Szczepionki i szczepienia
STRESZCZENIE
Celem pracy było poznanie źródeł informacji oraz poziomu wiedzy rodziców na temat szczepień ochronnych stosowanych w Programie Szczepień Ochronnych (PSO) w Polsce. Badanie przeprowadzono metodą wywiadu telefonicznego wspomaganego kom-puterowo (CATI) w skali całego kraju. Zastosowano ankietę wzorowaną na kwestionariuszu opracowanym i przeprowadzanym przez Ministerstwo Zdrowia Wiel-kiej Brytanii dwa razy w roku. Grupę badaną stanowili rodzice dzieci w wieku ≤ 3 r.ż. W pierwszym etapie, z bazy konsumenckiej zawierającej dane teleadresowe 95% matek rodzących w polskich szpitalach, wybrano kwotową próbę 3000 gospodarstw domowych, w których zamieszkiwały dzieci w wieku ≤ 3 r.ż. Odsetek uczest-nictwa osób wytypowanych do badań wyniósł 77%. Zebrano 1045 wywiadów, w tym 960 od matek i 85 od ojców. Średni wiek ankietowanych rodziców wynosił 28,9 roku. Większość rodziców posiadała wykształcenie średnie. Wykazano, że dla około 90% rodziców głów-nym i najbardziej godgłów-nym zaufania źródłem informacji na temat szczepień był lekarz, zarówno rodzinny, jak i pediatra. Drugie źródło informacji stanowiły media (66%), w tym Internet (18%), przy czym wiarygodność zamieszczanych w nich informacji została uznana za wystarczającą jedynie przez 4% rodziców. W grupie badanych osób tylko 33 osoby podjęły decyzję o nie-wykonywaniu szczepień ze względu na zasłyszane lub przeczytane negatywne informacje na temat szczepień. Ankietowani rodzice nie potrafili wymienić większości szczepień zawartych w programie szczepień obowiązko-wych. Szczepienia przeciw poliomyelitis (30% odpowie-dzi) i przeciw Haemophilus influenzae typu b (5% osób) zostały wymienione jako obowiązkowe w PSO. Przepro-wadzone badanie wykazało niską wiedzę rodziców na temat szczepień oraz konieczność poprawy dostępności wiarygodnej, bezstronnej informacji dla lekarzy, którzy stanowią główne źródło informacji dla rodziców.
ABSTRACT
The aim of the study was to obtain information on parents’ knowledge about mandatory and recommended vaccinations in Poland. Computer-assisted telephone interviews (CATI) method was used. The interviews were collected from parents who had children aged ≤ 3 years. Two-stage sampling was used: first, a list of 3,000 households with children ≤ 3 years was quota-selected from a consumer database collecting contact information from 95% mothers during deliveries; in the second stage, random digit dialling was used to attempt the interview with parents. The questionnaire applied was based on the survey developed by UK Department of Health. A total of 1045 interviews were collected, 960 from mothers, and 85 from fathers. The response rate was 77%. Mean age of parents was 28.9. Most par-ents (72%) had secondary or lower level of education. General practitioners (about 90% respondents) were found the most important, and the most reliable source of information for parents. Media (66%), including Internet (18%), were the second main source of theirs knowledge, but they were not considered as reliable source. Parental knowledge on obligatory vaccinations included in the childhood immunization schedule was found to be very low. Only 30% and 5% of respond-ents spontaneously recognized polio and Hib vaccines, respectively mandatory. The largest proportion of respondents indicated hepatitis B (46%) and tubercu-losis (45%) as serious illness, and only 22% and 23% considered diphteria, and measles as serious diseases. Poor knowledge on childhood immunisations among Polish parents needs to be addressed by improvement of reliable information on vaccines and vaccine safety. Justyna Rogalska1, Ewa Augustynowicz2, Anna Gzyl2, Paweł Stefanoff1
ŹrÓDŁA InFormACJI orAZ WIEDZA roDZICÓW nA tEmAt SZCZEPIEŃ
oCHronnYCH W PoLSCE
SOURCES OF INFORMATION AND KNOWLEDGE ON CHILDHOOD
IMMUNISATIONS AMONG POLISH PARENTS
1. Zakład Epidemiologii Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego – Państwowego Zakładu
Higieny w Warszawie
2. Zakład Badania Surowic i Szczepionek Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego –
Państwowego Zakładu Higieny w Warszawie
WSTĘP
Wysokie wykonawstwo szczepień objętych Progra-mem Szczepień Ochronnych (PSO) w Polsce wskazuje na ich dużą akceptowalność. Jednak w miarę wpro-wadzania do PSO nowych szczepionek szczególnego znaczenia nabiera rzetelna edukacja społeczeństwa na temat zapobiegania chorobom zakaźnym. W celu właściwego rozpowszechnienia informacji na temat szczepień w społeczeństwie konieczne jest poznanie sposobu pozyskiwania wiedzy na ten temat przez rodziców. Wiarygodne dane na temat źródeł wiedzy o szczepieniach powinny umożliwić prawidłowe ukierun-kowanie działań edukacyjnych, jak również skuteczne reagowanie na działania ruchów antyszczepionkowych. Badania przedstawione w pracy są pierwszymi prze-prowadzonymi ogólnokrajowymi, kompleksowymi badaniami poziomu wiedzy rodziców na temat szcze-pień ochronnych. Wstępną próbę jej określenia podjęto dotąd w województwie małopolskim (1, 2, 3).
