Wielkie mocarstwa drugiej połowy XX wieku - dylematy rozwoju ekonomicznego

Pełen tekst

(1)521. 1999. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Krzysztof Broñski Katedra. Historii. Gospodarczej. Wielkie mocarstwa drugiej po³owy XX wieku – dylematy rozwoju ekonomicznego Problem mocarstwowoœci w stosunkach miêdzynarodowych jest od dawna przedmiotem zainteresowañ historyków, ekonomistów i politologów. Szczególnie wa¿kie sta³y siê te zagadnienia u progu XXI w., w zwi¹zku z zanikiem „zimnej wojny” i rozpadem bipolarnego uk³adu si³ w stosunkach miêdzynarodowych. Wyrazem tego s¹ podejmowane projekty badawcze1, jak te¿ coraz liczniejsze publikacje poœwiêcone zagadnieniom powstawania, rozwoju i upadku mocarstw2. Celem niniejszego szkicu jest próba nakreœlenia – na podstawie literatury dostêpnej na polskim rynku – dylematów rozwoju ekonomicznego wielkich mocarstw w drugiej po³owie XX w., z uwzglêdnieniem wzrostu ich potêgi militarnej. Pañstwa mog¹ odgrywaæ bardzo wa¿n¹ rolê na arenie tak œwiatowej, regionalnej, jak i lokalnej. Wi¹¿e siê to niew¹tpliwie z uznanym miêdzynarodowym statusem danego pañstwa i okreœlaniem go jako mocarstwa – w wypadku, gdy spe³nia ono parametry przypisywane zwyczajowo mocarstwu. Chocia¿ brak precyzyjnej definicji mocarstwa, na ogó³ przyjmuje siê, ¿e mocarstwo (imperium) jest to pañstwo suwerenne o rozleg³ym terytorium i przewa¿nie d³ugiej historii, obejmuj¹ce ró¿ne grupy spo³eczne (etniczne, narodowe, religijne itp.) ze scentralizowan¹ w³adz¹ i wykazuj¹ce tendencje hegemonistyczne3. Samo rozumienie mocarstwowoœci nie ulega zmianie. Opiera siê ono na tych sa1. Nowe role mocarstw, praca zbiorowa pod red. B. Mrozka i S. Bielenia, Warszawa 1996, s. 8.. Na szczególn¹ uwagê zas³uguje posiadaj¹ca bogat¹ bibliografiê praca brytyjskiego historyka P. Kennedy’ego, Mocarstwa œwiata. Narodziny, rozkwit, upadek. Przemiany gospodarcze i konflikty zbrojne w latach 1500–2000, KiW, 1994. 2. 3 J. Ma³ecki, A. Tomczak, Wielkie imperia w dziejach i problem ich upadku [w:] Nauka – religia – dzieje, III Seminarium Interdyscyplinarne w Castel Gandolfo, 6–9 VIII 1984 r., pod red. J.A. Janika i P. Lenartowicza, SJ, Kraków 1986, s. 127..

(2) Krzysztof Broñski. 6. mych przes³ankach, wystêpuj¹cych przy ró¿nym stopniu dominacji poszczególnych z nich. Zmianom ulegaj¹ natomiast przejawy mocarstwowoœci, jej demonstrowanie w stosunkach miêdzynarodowych. Mog¹ one mieæ wymiar obiektywny, czyli wynikaæ z potencjalnych mo¿liwoœci pañstwa oraz subiektywny, czyli wynikaæ z tego, jak ono samo postrzega swoj¹ mocarstwowoœæ, kreuje j¹, próbuj¹c ró¿nymi metodami tak oddzia³ywaæ na œrodowisko miêdzynarodowe, by wymusiæ zaakceptowanie mocarstwowej roli4. Wœród kilkudziesiêciu mocarstw znanych z historii niektóre zas³uguj¹ na miano wielkich5. Wed³ug J. Gilissena czynnikiem wyró¿niaj¹cym wielkie mocarstwa s¹ dominuj¹ce tendencje ekspansjonistyczne. Obrazuje to dobrze termin niemiecki „Weltmacht”. Przedmiotem ekspansji jest œwiat dostêpny w danej epoce6. Podstawowe przes³anki mocarstwowoœci wywodz¹ siê z dominuj¹cej roli dwóch potêg stoj¹cych na czele swoich ugrupowañ ideologiczno-militarnych, wymuszona akceptacja tej dominacji przez pañstwa satelickie oraz wzajemna akceptacja dominuj¹cej roli w przeciwnych ugrupowaniach. Jest rzecz¹ niew¹tpliw¹, ¿e w czasach nowo¿ytnych oprócz czynników politycznych, militarnych, geograficznych itd. o statusie mocarstwa decyduj¹ w ogromnym stopniu czynniki ekonomiczne7. Nale¿y jednak stwierdziæ, ¿e nie wszystkie elementy sk³adaj¹ce siê na obraz gospodarki danego kraju maj¹ bezpoœredni wp³yw na jego miêdzynarodow¹ pozycjê8. Druga wojna œwiatowa rozpoczê³a w sposób wyraŸny nowy okres w dziejach mocarstw. Amerykañscy planiœci wojskowi opisali zarysy tego nowego porz¹dku jeszcze w okresie maksymalnego natê¿enia konfliktu. W jednym z opracowanych przez nich dokumentów czytamy: „Po zwyciêskim zakoñczeniu wojny z naszymi obecnymi wrogami bêdziemy mieli do czynienia ze œwiatem, w którym zasz³y g³êbokie zmiany we wzglêdnej sile militarnej poszczególnych pañstw, zmiany daj¹ce siê raczej porównaæ ze zmianami spowodowanymi upadkiem Rzymu ni¿ z jakimikolwiek innymi, które dokona³y siê w ci¹gu piêtnastu stuleci dziel¹cych nas od tego wydarzenia [...]