5,46 razy niższy poziom PKB per capita niż na londyńczyka (tabela 4).. 6. Procesy konwergencji PKB w państwach i regionach państw akcesyjnych Unii Europejskiej w latach 1995–2001 W 2004 r. polityka regionalna UE stanęła przed największym wyzwaniem od początku jej funkcjonowania. Jest nim dążenie do spójności gospodarczej Wspólnoty w warunkach większych niż kiedykolwiek dotychczas zróżnicowań rozwoju krajów i regionów państw członkowskich, które są efektem akcesji dziesięciu nowych państw. W 2001 r. w regionie o najniższym PKB per capita wśród państw kandydujących, czyli w woj. lubelskim, odnotowano zaledwie 28,6% poziomu średniej UE. W zestawieniu z Londynem region ten był dziewięciokrotnie biedniejszy. Zmniejszaniu się tak dużych dysproporcji sprzyjało postępujące zjawisko konwergencji regionalnej na poziomie NUTS-2, czyli szybszego rozwoju biedniejszych regionów (rys. 4). Podobnie jak na poziomie państw członkowskich, znacznie wyraźniejszy był proces konwergencji regionalnej w państwach akcesyjnych niż w piętnastu państwach Unii (tabela 5). Wyższy współczynnik determinacji w wypadku całej grupy 25 państw wynikał ze znacznie wolniejszego tempa wzrostu PKB odnotowywanego w regionach piętnastu państw UE niż w regionach 10 państw akcesyjnych. Różnice te były większe niż różnice wewnątrz obydwu tych grup, stąd całościowe ujęcie.

(11) 85. Procesy konwergencji i polaryzacji w regionach Unii Europejskiej. Średnia roczna stopa wzrostu (w %). 12 10. y = –2,2294x + 12,097 R2 = 0,0375. y = –4,9456x + 23,381 R2 = 0,1255. 8 6 4 2 0 –2. 3,6. 3,8. 4. 4,2. 4,4. 4,6. log PKB per capita (1995) regiony N-10 regiony UE-15. Rys. 4. Konwergencja PKB per capita państw w regionach państw UE i akcesyjnych w latach 1995–2001 Źródło: obliczenia własne na podstawie: [Third Report 2004].. Tabela 5. Parametry konwergencji absolutnej beta w państwach Unii Europejskiej i państwach akcesyjnych w latach 1995–2001 Współczynnik kierunkowy. Współczynnik determinacji R2. Współczynnik zmienności Vs 1995. Współczynnik zmienności Vs 2001. UE-15. –2,229. 0,0375. 0,2769. 0,2898. UE-25. –3,641. 0,1670 0. 0,3682. 0,3681. 10 państw akcesyjnych. –4,946. 0,1255. 0,4407. 0,4411. Wyszczególnienie. Źródło: obliczenia własne na podstawie: [Third Report 2004].. obecnej Unii 25 państw dawało wyższy współczynnik determinacji między pierwotnym poziomem logarytmu PKB a stopą wzrostu. W badanym okresie nie następowała konwergencja sigma – rozproszenie dochodów w regionach państw Unii zwiększyło się. W państwach kandydujących zmiana ta była ledwo dostrzegalna, podobnie w całej grupie 25 państw. Z tabeli 5 wynika, że konwergencja beta w regionach państw akcesyjnych zachodzi wówczas, gdy bierzemy pod uwagę grupę wszystkich regionów w dziesięciu państwach. Gdybyśmy jednak podzielili regiony według kryterium narodowego, to okaże się, że we wszystkich większych krajach Europy Środkowej (Czechach, Pol-.