Celem niniejszej pracy było poznanie źródeł in-formacji oraz wiedzy rodziców na temat szczepień objętych PSO.
MATERIAŁ I METODY
Ogólnopolskie badanie wiedzy oraz postaw ro-dziców wobec szczepień ochronnych w Polsce prze-prowadzono w okresie od czerwca do lipca 2008 r. Przeprowadzono je metodą wywiadu telefonicznego wspomaganego komputerowo - CATI (Computer Assisted Telephone Interviewing). Badanie przepro-wadził ośrodek badania opinii publicznej ARC Rynek i Opinia na zlecenie Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego – PZH. Zastosowano dwuetapowy dobór próby. W pierwszym etapie z bazy konsumenckiej gromadzącej dane teleadresowe 95% matek rodzących w polskich szpitalach wybrano kwotową próbę 3000 gospodarstw domowych, w których mieszkały dzieci poniżej 3 r.ż. (dzieci, które urodziły się w okresie od 1 maja 2006 r. do czerwca 2008 r.). Bazadanych, nabyta od firmy Pelargos, została utworzona ze zgromadzonych deklaracji matek, które wypełniły ankietę z danymi osobowymi podczas pobytu w szpitalu po urodzeniu dziecka. W badaniu zastosowano próbę ważoną stosując dane Głównego Urzędu Statystycznego dla wybranych zmiennych społeczno-demograficznych (wiek matek, posiadanie jednego lub więcej dzieci oraz wykształce-nie) w celu właściwej reprezentacji rodziców dzieci w wieku poniżej 3 r.ż. w Polsce.
W badaniu brali udział zarówno ojcowie, jak i matki. Do gospodarstw wylosowanych z listy nume-rów telefonowano w różnych porach dnia (między godziną 9:00 a 21:00), również w soboty i niedziele, wykonując 3 próby połączenia z każdym wylosowanym numerem. Osoby, z którymi nawiązano połączenie, proszono o potwierdzenie czy numer telefonu jest związany z ich miejscem zamieszkania.Po udzieleniu odpowiedzi twierdzącej, osoby proszono o informację czy w gospodarstwie znajdują się dzieci poniżej 3 r.ż. Przy odpowiedzi przeczącej, ankieter kończył zbieranie wywiadu. Gdy w gospodarstwie znajdowały się dzieci w wieku poniżej 3 r.ż., jedno z rodziców zostało zapra-szane do udziału w badaniu. W przypadku, gdy telefon odebrało dziecko, do telefonu proszono osobę dorosłą. Każdy wywiad rozpoczynano pytaniem czy rozmówca wyraża zgodę na udział w badaniu, po czym ankieter informował rozmówcę o dobrowolnym i anonimowym udziale.Zbierany wywiad zawsze dotyczył najmłodsze-go dziecka w rodzinie.
W badaniu stosowano ankietę wzorowaną na kwe-stionariuszu opracowanym i przeprowadzanym dwa razy w roku przez Ministerstwo Zdrowia Wielkiej Bry-tanii. Ankieta zawierała 40 pytań i składała się z dwóch części. Pierwsza część zawierała pytania pozwalające na zebranie danych społeczno-demograficznych (miej-sce zamieszkania – miasto/wieś, liczba dzieci, wiek każdego dziecka, data urodzenia uczestnika badania, poziom wykształcenia, status zawodowy), a druga - dotyczyła spontanicznej wiedzy rodziców na temat szczepień zawartych w PSO, ich bezpieczeństwa, źródeł informacji o szczepieniach oraz postaw rodziców wo-bec różnych zagadnień związanych ze szczepieniami. Ankieta zawierała następujące rodzaje pytań: pytania półotwarte, zamknięte - alternatywne, dysjunktywne oraz koniunktywne.
Przed rozpoczęciem badania wszyscy ankieterzy zostali przeszkoleni przez koordynatorów projektu. Pojedynczy wywiad trwał około 20 minut. Większość pytań wymagała udzielenia spontanicznych odpowie-dzi z dopuszczeniem jednorazowego wyjaśnienia. W trakcie realizacji badania przeprowadzana była kontrola jego jakości. Koordynatorzy uczestniczyli w kilkudziesięciu wywiadach sprawdzając poprawność przeprowadzania ankiet.