. Po klêsce Japonii jedynymi potêgami wojskowymi pierwszej wielkoœci bêd¹ Stany Zjednoczone i Zwi¹zek Radziecki. Ka¿de z tych dwu pañstw bêdzie to zawdziêczaæ po³¹czeniu po³o¿enia geograficznego i geograficznych rozmiarów z ogromnym potencja³em zbrojeniowym” 9. Po zakoñczeniu drugiej wojny œwiatowej zabrak³o na kuli ziemskiej miejsca dla wiêkszej liczby mocarstw. Nast¹pi³ upadek dawnych wielkich mocarstw: Francji i W³och, za³ama³a siê rozpoczêta przez Niemcy próba zdobycia panowania nad Europ¹. Podjêta przez Japoniê próba dominacji na Dalekim Wschodzie i Pacyfiku 4 I. Wyciechowska, Ewolucja mocarstwowoœci w stosunkach miêdzynarodowych [w:] Nowe role mocarstw..., s. 12. 5. J. Ma³ecki, A. Tomczak, op. cit.. 6. Ibidem, s. 127.. 7 A. Lubbe, Dominacja i wspó³zale¿noœæ: Ekonomiczne podstawy Pax Britanica i Pax Americana, PWN, Warszawa 1994, s. 109. 8. L. Kasprzyk, Ekonomiczne aspekty mocarstwowoœci [w:] Nowe role mocarstw..., s. 19–26.. 9. P. Kennedy, op. cit., s. 350..

(3) Wielkie mocarstwa drugiej po³owy XX wieku.... 7. równie¿ siê nie powiod³a. Wielka Brytania schodzi³a na dalszy plan. Podzia³ œwiata tak czêsto zapowiadany w XIX w. i na pocz¹tku XX w. sta³ siê rzeczywistoœci¹. Na dwóch biegunach znalaz³y Stany Zjednoczone i Zwi¹zek Radziecki, bêd¹ce u progu XX w. „supermocarstwami poza scen¹”10. Pocz¹tki mocarstwa rosyjskiego siêgaj¹ XVI w. Objê³o ono ca³¹ wschodni¹ Europê a¿ po Syberiê. Podporz¹dkowa³o sobie wiele ludów azjatyckich i skolonizowa³o znaczne obszary zamieszka³e przez ludnoœæ bia³¹. W ci¹gu XVIII i XIX w. Rosja podbi³a kilka pañstw. W³ada³a wielkim obszarem zamieszka³ym w przewadze przez naród rosyjski. Po 1917 r. zmieni³a ustrój i rozpoczê³a okres ekspansji opartej na nowej ideologii. Zwyciêstwo w drugiej wojnie œwiatowej pozwoli³o ZSRR odzyskaæ stracone przejœciowo po pierwszej wojnie obszary peryferyjne i otoczyæ siê „grup¹ pañstw sobie przyjaznych”. Mocarstwowoœæ rosyjska opiera³a siê na kilku podstawowych elementach: – scentralizowanej i zarz¹dzanej przez pañstwo gospodarce, której g³ównym celem by³o zabezpieczenie potêgi militarnej, – zhierarchizowanym – autorytarnym b¹dŸ totalitarnym – systemie politycznym, – budowaniu imperium poprzez niekoñcz¹c¹ siê ekspansjê 11. Stany Zjednoczone Ameryki uformowa³y siê u schy³ku XVIII w. W sto lat póŸniej w³ada³y ju¿ ca³¹ œrodkow¹ czêœci¹ Ameryki Pó³nocnej. Imigranci ró¿nego pochodzenia stworzyli jeden naród amerykañski. Pañstwo sta³o siê wielk¹ potêg¹ gospodarcz¹ i finansow¹, a po drugiej wojnie œwiatowej tak¿e militarn¹. W tej dwójce wielkich mocarstw po 1945 r. Stany Zjednoczone mia³y ogromn¹ przewagê. Wynika³o to miêdzy innymi z faktu, ¿e nie by³y wyczerpane wojn¹, co wp³ynê³o na dominacjê ekonomiczn¹. Rzeczywiste rozmiary tej potêgi by³y bez precedensu. Wojna okaza³a siê czynnikiem napêdowym dla gospodarki USA. Pod wp³ywem bodŸca jakim by³ ogromny wzrost wydatków zbrojeniowych GNP Stanów Zjednoczonych wzrós³ z 88,6 mld (1939) do 135 mld dol. (1945). W czasie wojny krajowy zasób maszyn i urz¹dzeñ produkcyjnych zwiêkszy³ siê o po³owê, podobnie wzros³a fizyczna produkcja dóbr. Chocia¿ wzrost ten zasadniczo zwi¹zany by³ z produkcj¹ wojskow¹, to