(12) 86. Tomasz Geodecki. Roczna stopa wzrostu 1995–2001 (w %). sce, Słowacji i na Węgrzech)8 następowała dywergencja, czyli im bogatszy był region, tym szybsze odnotowywano w nim w latach 1995–2001 tempo wzrostu PKB (rys. 5, tabela 6). W rzeczywistości więc mimo następującej absolutnej konwergencji beta PKB krajów i regionów, na poziomie regionów w państwach obserwowano procesy polaryzacyjne, co obrazuje rys. 5 i tabela 6. Najwyższy wzrost odnotowano przede wszystkim w regionach stołecznych. Wartość współczynnika zmienności, będącego miarą konwergencji sigma, a więc rozproszenia dochodów między regionami znacznie wzrosła w czterech analizowanych państwach w latach 1995–2001, przy czym zarówno wartość początkowa, jak i ten wzrost najmniejsze były w Polsce9.. 12 10 8 6 4 2 y = –4,9456x + 23,381 R2 = 0,1255. 0 –2 3,6. 3,7. 3,8. 3,9. 4,0. 4,1. 4,2. 4,3. 4,4. 4,5. 4,6. log PKB per capita (1995) regiony Słowacji regiony Czech. regiony Węgier regiony Polski. pozostałe regiony (państwa) akcesyjne. Rys. 5. Beta konwergencja PKB per capita regionów państw akcesyjnych w latach 1995–2001 Źródło: opracowanie własne na podstawie: [Third Report 2004].. Przyczyna tego stanu rzeczy może być wyjaśniona na gruncie przytaczanej już hipotezy Williamsona, opartej na obserwowanych związkach między poziomem rozwoju gospodarczego kraju a zróżnicowaniami regionalnymi. W krajach o niskim stopniu rozwoju różnice regionalne są znaczne i pogłębiają się wraz ze wzrostem PKB, aby po osiągnięciu pewnego poziomu zacząć maleć. Przyczyną jest przepływ 8 Pozostałe kraje – Cypr, Estonia, Litwa, Łotwa, Malta i Słowenia są na tyle małe, że nie dzielą się na regiony i są w całości traktowane jako NUTS-2. 9 Na im większą liczbę regionów podzielony jest kraj, tym mniejsze rozproszenie dochodów, ponieważ region stołeczny, będący zazwyczaj ośrodkiem najsilniejszego wzrostu, porównany zostaje z dużą liczbą innych regionów o mniejszym wzroście..

(13) 87. Procesy konwergencji i polaryzacji w regionach Unii Europejskiej. czynników produkcji do ośrodków dobrze rozwiniętych. Zjawisko to jest również tłumaczone selektywnym oddziaływaniem polityki poszczególnych rządów [Kudłacz 2001, s. 13], [Gawlikowska-Hueckel 2002, s. 239]. Tabela 7 przedstawia kształtowanie się kilku podstawowych czynników warunkujących i obrazujących wzrost gospodarczy w Polsce w regionie stołecznym i reszcie kraju. Może to być dobrym przykładem zachodzącej w regionie Europy Środkowej koncentracji czynników wzrostu w aglomeracjach. Tabela 6. Parametry konwergencji regionalnej PKB per capita w wybranych państwach akcesyjnych Współczynnik kierunkowy. Współczynnik determinacji R2. Współczynnik zmienności Vs 1995. Współczynnik zmienności Vs 2001. Czechy. –8,20. 0,2943. 0,3579. 0,4889. Polska. –6,28. 0,0630 0. 0,1621. 0,2299. Słowacja. –5,92. 0,9456. 0,5187. 0,6066. Węgry. –9,43. 0,6030 0. 0,2877. 0,3643. 10 państw akcesyjnych. –4,99. 0,1255. 0,4407. 0,4411. Kraj. Źródło: obliczenia własne na podstawie: [Third Report 2004].. Tabela 7. Ważniejsze czynniki wzrostu w Polsce i w województwie mazowieckim Województwo mazowieckie. Polska. 2,4. –0,5. Pracujący na 1 tys. osób (31 XII 2002 r.). 450,9. 382,2. Stopa bezrobocia w % (31 XII 2002 r.). 13,8. 18,0. Odsetek osób z wykształceniem wyższym (2001 r.). 16,6. 12,5. Wyszczególnienie Saldo migracji wewnętrznych i zagranicznych na 1 tys. osób (2002 r.). Pracownicy naukowo-badawczy na 1 tys. aktywnych zawodowo (2002 r.) Nakłady inwestycyjne w zł/os. (2002 r.) Wartość brutto środków trwałych w zł/os. (31 XII 2002 r.) Wartość dodana brutto w zł/os. (31 XII 2002 r.) Średnia stopa wzrostu PKB per capita według standardu siły nabywczej w latach 1995–2001 (w %). 7,3. 3,3. 5 361. 2 859. 66 744. 42 017. 26 259,6. 17 212,7. 10,4. 6,3. Źródło: [Rocznik Statystyczny 2003] i [Third Report 2004].. Duże dysproporcje w wyposażeniu w czynniki produkcji, które stanowią o dystansie rozwojowym Mazowsza i reszty kraju, są i tak mniejsze niż gdybyśmy po-.