Badanie uzyskało zgodę komisji bioetycznej NIZP-PZH. Badanie finansowane było z funduszy Komisji Europejskiej w ramach projektu Vaccine Safety – Atti-tudes, Training, Communication (VACSATC).
Uzyskane wyniki poddano analizie statystycznej wykorzystując pakiet statystyczny SAS 9.1. W związku Słowa kluczowe: szczepienia, choroby zakaźne,
Źródła informacji rodziców o szczepieniach ochronnych 85 Nr 1
ze znaczną nadreprezentacją uczestników badania z obszarów wiejskich, najważniejsze wyniki przedsta-wiono osobno dla mieszkańców wsi i mieszkańców miast. Wyniki ankiety opisano i porównano w ka-tegoriach wieku, płci oraz wykształcenia rodziców. W celu oceny czynników wpływających na poziom wiedzy rodziców przeprowadzono analizę regresji logistycznej. Zmienną zależną był wskaźnik wiedzy rodziców opracowany według następujących kryteriów: rodzic potrafi spontanicznie wymienić przynajmniej dwa szczepienia zawarte w PSO jako obowiązkowe oraz potrafi wskazać przynajmniej 2 choroby przeciw którym chronią szczepionki. Badanymi zmiennymi niezależnymi były wiek, płeć, środowisko zamieszkania (miasto/wieś), kolejność dziecka (pierwsze, drugie lub kolejne) oraz wykształcenie rodziców. Dopasowanie modelu do zmiennych sprawdzano przy użyciu testu Hosmera-Lemeshowa.
WYNIKI
Z bazy konsumenckiej wybrano 3 282 rekordy z danymi teleadresowymi rodziców. Próby kontaktu z wybranymi numerami były nieudane ze względu na problemy techniczne w przypadku 587 osób (17,9%), ze względu na zmianę numeru lub awarię, a w 508 (15,5%) gospodarstwach telefony nie zostały odebrane. Wśród 2 182 numerów, z którymi nawiązano połączenie, 829 rozmówców (38,0%) nie posiadało dzieci w wieku
≤
3 r.ż, 308 rozmówców (14,1%) odmówiło udziału w ba-daniu, natomiast 1 045 (47,9%) wyraziło zgodę na prze-prowadzenie wywiadu. Odsetek uczestnictwa, wyrażony liczbą rodziców, dla których zebrano kompletny wywiad, w stosunku do wszystkich rodziców spełniających kry-teria włączenia (1 045 / 1 353), wynosił 77,2%.
Łącznie zebrano 1 045 wywiadów, 960 od matek, 85 od ojców. Charakterystykę społeczno-demograficzną uczestników badania przedstawiono w tabeli I. Naj-większy odsetek uczestników znajdował się w grupach wieku 25-29 lat (36%, 374 osób) oraz 30-35 lat (29%, 298 osób). Średni wiek rodziców wynosił 28,9 roku (OS ±5,4). Większy odsetek badanej grupy (58%), ze względu na miejsce zamieszkania, stanowili mieszkań-cy wsi. Wśród uczestników badania przeważały osoby z wykształceniem średnim (tabela I). Wyższy odsetek badanych, 56% (585 respondentów), stanowili rodzice dzieci urodzonych między majem 2007 r. a czerwcem 2008 r., w porównaniu z rodzicami dzieci urodzonych między majem 2006 r. a czerwcem 2007 r. (460 rodzi-ców, 44%).
Źródła informacji rodziców na temat szczepień. Analizę źródeł informacji rodziców na temat szczepień oparto na 962 wywiadach (92%), w których uczestnik
badania był w stanie wskazać przynajmniej jedno takie źródło. Głównym źródłem informacji na temat szczepień, wskazywanym przez rodziców, byli lekarze podstawowej opieki zdrowotnej - lekarz rodzinny oraz pediatra (86%). Największy odsetek osób korzysta-jących z informacji udzielonych przez lekarzy POZ odnotowano w województwie dolnośląskim (88%), oraz mazowieckim, 87% (tab. II). Lekarze POZ byli również wskazywani jako najbardziej wiarygodne źró-dło informacji (89%). Najmniejszy odsetek osób, dla których lekarz stanowił rzetelne źródło wiedzy na temat szczepień odnotowano w województwie pomorskim i zachodniopomorskim (70%). Lekarze POZ stanowili główne i najbardziej wiarygodne źródło wiedzy o szczepieniach zarówno dla rodziców mieszkających na wsi, jak i w mieście (ryc. 1). Pielęgniarki (zarów-no pielęgniarki POZ, jak i pielęgniarki szkolne oraz położne) były zdecydowanie mniej popularnym oraz mniej wiarygodnym źródłem informacji dla rodziców w porównaniu z lekarzami, przy czym częściej wska-zywanym przez mieszkańców wsi.