zwiêksza³a siê równie¿ produkcja na potrzeby cywilne. Stany Zjednoczone by³y jedynym wielkim mocarstwem, które w wyniku wojny sta³o siê du¿o bogatsze. Po zakoñczeniu wojny rezerwy z³ota USA stanowi³y prawie 2/3 rezerw œwiatowych, wynosz¹cych 33 mld dol. Ponad po³owa œwiatowej produkcji przemys³owej przypada³a na USA. Jednoczeœnie Stany Zjednoczone by³y najwiêkszym na œwiecie eksporterem, dostarczaj¹c 1/3 œwiatowego eksportu. W wyniku ogromnej rozbudowy stoczni USA by³y w³aœcicielem po³owy œwiatowej ¿eglugi. Z potêg¹ gospodarcz¹ wi¹za³a siê si³a wojskowa12. Niezwykle korzystna pozycja gospodarcza i strategiczna po 1945 r. spowodowa³a ekspansjê ekonomiczn¹ i polityczn¹ USA na œwiecie. Dotychczasowe wielkie mocarstwa ustêpowa³y, 10. Ibidem, s. 315 i nast.. 11. S. Bieleñ, Ci¹g³oœæ i zmiana ról miêdzynarodowych Rosji [w:] Nowe role mocarstw..., s. 44.. 12. P. Kennedy, op. cit., s. 351–352..

(4) Krzysztof Broñski. 8. a USA systematycznie zwiêksza³y oddzia³ywanie. USA zaanga¿owa³y siê w tworzenie nowego œwiatowego porz¹dku – Pax Americana13. Utrzymanie du¿ego tempa wzrostu gospodarczego USA w d³u¿szym czasie okaza³o siê niemo¿liwe. Dobra passa amerykañskiej gospodarki trwa³a do 1957 r. z ³agodnymi recesjami w 1949 r. oraz w 1954 r. W jej efekcie rozwinê³o siê budownictwo komunalne; o jego skali œwiadczy wysoki udzia³ wydatków w³adz lokalnych w realnym przyroœcie produktu narodowego brutto (PNB) – dwukrotnie wy¿szy od udzia³u prywatnych inwestycji produkcyjnych. W latach 1948–1953 pewn¹ rolê odegra³y te¿ ró¿norodne programy pomocy dla zagranicy, natomiast w latach 1955–1957 g³ównym czynnikiem sprawczym wysokiej koniunktury sta³ siê boom inwestycyjny w Europie Zachodniej po³¹czony z ogromnym importem ze Stanów Zjednoczonych. Wielk¹ rolê w pobudzeniu i podtrzymaniu dobrej koniunktury odegra³y wydatki wojskowe rosn¹ce od 1947 r., a szczególnie szybko w latach 1951–1953 (wojna w Korei). Jak szybki by³ to wzrost, œwiadcz¹ zmiany udzia³u wydatków wojskowych w PN: 3,9% w 1947 r. i 13,3% w 1953 r. (by³ to najwiêkszy udzia³ w powojennym okresie)14. Ekspansja wydatków wojskowych – finansowanych g³ównie przez deficyt bud¿etowy – utrzymywa³a wysok¹ koniunkturê, kompensowa³a bowiem z nadwy¿k¹ ogólne os³abienie prywatnych inwestycji produkcyjnych. Gwa³towna redukcja wydatków wojskowych po zakoñczeniu wojny w Korei spowodowa³a, ¿e u schy³ku 1957 r. nast¹pi³o za³amanie. Walka z inflacj¹ sta³a siê jednym z podstawowych celów polityki gospodarczej administracji Dwighta D. Eisenhowera. Pod koniec lat piêædziesi¹tych nast¹pi³o obni¿enie tempa wzrostu gospodarczego oraz spadek udzia³u w globalnej produkcji œwiatowej. Kryzys lat 1960–1961 sta³ siê bodŸcem dla administracji Kennedy’ego do podjêcia dzia³añ antyrecesyjnych. R. Kennedy proklamowa³ nowy kurs polityki gospodarczej zwany „Now¹ Ekonomik¹” 15. Realizacja programu „Nowej Ekonomiki”, chocia¿ nie zawsze konsekwentna, w latach 1961–1965 spowodowa³a podwojenie œredniego rocznego tempa wzrostu produktu narodowego brutto. Utrzymywa³o siê wysokie tempo wzrostu gospodarczego oraz niski (4,5%) wskaŸnik bezrobocia. W latach szeœædziesi¹tych USA by³y nadal niekwestionowanym mocarstwem ekonomicznym. Amerykanie utrzymywali w tym okresie wyraŸn¹ przewagê nad reszt¹ œwiata w bardzo wielu dziedzinach. By³a ona widoczna w wydajnoœci pracy, poziomie technologii i organizacji produkcji. Po³o¿ono nacisk na rozwój badañ naukowych, szczególnie na potrzeby produkcji zbrojeniowej, a tak¿e energii atomowej i podbój kosmosu. Stany Zjednoczone przodowa³y równie¿ w zakresie metod zarz¹dzania. Pod koniec lat szeœædziesi¹tych pojawi³y siê w gospodarce amerykañskiej symptomy recesji: spadek inwestycji i stagnacja konsumpcji. Po drugiej wojnie œwiatowej nast¹pi³a wyraŸna zmiana struktury ga³êziowej przemys³u amerykañskiego. Stopniowo za13. A. Lubbe, op. cit., s. 158.. 14. E. Domañska, Wokó³ interwencji pañstwa w gospodarkê, PWN, Warszawa 1992, s. 119.. P. Jachowicz, Gospodarka Stanów Zjednoczonych Ameryki w latach 1945–1991 [w:] Powszechna historia gospodarcza 1918–1991, pod redakcj¹ W. Morawskiego, Warszawa 1994, s. 163–164. 15.