(14) 88. Tomasz Geodecki. równywali podregiony. Na poziomie NUTS-3 zwiększają się dysproporcje między Warszawą a innymi podregionami Polski. Połączenie podregionu warszawskiego ze znacznie biedniejszymi podregionami ciechanowsko-płockim, ostrołęcko-siedleckim i radomskim było posunięciem przemyślanym, umożliwiającym również Warszawie korzystanie ze środków strukturalnych Unii Europejskiej10.. 7. Proponowany podział środków strukturalnych dla regionów w latach 2007–2013 i jego wpływ na konwergencję regionalną W przyszłości, po przyjęciu do Wspólnoty Bułgarii i Rumunii w 2007 r., w Unii Europejskiej nastąpi jeszcze większe niż dotychczas regionalne zróżnicowanie poziomów PKB per capita w państwach członkowskich (tabela 8). Gdyby w 2001 r. dwanaście państw kandydackich należało do Unii, to stosunek PKB najbiedniejszego do najbogatszego regionu wynosiłby 1:15. Tabela 8. Regiony o najwyższym i najniższym PKB per capita w 2001 r. Najbogatszy region. Najbiedniejszy region UE-15. Najbiedniejszy region UE-25. Najbiedniejszy region UE-27. Londyn Wewn. (UK). Gujana (FR). Lubelskie (PL). Nord-Est (RO). UE-15 = 100. 263,4. 48,2. 28,6. 17,2. Najbogatszy region jako krotność. x. 5,46. 9,21. 15,31. Wyszczególnienie Region. Źródło: obliczenia na podstawie: [Third Report 2004].. Wobec dużych dysproporcji w rozwoju regionów, przed polityką spójności Wspólnoty pojawiło się wyzwanie dotyczące takiego przekształcenia, aby jak najlepiej pomóc krajom i regionom akcesyjnym w osiągnięciu poziomu rozwoju bardziej zbliżonego do poziomu w 15 krajach Unii. Tymczasem rozpoczęte w dotychczasowych krajach i regionach – beneficjentach pomocy programy oraz konieczność budowania politycznego poparcia dla działań Komisji sprawiają, że kwoty wydatkowane w nie poszerzonej Unii według założeń do 2011 r. będą przewyższały kwoty przeznaczone na pomoc dla nowych krajów członkowskich. Ponadto propozycje Komisji odnośnie do perspektywy finansowej 2007–2013 dotyczą przeznaczenia 78% środków dla regionów celu 1, w których gros wydatków to wydatki na podstawową infrastrukturę transportową 10 Znacznie szybszy niż przewidywano rozwój Mazowsza może jednak je doprowadzić do utraty statusu regionu celu 1. W 2003 r. województwo to osiągnęło 72,1% średniego PKB Unii, a poziom 75% powinno osiągnąć w 2005 r. („Rzeczpospolita”, 24 czerwca 2004 r.)..