Wśród głównych źródeł wiedzy o szczepieniach na drugim miejscu (66%), znalazły się media (prasa, TV/radio, Internet, reklama) (tab. II). Internet był trzecim najczęściej wskazywanym źródłem dla
miesz-Tabela I. Charakterystyka respondentów Table I. Characteristics of respondents
Cecha Liczba Odsetek
Ogółem 1045 100% Wiek < 20 27 3% 20-24 156 15% 25-29 374 36% 30-35 298 29% >35 190 18% Płeć Mężczyzna 85 8% Kobieta 960 92% Środowisko zamieszkania wieś 597 58% miasto <20 tys. 149 14% miasto >20 tys. 292 28% Wykształcenie Podstawowe 50 5% Zawodowe 241 23% Średnie 462 44% Wyższe 292 28% Status zawodowy pracuje 298 29% nie pracuje 747 71%
Liczba posiadanych dzieci
1 dziecko 477 46%
2 dzieci 406 39%
kańców miast, natomiast mieszkańcy wsi wskazywali go na piątym miejscu (ryc. 1). Internet był najczęściej wskazywanym źródłem informacji przez mieszkańców województwa opolskiego (32%). Jedynie 4% ankie-towanych rodziców w skali całego kraju, szczególnie mieszkańców wsi, uznało informacje zamieszczane w Internecie jako rzetelne. Najczęstszym medialnym źró-dłem wiedzy o szczepieniach wśród rodziców z obsza-rów wiejskich była prasa. Telewizja i radio zajmowały w obu grupach szóste miejsce. Najrzadziej wskazywanym
źródłem informacji byli farmaceuci (0,7%) oraz Główny Inspektorat Sanitarny (0,2%).
W wywiadach uzyskano dane na temat informacji o poszczególnych szczepieniach, które rodzice czerpią ze wskazanych źródeł. Najwięcej rodziców, 64,8%, poszukiwało ogólnych informacji na temat szczepień. Szczególne zainteresowanie wykazano dla szcze-pionki przeciw pneumokokom (11%), przeciw odrze, śwince i różyczce – MMR (measles, mumps, rubella), 10,9%, przeciw błonicy, tężcowi i krztuścowi –DTP
Tabela II. Główne i wiarygodne źródła informacji na temat szczepień, z których korzystają rodzice Table II. The main and most trusted sources of information on vaccination
Województwo Licz-ba wy- wia-dów
Źródło informacji na temat szczepień
Lekarz POZ Pielęgniarka (POZ, szkolna, położna) Media, poza internetem Internet Rodzina/ przyjaciele wskazane
źródło zaufane żródło wskazane źródło zaufane żródło wskazane źródło zaufane żródło wskazane źródło zaufane żródło wskazane źródło zaufane żródło
licz-ba od-setek licz-ba od-setek licz-ba od-seteklicz-ba od-seteklicz-ba od-seteklicz-ba od-seteklicz-ba od-setek licz-ba od-setek licz-ba od-seteklicz-ba od-setek
Dolnośląskie 92 81 88% 83 90% 5 5% 5 5% 32 35% 6 7% 19 21% 4 4% 6 7% 1 1% Kujawsko-pomorskie 46 38 83% 37 80% 1 2% 7 15% 23 50% 3 7% 6 13% 3 7% 3 7% 1 2% Lubelskie 64 49 77% 53 83% 1 2% 9 14% 28 44% 3 5% 4 6% 1 2% 3 5% 0 0% Lubuskie 33 27 82% 24 73% 2 6% 6 18% 11 33% 2 6% 6 18% 2 6% 4 12% 3 9% Łódzkie 83 59 71% 67 81% 2 2% 12 14% 40 48% 6 7% 21 25% 2 2% 6 7% 0 0% Małopolskie 120 88 73% 91 76% 7 6% 9 8% 51 43% 6 5% 20 17% 4 3% 9 8% 3 3% Mazowieckie 101 88 87% 96 95% 2 2% 21 21% 41 41% 8 8% 15 15% 6 6% 5 5% 5 5% Opolskie 22 18 82% 19 86% 1 5% 3 14% 11 50% 2 9% 7 32% 1 5% 1 5% 0 0% Podkarpackie 59 50 85% 46 78% 5 8% 8 14% 28 47% 4 7% 5 8% 4 7% 0 0% 2 3% Podlaskie 57 45 79% 44 77% 2 4% 8 14% 27 47% 5 9% 10 18% 2 4% 2 4% 2 4% Pomorskie 46 34 74% 32 70% 3 7% 7 15% 24 52% 6 13% 11 24% 2 4% 4 9% 3 7% Śląskie 71 60 85% 62 87% 2 3% 5 7% 32 45% 9 13% 8 11% 3 4% 5 7% 1 1% Świętokrzyskie 28 21 75% 25 89% 0 0% 2 7% 11 39% 4 14% 6 21% 0 0% 0 0% 1 4% Warmińsko-mazurskie 41 33 80% 34 83% 0 0% 3 7% 21 51% 4 10% 4 10% 2 5% 3 7% 2 5% Wielkopolskie 136 106 78% 111 82% 12 9% 21 15% 55 40% 10 7% 23 17% 3 2% 7 5% 1 1% Zachodniopomorskie 46 32 70% 32 70% 2 4% 9 20% 23 50% 3 7% 9 20% 4 9% 3 7% 3 7% RAZEM 962 829 86% 856 89% 47 5% 135 14% 458 48% 81 8% 174 18% 43 4% 61 6% 28 3% 0% 10% 20% 30% 40% 50% pielĊgniarka szkolna farmaceuta poáoĪna reklama rodzina/przyjaciele TV/radio pielĊgniarka POZ prasa Internet pediatra lekarz rodzinny Miasto 0% 10% 20% 30% 40% 50% pielĊgniarka szkolna farmaceuta poáoĪna rodzina/przyjaciele reklama TV/radio Internet pielĊgniarka POZ prasa pediatra lekarz rodzinny WieĞ 0% 10% 20% 30% 40% 50% pielĊgniarka szkolna farmaceuta poáoĪna reklama rodzina/przyjaciele TV/radio pielĊgniarka POZ prasa Internet pediatra lekarz rodzinny Miasto