(5) Wielkie mocarstwa drugiej po³owy XX wieku.... 9. czê³y traciæ na znaczeniu tradycyjne ga³êzie przemys³u ciê¿kiego, szczególnie powa¿ne k³opoty mia³ przemys³ stalowy i samochodowy. Przewagê zaczê³y uzyskiwaæ przemys³y nowoczesne, produkuj¹ce sprzêt elektryczny i elektroniczny oraz tworzywa sztuczne. W koñcu lat szeœædziesi¹tych gospodarkê amerykañsk¹ dotknê³a recesja. Dojœcie do w³adzy nowej administracji Richarda Nixona mia³o na celu uzdrowienie gospodarki amerykañskiej. Wprowadzona polityka gospodarcza wed³ug recepty monetarystów zakoñczy³a siê niepowodzeniem. Nowy kurs polityki gospodarczej R. Nixona przyniós³ w krótkim okresie wzrost gospodarczy. Jednak¿e w latach 1974– 1975 nast¹pi³o ponowne za³amanie gospodarki. Recesja gospodarcza w tym czasie by³a najdotkliwsza od prze³omu lat dwudziestych i trzydziestych. Prezydentura J. Cartera nie przynios³a istotnej poprawy gospodarki. W 1981 r. J. Cartera zast¹pi³ na stanowisku prezydenta R. Regan. Nowa administracja wierzy³a w skutecznoœæ rozwi¹zañ wolnorynkowych. Wprowadzenie nowej koncepcji polityki gospodarczej wp³ynê³o na o¿ywienie gospodarki i sta³o siê czynnikiem stabilnego choæ powolnego wzrostu trwaj¹cego do koñca lat osiemdziesi¹tych. Bior¹c pod uwagê ca³y okres powojenny, zauwa¿a siê spadek roli USA w gospodarce œwiatowej. Nasuwa siê pytanie, czy musia³o nast¹piæ to wzglêdne os³abienie pozycji Stanów Zjednoczonych. Jak zauwa¿aj¹ badacze tej problematyki, Stany Zjednoczone przez ca³e dziesiêciolecia zwiêksza³y sw¹ produkcjê szybciej ni¿ inne kraje dziêki temu, ¿e by³y znacz¹cym innowatorem w dziedzinie metod standardyzacji produkcji i metod produkcji masowej. W rezultacie posunê³y siê dalej ni¿ inne kraje w zaspokajaniu potrzeb. Rola postêpu technicznego w przemyœle amerykañskim zaczê³a z czasem s³abn¹æ. Innym czynnikiem ograniczaj¹cym tempo rozwoju by³y tak¿e niektóre tendencje wystêpuj¹ce w gospodarce: polityka fiskalna i podatkowa oraz fakt, ¿e coraz wiêcej ludzi przechodzi³o z przemys³u do us³ug, a wiêc dziedzin o niskiej wydajnoœci. Zwi¹zek Radziecki po zakoñczeniu dzia³añ wojennych znalaz³ siê w znacznie trudniejszej sytuacji ni¿ Stany Zjednoczone. Wynika³o to g³ównie z d³u¿szego zaanga¿owania w dzia³ania wojenne oraz faktu, ¿e tereny radzieckie by³y miejscem dzia³añ wojennych. Równie¿ sytuacja gospodarcza tego kraju przed wojn¹ nie nale¿a³a do najlepszych, a spo³eczeñstwo nadal odczuwa³o skutki rewolucji i zdecydowanych zmian politycznych. Rozleg³e dzia³ania wojenne na froncie zachodnim przyczyni³y siê do wzrostu pozycji politycznej Rosji. Geograficzne granice Rosji rozszerzy³y siê kosztem Finlandii, Polski, Rumunii. Pañstwa nadba³tyckie – £otwa, Litwa i Estonia zosta³y wcielone do Zwi¹zku Radzieckiego. Oprócz tego ZSRR otoczy³ siê pañstwami satelickimi, takimi jak: Polska, Niemcy Wschodnie, Czechos³owacja, Wêgry, Rumunia, Bu³garia, Jugos³awia oraz Albania, które utworzy³y marionetkowe rz¹dy uzale¿nione ca³kowicie od w³adzy w Moskwie, przy czym dwa ostatnie oderwa³y siê od wp³ywów ZSRR. Podobna sytuacja wytworzy³a siê na Dalekim Wschodzie, gdzie ZSRR szybko zaj¹³ Mand¿uriê, Koreê Pó³nocn¹ i Sachalin, zapewni³ sobie tak¿e poprawne kontakty z chiñskimi komunistami Mao. Wrost wp³ywów jakie osi¹gn¹³ ZSRR po drugiej wojnie œwiatowej by³ imponuj¹cy,.