(15) Procesy konwergencji i polaryzacji w regionach Unii Europejskiej. 89. i ochrony środowiska, a bardzo mała część przeznaczana jest na budowanie nowoczesnej, innowacyjnej gospodarki. Zwiększenie środków dla dotychczasowego Funduszu Spójności11 może pogłębić tę tendencję. Koncepcja zróżnicowania instrumentów oddziaływania w zależności od stadium rozwoju regionu charakterystyczna jest dla francuskiej regionalistyki. Zgodnie z nią w regionach mniej rozwiniętych większy nacisk powinno się kłaść na rozwój podstawowej infrastruktury, a w regionach lepiej rozwiniętych – na budowę nowoczesnej gospodarki. Fundusze na rozwój przedsiębiorczości i innowacyjności technologicznej w większym niż dotychczas stopniu skierowane będą do regionów dotychczasowego celu 2, co zwiększyć może koncentrację nowoczesnej gospodarki w nielicznych centrach. Prowadzić to może do technologicznego i kapitałowego uzależnienia regionów biednych od bogatych (por. [Grosse 2004]). O ile więc szybszy rozwój państw i regionów biedniejszych prawdopodobnie będzie miał miejsce, to jeszcze szybszy rozwój kilku najbogatszych centrów, zazwyczaj skupionych wokół europejskich stolic, powodować może zwiększenie się dysproporcji dochodowych między regionami Unii, tak jak to miało miejsce w latach 1995–2001.. 8. Podsumowanie Z analiz prowadzonych przez przedstawicieli neoklasycznej teorii wzrostu wynika, że w latach 1900–1990 następowało zmniejszenie międzyregionalnego zróżnicowania produktu krajowego na mieszkańca w krajach wysoko rozwiniętych, czego warunkiem sine qua non było wyższe tempo wzrostu gospodarek regionów słabiej rozwiniętych. Analizy z tego zakresu, dotyczące amerykańskich stanów i regionów ośmiu państw EWG, potwierdzają występowanie procesów konwergencji. Powyższe rozważania wskazują, że także w Unii Europejskiej w ciągu ostatnich 15 lat zachodziły procesy konwergencji. Można jednak mieć zastrzeżenia do tak ogólnie sformułowanego stwierdzenia. Po pierwsze, między regionami państw członkowskich obserwowano występowanie zjawiska konwergencji, ale w dużej mierze było to wynikiem różnic w stopniu rozwoju między państwami. Jeżeli uwzględni się różnice między regionami w każdym z państw członkowskich (konwergencja warunkowa), to w okresie 1988– 2001 w połowie państw członkowskich podzielonych na regiony NUTS-2 różnice międzyregionalne nie tylko powiększały się, ale nie następowała też konwergencja beta. Państwa te charakteryzowały się szybkim rozwojem regionów bogatych, a zwłaszcza regionów stołecznych (takich np., jak: Bruksela, Helsinki, Londyn, Madryt, Sztokholm). Szczególnie duże rozwarstwienie dochodów nastąpiło w Belgii, Szwecji i Wielkiej Brytanii. Po drugie, na poziomie regionalnym nie następowała konwergencja sigma. W latach 1988–2001 rozproszenie dochodów we wszystkich regionach Wspólnoty. 11. Fundusz finansuje w proporcjach 50:50 infrastrukturę transportową i ochrony środowiska..

(16) 90. Tomasz Geodecki. pozostawało na stałym poziomie, choć regiony biedniejsze zbliżały się do średniej w UE. Przyczyną braku konwergencji sigma był szybki rozwój niewielu regionów najbogatszych. W europejskich regionach odnotowano pozytywny wpływ działań strukturalnych. W regionach, które otrzymywały największe wsparcie ze Wspólnoty, odnotowano najszybsze tempo wzrostu i, jak wskazują wyniki symulacji, mimo że procesy konwergencji zachodzą samoistnie, działania strukturalne miały znaczący wpływ na przebieg tego zjawiska. Proces konwergencji beta na poziomie regionów następował w nowych krajach znacznie szybciej niż w regionach piętnastki. Dzięki temu również w całej grupie regionów rozszerzonej Unii obserwowano szybszy rozwój regionów biedniejszych. Pomoże to sprostać wyzwaniu dla Komisji Europejskiej, jakim jest doprowadzenie do większej spójności gospodarczej Unii po przyjęciu 10 biedniejszych państw Europy Środkowej. Równocześnie jednak rozproszenie PKB utrzymywało się na prawie stałym poziomie. Analiza zjawiska konwergencji w regionach NUTS-2 w każdym z państw akcesyjnych wskazuje jednak na znaczne zwiększenie się różnic regionalnych PKB per capita, wynikające przede wszystkim z szybkiego rozwoju regionów stołecznych. Potwierdza się tym samym hipoteza Williamsona, zgodnie