zaufane Ĩródáo wskazane Ĩródáo
0% 10% 20% 30% 40% 50% pielĊgniarka szkolna farmaceuta poáoĪna rodzina/przyjaciele reklama TV/radio Internet pielĊgniarka POZ prasa pediatra lekarz rodzinny WieĞ
zaufane Ĩródáo wskazane Ĩródáo
Ryc. 1. Główne oraz wiarygodne źródła informacji na temat szczepień wskazywane przez rodziców mieszkających na wsi i w mieście
Źródła informacji rodziców o szczepieniach ochronnych 87 Nr 1
(diphtheria, tetanus, pertussis), 10,8% oraz szczepionki przeciw wirusowemu zapaleniu wątroby (wzw) typu B (10,7%).
Około 60% rozmówców potwierdziło kontakt z ja-kimikolwiek informacjami na temat szczepień dla dzieci w ciągu ostatnich sześciu miesięcy, w tym w mediach (36%), oraz u lekarzy POZ (35%). Największy odse-tek osób, które w ostatnich 6 miesiącach napotkało informacje na temat szczepień, dotyczył programów telewizyjnych (15% respondentów) oraz prasy ogólnej (7%) i prasy „kobiecej” (6%).
Wiedza rodziców na temat szczepień. Zdecydo-wana większość respondentów (83%) zgodziła się ze stwierdzeniem, że w programie szczepień w Polsce znajdują się zarówno szczepienia, które są obowiązko-we oraz takie, o których zastosowaniu rodzic decyduje samodzielnie. Stu sześćdziesięciu ośmiu (16,1%) rodzi-ców wyraziło pogląd, że wszystkie szczepienia zależą od decyzji rodzica.
Rodzice mieli problem ze wskazaniem obowiązko-wych szczepień zawartych w PSO (ryc. 2). Największy odsetek rozmówców wskazał wzw typu B (46%) oraz gruźlicę (45%) jako groźne choroby zwalczane drogą szczepień. Tylko 23% i 22% rodziców uważało za groź-ne choroby odpowiednio odrę i błonicę (ryc. 3).
Wiedza rodzica oceniana odrębnym wskaźnikiem opracowanym dla celów tego badania, została ocenio-na w odrębnej aocenio-nalizie. Tabela III przedstawia wyniki analizy dwuczynnikowej oraz wieloczynnikowej. W analizie regresji logistycznej nie udało się znaleźć dobrze dopasowanego modelu obejmującego wiek jako zmienną ciągłą, również po dodaniu interakcji między wiekiem a pozostałymi zmiennymi niezależnymi. Kategoryzacja wieku umożliwiła lepsze dopasowanie modelu do danych, co potwierdził nieistotny wynik testu Hosmera-Lemeshowa. Wyniki analizy wielo-czynnikowej potwierdzają wyniki analizy
dwuczyn-nikowej, w tym brak istotnego wpływu środowiska zamieszkania oraz wieku na wiedzę rodziców na temat szczepień. Zaobserwowano istotny wpływ płci na poziom wiedzy o PSO. Uwzględniając wpływ innych zmiennych, matki posiadały o 60% większą szansę posiadania minimalnej wiedzy o szczepieniach (tab. III). Dodatkowo zaobserwowano tendencję zwiększania się wiedzy rodziców wraz z wiekiem, jednak różnice nie były istotne statystycznie. Nie wykazano istotne-go wpływu wykształcenia na wiedzę rodziców, przy czym zaobserwowano 45% wzrost poziomu wiedzy u
Tabela III. Wyniki analizy czynników wpływających na wiedzę rodziców na temat szczepień
Table III. Analysis of factors influencing parental knowled-ge on vaccination
Oceniane zmienne
Wynik analizy
dwu-czynnikowej Wyniki analizy wieloczynni-kowej Liczba resp. z min. wiedzą odsetek resp. z min. wiedzą OR* 95% CI Płeć rodziców
Mężczyzna 39 45,9% poziom odniesienia
Kobieta 560 58,3% 1,59 1,01 - 2,51
Środowisko zamieszkania
Wieś 341 57,1% poziom odniesienia
Miasto 258 57,6% 1,00 0,77 - 1,30
Grupa wieku
<25 lat 99 54,1% poziom odniesienia
25-29 lat 212 56,7% 0,99 0,68 - 1,43
30-34 lat 177 59,4% 1,11 0,75 - 1,64