(6) Krzysztof Broñski. 10. nie szed³ on jednak w parze z sytuacj¹ gospodarcz¹. Gospodarka ZSRR ponios³a straty w wyniku dzia³añ wojennych. 7,5 mln ¿o³nierzy poleg³o na froncie, z r¹k Niemców zgin¹³o tak¿e oko³o 8 mln osób cywilnych, wiele zmar³o na skutek niedo¿ywienia i ciê¿kiej przymusowej pracy. Straty materialne na okupowanych przez Niemców obszarach europejskiej czêœci Rosji, Ukrainy, Bia³orusi by³y bardzo wysokie. Mo¿na powiedzieæ, ¿e w 1945 r. ZSRR by³ gigantem militarnym, posiadaj¹cym ogromne si³y zbrojne, a jednoczeœnie krajem biednym gospodarczo, ¿yj¹cym w niedostatku i nieustabilizowanym. Si³a militarna i ideologia by³y g³ównymi elementami spajaj¹cymi jednoœæ imperium. Hegemonia, a nie dominacja, by³a podstaw¹ Pax Sovietica16. Pomoc Lend-Lease zakoñczy³a siê, a oferowana pomoc pieniê¿na ze strony Stanów Zjednoczonych zosta³a odrzucona ze wzglêdu na panuj¹ce warunki polityczne. Zwi¹zek Radziecki powróci³ do swojego programu z okresu po 1928 r. forsownego wzrostu gospodarczego finansowanego z w³asnych zasobów, z silnym jak dawniej akcentowaniem dóbr produkcyjnych i transportu, kosztem dóbr konsumpcyjnych i rolnictwa, z jednoczesn¹ redukcj¹ wydatków wojskowych w stosunku do poziomu z czasów wojny. Rezultatem, po pocz¹tkowych niepowodzeniach, okaza³ siê ma³y cud gospodarczy w dziedzinie przemys³u ciê¿kiego. Nale¿y jednak powiedzieæ, ¿e pierwsze cele jakie sobie postawi³ ZSRR, to osi¹gniêcie produkcji z okresu przedwojennego, co wyraŸnie wskazuje, ¿e wojna doprowadzi³a do cofniêcia gospodarczego tego kraju. W wyniku inwestycji realizowanych w trakcie centralnych planów piêcioletnich powsta³y nowe gigantyczne kompleksy przemys³owe. Proces uprzemys³awiania rozszerzy³ siê na Syberiê i Azjê Œrodkow¹. Wiele milionów ludzi przemieœci³o siê ze wsi do miast, odchodz¹c z rolnictwa do przemys³u i innych zawodów nierolniczych. Jednoczeœnie jednak gospodarka ZSRR boryka³a siê z problemami analogicznymi do tych sprzed wojny, wynikaj¹cymi z selektywnego modelu wzrostu nierównowagi strukturalnej, nie rozwi¹zanymi problemami ¿ywnoœciowymi, ma³ym rynkiem wewnêtrznym i niskim standardem ¿ycia ludnoœci. Innym problemem by³a reforma rolnictwa. W pierwszym okresie powojennym rolnictwo Rosji coraz bardziej za³amywa³o siê, a produkcja ¿ywnoœci spada³a. Po wojnie ogromnym przeobra¿eniom poddane zosta³o wojsko; armia zosta³a zredukowana prawie o dwie trzecie, choæ nadal stanowi³a najwiêkszy system obronny œwiata. Sukcesy militarne dziêki ogromnym nak³adom by³y bardzo znacz¹ce. W 1949 r. dokonano próbnej eksplozji bomby atomowej, prze³amuj¹c amerykañski monopol w tym wzglêdzie. W 1953 r. (zaledwie w dziewiêæ miesiêcy po próbie amerykañskiej) przeprowadzono zaœ pierwsze doœwiadczenia z bomb¹ wodorow¹. W 1955 r. w ZSRR produkowano ju¿ masowo pociski balistyczne œredniego zasiêgu; w 1957 r. wystrzelono miêdzykontynentalny pocisk balistyczny. Zaskoczony tymi osi¹gniêciami Rosjan Waszyngton przeznaczy³ ogromne œrodki na produkcjê w³asnych miêdzykontynentalnych pocisków balistycznych. Trwa³ wyœcig zbrojeñ. Pocz¹wszy od 1960 r. ka¿da ze stron rozwija³a te¿ szybko zdolnoœæ do wystrzeliwania pocisków balistycznych z okrêtów podwodnych. Skonstruowano w tym cza16. A. Lubbe, op. cit., s. 165..