z którą w okresach wzrostu do pewnej wartości PKB w państwach biedniejszych powiększają się różnice regionalne. W krajach tych czynniki wzrostu silnie koncentrują się w regionach stołecznych, co obserwować można przez porównanie województwa mazowieckiego z resztą kraju, natomiast w 15 państwach UE rozwarstwienie to nie było tak wyraźne. Propozycje Komisji Europejskiej odnośnie do kształtu polityki spójności w latach 2007–2013 każą wyrazić obawę, że choć najbiedniejsze regiony otrzymają pomoc na rozbudowę podstawowej infrastruktury, to szanse na szybki rozwój, związany z nowoczesną gospodarką, będą miały regiony dotychczas najbogatsze. W skali całej Wspólnoty regiony biedniejsze prawdopodobnie będą rozwijać się szybciej niż wynosi średnia w Unii, jednak szybki rozwój w aglomeracjach powodować może dalsze rozwarstwienie się dochodów. Literatura Barro R.J., [1997], Makroekonomia, PWE, Warszawa. Barro R.J., Sala-I-Martin X. [1992], Convergence, „Journal of Political Economy”, vol. 100, nr 2 (April). Barro R.J., Sala-I-Martin X. [1995], Economic Growth, McGraw-Hill, New York. Bielecki J. [2004], Mazowsze już na Zachodzie, „Rzeczpospolita”, 24 czerwca 2004 r. Gawlikowska-Hueckel K. [2002], Procesy rozwoju regionalnego w Unii Europejskiej. Konwergencja czy polaryzacja, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk. Grosse T.G. [2004], Europejska polityka regionalna – szansa czy zagrożenie, „CXO”, 1 kwietnia 2004, www.cxo.pl/artykuly/40389.html Hansen J.D. [2003], Ekonomiczne aspekty integracji europejskiej, Oficyna Ekonomiczna, Kraków..

(17) Procesy konwergencji i polaryzacji w regionach Unii Europejskiej. 91. Hübner D. [2004], Wpływ członkostwa w Unii Europejskiej na wzrost gospodarczy w Polsce. Strategia szybkiego wzrostu gospodarczego w Polsce, Warszawa 25–26 marca 2004 r., www. tiger.edu.pl Kudłacz T. [2001], Zróżnicowanie rozwoju regionalnego w Polsce na tle sytuacji w Unii Europejskiej, [w:] Konkurencyjność miast i regionów, red. Z. Szymla, Materiały z konferencji Naukowej, AE w Krakowie, Kraków. Kundera J. [2003], Jednolity rynek europejski, Oficyna Ekonomiczna, Kraków. Orlik A. [2003], Real Convergence and its Different Measures, prezentacja z seminarium CASE, 28 maja 2003, http://www.case.com.pl/plik—852383.pdf?nlang=710 Rocznik Statystyczny [2003], GUS, Warszawa. Second Report on Economic and Social Cohesion [2001], Unity, Solidarity, Diversity for Europe, Its People and Its Territory, Komisja Europejska, europa.eu.int/comm/regional_policy Third Report on Economic and Social Cohesion [2004], A New Partnership for Cohesion, Komisja Europejska, europa.eu.int/comm/regional_policy Treyz F., Treyz G. [2003], Assessing the Regional Economic Effects of Structural Funds Investments, Final Report, Contract No 2002.CE.16.0.AT.139, maszynopis. Wojtyna A. [1995], Polityka ekonomiczna a wzrost gospodarczy, „Gospodarka Narodowa”, nr 6. Wojtyna A. [1996], Rola państwa we wzroście gospodarczym [w:] Rozważania o gospodarce. Teoria i praktyka, red. Z. Paszek, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa–Kraków.. Processes of Convergence and Polarisation in Regions of the European Union Differences in the levels of socio-economic development of regions are a natural phenomenon resulting from uneven access to the basic factors of production such as capital, labour and natural resources. Regardless of the causes, excessive differences among the regions of the European Union have been recognised as an untoward phenomenon and attempts are being made to overcome it in order to achieve a greater degree of cohesion within the Community. Essential in this regard is a reduction in differences in GDP levels, and therefore greater economic growth in less-developed regions. This phenomenon is called GDP convergence. The converse phenomenon – the relatively faster growth of wealthier regions – leads to an increase in GDP differences, i.e., polarisation. In this article, the author describes the processes of convergence and polarisation in regions of the European Communities beginning in 1988 and how these have been affected by the Communities’ structural policies. The analysis also covers regions of the new EU member states since 1995..

(18)