>35 lat 111 58,4% 1,15 0,75 - 1,76
Wykształcenie Podstawowe lub
zawodowe 150 51,5% poziom odniesienia
Średnie 268 58,0% 1,28 0,95 - 1,74
Wyższe lub
podyplomowe 181 62,0% 1,45 1,02 - 2,07
Lekarz POZ lub pediatra jako źródło informacji
nie wskazany 110 50,9% poziom odniesienia
wskazany 489 59,0% 1,72 1,24 - 2,38
Media, poza Internetem jako źródło informacji
nie wskazane 308 52,5% poziom odniesienia
wskazane 291 63,5% 1,75 1,34 - 2,29
Internet jako źródło informacji
nie wskazany 568 56,9% poziom odniesienia
wskazany 31 66,0% 1,55 0,83 - 2,91
* iloraz szans dla danej kategorii zmiennej, w odniesieniu do kategorii odniesienia, dopasowany do wpływu pozostałych zmiennych w modelu
Rycina 2. Szczepienia wskazane przez rodziców jako obowiązkowe w Polsce. Figure 2. Vaccinations identified by parents as obligatory in Poland.
0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% Pneumokoki Hib Poliomyelitis BCG WZW typu B DTP MMR Odsetek respondentów
Ryc. 2. Szczepienia wskazane przez rodziców jako obo-wiązkowe w Polsce
Fig. 2. Vaccinations identified by parents as obligatory in Poland
rodziców z wykształceniem wyższym, w porównaniu z rodzicami z wykształceniem podstawowym lub za-wodowym. Należy podkreślić, że dopasowane efekty wyżej wymienionych zmiennych demograficznych były niewielkie, na granicy istotności statystycznej.
Najistotniejszym czynnikiem wpływającym na wiedzę rodziców na temat szczepień było wskazanie jako źródła wiedzy lekarza rodzinnego lub pediatry jako źródła informacji (72% zwiększenie szansy na posia-danie minimalnej wiedzy) oraz używanie mediów poza Internetem jako źródeł informacji (75% wzrost).
DYSKUSJA
Ograniczeniem przeprowadzonego badania była niepełna reprezentacja populacji rodziców dzieci w wieku do 3 r.ż. z powodu odmowy udziału w badaniu części rozmówców. Nie uzyskano także danych demo-graficznych oraz poglądowych osób nie wyrażających zgody na udział w badaniu, co w tego typu badaniach nie jest możliwe ze względu na możliwość kończenia rozmowy bez udzielenia jakichkolwiek wyjaśnień. Od-setek uczestnictwa w badaniu był wysoki i rozmówcy odmawiający udziału w wywiadzie nie powinni wpły-nąć na reprezentatywność próby. Większym problemem może wydawać się znaczna liczba osób, które nie były osiągalne pod wskazanym numerem telefonu, co mogło być związane z początkiem okresu wakacyjnego i mogło częściej dotyczyć rodzin lepiej sytuowanych i lepiej wykształconych. Sytuację tę potwierdziła widoczna w badanej populacji nadreprezentacja mieszkańców wsi, co wynikało z faktu, że mieszkańcy wsi częściej przebywali w domu w trakcie przeprowadzenia ba-dania. Podjęto działania celem zminimalizowania tej nadreprezentacji poprzez wykonanie osobnych analiz wyników dla mieszkańców wsi i mieszkańców miast.
Wyniki analizy wieloczynnikowej wykazały jednak, że środowisko zamieszkania nie wpływało na posiadaną wiedzę na temat szczepień oraz posiadało niewielki wpływ na źródła informacji o szczepieniach.
Dodatkowym ograniczeniem badań ankietowych może być treść kwestionariusza oraz niejednoznaczna interpretacja treści pytań przez rozmówców. Treść przygotowanego kwestionariusza została wstępnie dostosowana w badaniu pilotażowym. Dodatkowo opra-cowano zasady sposobu zadawania pytań. Różnice w sposobie zadawania pytań mogły w szczególności doty-czyć spontanicznych odpowiedzi na pytania dotyczące wiedzy rodziców na temat szczepień zawartych w PSO. Przeprowadzając kontrolę jakości losowo wybranych wywiadów w pierwszej fazie badania, koordynatorzy zwracali uwagę na stosowanie ustalonych zasad zada-wania pytań przez wszystkich ankieterów. Popełnienie błędu ankietera w sposobie zadawania pytania ograni-czono przez powierzenie zbierania wywiadów ok. 15 przeszkolonym ankieterom.