(7) Wielkie mocarstwa drugiej po³owy XX wieku.... 11. sie wiele ró¿nych typów broni j¹drowej oraz rakiet bli¿szego zasiêgu. Ten proces eskalacji zbrojeñ i przeznaczania coraz wiêkszych œrodków na rozwój techniki j¹drowej doprowadzi³ do sytuacji okreœlanej mianem równowagi strachu. Na przyk³ad w 1974 r. Stany Zjednoczone wyda³y na obronê 85 mld dol., ZSRR zaœ 109 mld dol.; by³y to sumy trzy- lub czterokrotnie wy¿sze od wydatków Chin (26 mld dol.) i oœmio-, dziesiêciokrotnie wy¿sze od wydatków czo³owych pañstw europejskich. Amerykañskie i rosyjskie si³y zbrojne – pierwsze z ponad 2 mln, drugie z ponad 3 mln ludzi, by³y znacznie wiêksze od si³ pañstw europejskich i znacznie lepiej uzbrojone od licz¹cej 3 mln ludzi armii chiñskiej. Oba supermocarstwa mia³y ponad 5000 samolotów bojowych, tj. ponad 10 razy wiêcej ni¿ dawne wielkie mocarstwa. Pod wzglêdem tona¿u okrêtów wojennych (USA mia³y w 1974 r. 2,8 mln t, ZSRR 2,1 mln t) znacznie wyprzedza³y Wielk¹ Brytaniê (370 000 t) i Chiny (150 000 t)17. Ka¿de z supermocarstw zyska³o mo¿liwoœæ unicestwienia przeciwnika, co spowodowa³o, ¿e oba zaczê³y szukaæ rozwi¹zañ umo¿liwiaj¹cych wzajemn¹ kontrolê. W gospodarce ZSRR w coraz wiêkszym stopniu wykorzystywano przymusow¹ pracê wiêŸniów. W 1950 r. ogóln¹ liczbê „pensjonariuszy” ³agrów oceniano na 15 mln, co stanowi³o 12,4% ogó³u zatrudnionych w gospodarce radzieckiej i 23,2% pracuj¹cych poza rolnictwem 18. W ZSRR zacz¹³ zmieniaæ siê ustrój wewnêtrzny pañstwa. Jakakolwiek opozycja polityczna by³a szybko likwidowana. Najwa¿niejszym s³abym punktem gospodarki radzieckiej przez ca³y okres istnienia ZSRR by³o rolnictwo, co zdumiewa, gdy siê pamiêta, i¿ sto lat wczeœniej Rosja by³a jednym z najwiêkszych na œwiecie eksporterów zbó¿. Tymczasem od wczesnych lat siedemdziesi¹tych ZSRR musia³ importowaæ co roku dziesi¹tki milionów ton pszenicy i kukurydzy. Ta stagnacja produkcji rolnej nie wynika³a z poœwiêcania temu dzia³owi zbyt ma³ej uwagi, ani z braku prób poprawiania sytuacji, gdy¿ od œmierci Stalina ka¿dy kolejny przywódca d¹¿y³ do zwiêkszenia produkcji ¿ywnoœci, by zaspokoiæ potrzeby konsumentów i dotrzymaæ obietnicy podniesienia poziomu ¿ycia. Dzia³o siê tak na skutek kolektywizacji gospodarki niszcz¹cej wszelkie ludzkie inicjatywy. Olbrzymie subsydia utrzymywa³y ceny ¿ywnoœci na niskim poziomie, ale wypacza³y prawo popytu i poda¿y. To biurokraci a nie rolnicy czy ch³opi decydowali o kierunkach i skali uprawy. Do innych trudnoœci w zakresie radzieckiego rolnictwa nale¿a³ zarówno surowy klimat, jak i s³aba infrastruktura, co powodowa³o du¿e marnotrawienie zbiorów. Podczas gdy wiêksza czêœæ gospodarki rolnej by³a skolektywizowana, zbiurokratyzowana i ci¹gle nara¿ona na ingerencje, na prywatnych dzia³kach zajmuj¹cych 4% gruntów ornych ZSRR produkowano znaczn¹ iloœæ ¿ywnoœci, bo oko³o 25% zbiorów. Nie mniej problemów nagromadzi³o siê wokó³ radzieckiego przemys³u, takich jak np.: braki si³y roboczej i energii, biurokratyczne planowanie i zbyt wielka koncentracja na tradycyjnych ga³êziach, niezdolnoœæ zaspokojenia potrzeb konsumentów, brak konkurencji wewnêtrznej i zagranicznej. Wszystko to spowodowa³o, ¿e przemys³ radziecki w rezultacie 17. P. Kennedy, op. cit., s. 386.. J. Luszniewicz, W krêgu gospodarki centralnie planowanej [w:] Powszechna historia gospodarcza..., s. 214–215. 18.