Zgodnie z danymi zawartymi w piśmiennictwie (1, 2, 6), lekarz POZ odgrywa największą rolę w edukacji rodziców na temat szczepień. Lekarz jako najczęstsze oraz najbardziej wiarygodne źródło informacji, jest osobą, która ma największy wpływ na decyzję rodziców o zaszczepieniu dziecka (1, 2, 4, 7). Braki w wiedzy lekarzy (1), przejawiające się m.in. niewłaściwą kwalifi-kacją dzieci do szczepień (3), oraz ich negatywnym na-stawieniem do czynnego uodpornienia mogą okazać się największą przeszkodą w realizacji wykonawstwa PSO (4). Z tego względu edukacja środowisk medycznych wydaje się być szczególnie ważna m.in. w celu zmniej-szenia liczby rodziców odmawiającej zaszczepienia swojego dziecka pod wpływem informacji uzyskanej w gabinecie lekarskim. Należy podkreślić, że pomimo, że przypadków odmowy zaszczepienia dziecka nie odnotowuje się wiele, to samo ich występowanie jest niepokojącym zjawiskiem. Jak wykazały badania prze-prowadzone w województwie małopolskim, szkolenia pracowników opieki zdrowotnej w zakresie chorób zakaźnych i szczepień znacząco poprawiły wskaźnik zaszczepienia w tym województwie (3). Zwraca uwa-gę brak oficjalnych urzędów, takich jak Ministerstwo Zdrowia, Główny Inspektorat Sanitarny lub Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego, na liście źródeł wiedzy o szczepieniach. Wskazuje to na niedostateczne za-angażowanie instytucji centralnych w informowanie na temat szczepień, które są jednym z kluczowych środków profilaktycznych, przynoszących znaczne korzyści społeczne.
Na poziom wiedzy o szczepieniach w społe-czeństwie wpływa także dostępność wiarygodnych źródeł informacji. Pomimo tego, że 89% rodziców ufało informacjom przekazywanym przez lekarzy, nie wszyscy, 86%, wskazywali ich jako źródło danych, z Figure 3. Vaccine preventable diseases indicated by parents as serious.
0% 10% 20% 30% 40% 50% báonica odra Ğwinka krztusiec sepsa zapalenie opon tĊĪec polio gruĨlica wzw Odsetek respondentów
Ryc. 3. Choroby zwalczane drogą szczepień uważane przez rodziców za groźne
Fig. 3. Vaccine preventable diseases indicated by parents as serious
Źródła informacji rodziców o szczepieniach ochronnych 89 Nr 1
którego czerpią informacje o szczepieniach. Takie zja-wisko może wynikać z braku swobodnego dostępu do lekarzy lub z niewystarczającego czasu poświęcanego przez lekarzy rodzicom w celu udzielenia niezbędnych informacji (4). Lekarze, jak wykazano w pracy, byli najistotniejszym czynnikiem wpływającym na wiedzę rodziców na temat szczepień, co nie odbiega od wyni-ków uzyskanych w badaniach amerykańskich (9).
Niepokojący wydaje się brak wystarczającej wie-dzy rodziców na temat chorób, których występowanie zmniejszyło się w kraju po wprowadzeniu powszech-nych szczepień ochronpowszech-nych. Brak wiedzy na temat konieczności zapobiegania chorobom tj. odra, błonica czy krztusiec może kształtować błędną opinię o braku potrzeby ich wykonywania. Badania angielskie wska-zują, że obecnie zmniejsza się odsetek matek wyrażają-cych pogląd, że choroby tj. poliomyelitis czy krztusiec niosą ze sobą poważne konsekwencje w przypadku zachorowania dziecka (8). Jak wskazują inne badania (1), personel medyczny w Polsce w większości jest prze-konany, że choroby zwalczane drogą szczepień obecnie nie występują. Biorąc jednak pod uwagę fakt, iż walka z chorobami, którym można zapobiegać drogą szczepień, jest tym bardziej skuteczna, im większa jest akceptacja konieczności wykonywania szczepień w społeczeń-stwie, sytuacja w Polsce nie wygląda najgorzej. Więk-szość rodziców akceptuje szczepienia w ramach PSO. Niemniej jednak, zgoda na wykonywanie szczepień u dzieci powinna wynikać nie tylko z obowiązku, ale również z przekonania o słuszności przeprowadzania szczepień ochronnych, opartego na wiedzy o chorobach zakaźnych. Pomimo tego, iż w przedstawionym badaniu wpływ wykształcenia na wiedzę na temat szczepień był na granicy istotności statystycznej, osoby z wyższym wykształceniem wykazywały lepszy poziom wiedzy w zakresie szczepień (1).