(8) Krzysztof Broñski. 12. skostnia³. Produkowanie wiêkszej iloœci stali i cementu ni¿ w innych krajach nie mog³o pomóc, skoro znaczna czêœæ tej produkcji rdzewia³a lub krusza³a na bocznicach kolejowych. W fabryce radzieckiej ju¿ samo zarz¹dzanie przeczy³o zdrowemu rozs¹dkowi, gdy¿ plany produkcyjne ustalano centralnie i ¿adne odchylenia od tych planów nie by³y dozwolone. Codziennoœæ tandetnych towarów konsumpcyjnych, problemy mieszkaniowe, niedostateczna opieka zdrowotna by³y w sprzecznoœci z zapewnieniami w³adzy, ¿e system ten jest najlepszy. Te zapewnienia powodowa³y niechêæ nie tylko do ciê¿kiej, ma³o efektywnej pracy, ale równie¿ do marksistowskiej retoryki i uprawianego przez media prania mózgów. Brak perspektyw poprawy zrodzi³ cyniczny stosunek do polityki, emigracjê wewnêtrzn¹, brak motywacji do pracy, brak satysfakcjji z efektów pracy. Nêdzna gospodarka i ideologia polityczna przyczyni³y siê do powstania mechanizmu samodestrukcji, do sta³ego pogarszania siê produktu ekonomicznego oraz fatalnego spo³ecznego klimatu, a wszystko to mia³o wp³yw na obni¿enie pozycji Zwi¹zku Radzieckiego jako mocarstwa œwiatowego19. Negatywny wp³yw na gospodarkê radzieck¹ mia³ fakt, ¿e przyrost si³y roboczej – bêd¹cy kluczowym czynnikiem dawnej ekspansji – spad³ gwa³townie na skutek zwiêkszonej liczby emerytowanych pracowników i wraz ze spadkiem wspó³czynnika urodzeñ. W latach siedemdziesi¹tych 22 mln ludzi powiêkszy³o zasoby pracy. W latach osiemdziesi¹tych liczba ta zmniejszy³a siê do 7,7 mln, by w latach dziewiêædziesi¹tych spaœæ do 5,7 mln 20. Równoczeœnie wzrasta³a liczba zgonów mê¿czyzn w wieku produkcyjnym z powodu m.in. rozwiniêtego do niebywa³ych rozmiarów alkoholizmu, z³ego stanu opieki zdrowotnej i braku higieny. ZSRR okaza³ siê jedynym krajem uprzemys³owionym, w którym wyst¹pi³ wzrost œmiertelnoœci niemowl¹t. WskaŸnik umieralnoœci niemowl¹t by³ trzykrotnie wy¿szy ni¿ w USA. Dylematem przed jakim ci¹gle stawa³y w³adze radzieckie by³ podzia³ bardzo ograniczonych zasobów narodowych. W strukturze wydatków szczególnie wysoki by³ udzia³ sektora wojskowego 21. Rosn¹ce na cele zbrojeniowe wydatki, w du¿ym stopniu wp³ywa³y na obni¿anie wydatków w innych sektorach gospodarki oraz na sferê bud¿etow¹. Zwi¹zek Radziecki jako mocarstwo w latach szeœædziesi¹tych dotkliwie odczu³ roz³am na linii Pekin – Moskwa. Wp³yn¹³ on na koniecznoœæ rozbudowy si³ zbrojnych. Liczba radzieckich dywizji na granicy z Chinami wzros³a z 15 w 1967 r. do 30 w 1970 r. D¹¿enie Chin do stania siê czo³owym mocarstwem globu i ambicje do wspó³rz¹dzenia œwiatem nie by³y niczym nowym. Wielkoœæ terytorium, po³o¿enie geopolityczne, liczba ludnoœci potencja³ ekonomiczny i militarny, wreszcie czynnik cywilizacyjno-kulturowy, to tylko niektóre wyznaczniki mocarstwowej roli Pañstwa Œrodka. Od pocz¹tku XX w. g³ównym zadaniem stawianym sobie przez polityków chiñskich by³o przywrócenie Chinom ich dawnej potêgi, utraconej w okresie rewolucji przemys³owej i tryumfu kapitalizmu, a tak¿e wydobycie kraju z ró¿nego typu zale¿19. P. Kennedy, U progu XXI wieku (przymiarka do przysz³oœci), Puls, 1994, s. 266–268.. 20. Ibidem, s. 276.. 21. P. Kennedy, op. cit., s. 376..