Spośród mediów, wskazywanych jako źródło infor-macji przez rodzica, największą rolę odgrywa obecnie prasa i Internet. Internet jest bardziej popularnym źródłem wiedzy o szczepieniach wśród mieszkańców miast, przy czym nie jest on uznawany za źródło wia-rygodne. Internet charakteryzuje niewątpliwie łatwość pozyskania informacji, niestety zawarte w nim infor-macje są bardzo różne: od tych opartych na dowodach naukowych, po opinie pojedynczych osób (5, 10). Ruchy antyszczepionkowe w celu promocji swoich teorii najczęściej wykorzystują brak wiedzy rodziców na temat mechanizmów czynnego uodpornienia. Celem niezbędnego podniesienia poziomu wiedzy przedsta-wianej w sposób bezstronny i wiarygodny, niezbędne jest przeprowadzenie akcji edukacyjnych. W tym celu, we współpracy między Narodowym Instytutem Zdro-wia Publicznego – PZH oraz Polskim Towarzystwem Wakcynologii, powstał portal „www.szczepienia.info”, prezentujący aktualne, wiarygodne i obiektywne
infor-macje na temat szczepionek i szczepień. Może on sta-nowić rzetelne źródło wiedzy rodziców o szczepieniach i szczepionkach.
WNIOSKI
1. Lekarze są najważniejszym źródłem wiedzy rodzi-ców na temat szczepień. Ich rola polega nie tylko na wykonywaniu szczepień, ale też edukacji rodziców oraz kierowaniu ich do właściwych źródeł informacji w tym zakresie.
2. Pomimo tego, że Internet jest potencjalnie dobrym źródłem informacji ze względu na jego ogólnodo-stępność oraz łatwość aktualizacji , niewielki odsetek rodziców korzysta z niego oraz ma zaufanie do treści w nim zawartych. Istnieje potrzeba zwiększenia wiarygodności danych dostępnych w Internecie. 3. Ponieważ lekarze są głównym i najbardziej
wiary-godnym źródłem informacji, należałoby działania edukacyjne ukierunkować głównie na nich.
PODZIĘKOWANIA
Badanie było finansowane z projektu Vaccine Safety – Attitudes, Training and Communication (VACSATC, grant DG SANCO nr 2005212).
PIŚMIENNICTWO
1. Tarczoń I, Domaradzka E, Czajka H. Co na temat szcze-pień ochronnych wiedzą rodzice i pracownicy ochrony zdrowia. Przegl Lek 2009;66:27-33.
2. Mrożek-Budzyn D, Kiełtyka A. Czynniki wpływające na poprawę realizacji szczepień obowiązkowych dzieci na terenie województwa małopolskiego według opinii rodziców. Przegl Epidemiol 2007;61:143-151.
3. Mrożek-Budzyn D, Kiełtyka A. Czynniki wpływające na poprawę realizacji szczepień obowiązkowych dzieci na terenie województwa małopolskiego według oceny świadczeniodawców. Przegl Epidemiol 2007;61:153-162.
4. Hak E, Schönbeck Y, De Melker H, i in. Negative at-titude of highly educated parents and health care work-ers towards future vaccinations in the Dutch childhood vaccination program. Vaccine 2005;23:3103-3107. 5. Martinez-Mora M, Alvarez-Pasquin MJ,
Rodriguez-Salvanes F. Vaccines and Internet: Characteristics of the Vaccine Safety Net Web sites and suggested improve-ments. Vaccine 2008;26:6950-6955.
6. Heininger U. An internet-based survey on parental at-titudes towards immunization. Vaccine 2006;24:6351-6355.
7. Gust DA, Kennedy A, Shui I, i in. Parent Attitudes To-wards Immunizations and Healthcare Providers. The role of information. Am J Prev Med 2005:29:105-112.
8. Yarwood J, Noakes K, Kennedy D, i in. Tracking mothers attitudes to childhood immunization 1991-2001. Vaccine 2005;23:5670-5687.
9. Salmon DA, Moulton LH, Omer SB, i in. Factors As-sociated With Refusal of Childhood Vaccines Among Parents of School-aged Children. Arch Pediatr Adolesc Med 2005;159:470-476.
10. Zimmerman RK, Wolfe RM, Fox DE, i in. Vaccine Criti-cism on the World Wide Web. J Med Internet Res 2005;7: e17. Otrzymano: 2.11.2009 r. Zaakceptowano do druku: 15.12.2009 r. Adres do korespondencji: Justyna Rogalska Zakład Epidemiologii
Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny
ul. Chocimska 24, 00-791 Warszawa e-mail: jrogalska@pzh.gov.pl