(9) Wielkie mocarstwa drugiej po³owy XX wieku.... 13. noœci od obcych mocarstw. To zaœ oznacza³o przyspieszony rozwój gospodarczy i modernizacjê. Komuniœci, którzy w 1949 r. zdobyli w³adzê, tak¿e podzielali ten pogl¹d i obiecywali zbudowanie nowych Chin sprawiedliwych i potê¿nych. Te ambicje mocarstwowe by³y podnoszone w 1956 r. przez Mao Zedonga, który na jednym z posiedzeñ KC KPCh mówi³: „Powinniœmy staæ siê pierwszym krajem w œwiecie pod wzglêdem rozwoju kultury, nauki, techniki i przemys³u. [...] nie powinno zdarzyæ siê tak, abyœmy za kilka dziesiêcioleci nie osi¹gnêli pozycji pierwszego pañstwa œwiata”22. Zwyciêstwo komunistów w 1949 r. zachêci³o do migracji ludnoœci ze wsi do miast. Na skutek trwaj¹cej migracji w miastach utrzymywa³o siê wysokie bezrobocie. Do 1957 r. wiêkszoœæ bezrobotnych wch³onê³y rozwijaj¹ce siê fabryki. Stalinowski model industrializacji faworyzuj¹cy przemys³ ciê¿ki okaza³ siê nieodpowiedni dla Chin z powodu wielkiej przewagi rolnictwa w gospodarce. Jednak¿e wczesnoindustrialne cele zosta³y osi¹gniête i pojawi³a siê ju¿ mentalnoœæ „skoku” w próbach zsocjalizowania przemys³u. Pierwszy plan piêcioletni w latach 1953– 1957 uwa¿ano za sukces. Dochód narodowy rós³ przeciêtnie o 8,9%. P³ace w miastach podnios³y siê prawie o jedn¹ trzeci¹, na wsi zaœ o jedn¹ pi¹t¹. Inwestycje przemys³owe by³y niemal takie same jak w Zwi¹zku Radzieckim23. Drugiego planu piêcioletniego, o którym dyskutowano w 1956 r., nigdy nie dopracowano, by móg³ byæ opublikowany, poniewa¿ na wiosnê 1958 r. wyrugowa³ go „wielki skok”. Impulsem dla „wielkiego skoku” sta³o siê odkrycie, do którego dosz³a KPCh pod koniec 1957 r., ¿e stalinowski model rozwoju przemys³owego nie pasuje do warunków chiñskich. Liczba ludnoœci w Chinach w 1950 r. by³a czterokrotnie wiêksza od ludnoœci ZSRR w 1920 r., a poziom ¿ycia w Chinach osi¹gn¹³ zaledwie po³owê wysokoœci standardu radzieckiego. Mimo powszechnej kolektywizacji produkcja rolna zasadniczo nie wzros³a. W latach 1952–1957 ludnoœæ wiejska powiêkszy³a siê o 9%, podczas gdy liczba mieszkañców miast wzros³a o 30%, tymczasem nie poprawi³y siê w ogóle zbiory zbó¿, a pañstwo musia³o zacz¹æ sp³acaæ radzieckie po¿yczki produktami rolnymi. Radziecki model budowy przemys³u kosztem opodatkowania wsi nie sprawdzi³ siê. Polityka gwa³townego przyspieszenia rozwoju kraju, zatwierdzona oficjalnie w 1958 r. zak³ada³a przekszta³cenie Chin w „wielkie mocarstwo socjalistyczne” o nowoczesnym przemyœle, rolnictwie, nauce i kulturze. W chwili proklamowania nowej strategii, zwanej patetycznie „wielkim skokiem” nie by³a w pe³ni skonkretyzowana. Opiera³a siê ona na kilku podstawowych za³o¿eniach: – równoczesnego rozwoju przemys³u i rolnictwa, z zachowaniem priorytetu dla przemys³u ciê¿kiego, – równoczesnego wykorzystania najnowszych i tradycyjnych metod produkcji z priorytetem dla nowoczesnych i wielkich zak³adów przemys³owych, – równoczesnego rozwoju przemys³u podstawowego i terenowego. Ta wytyczna wymaga³a podporz¹dkowania siê jednostek terenowych w³adzom centralnym24. 22. W. Dziak, Chiny wschodz¹ce supermocarstwo, Warszawa 1996, s. 5.. 23. J.K. Fairbank, Historia Chin. Nowe spojrzenie, Gdañsk 1996, s. 331–332.. 24. W.J. Dziak, op. cit., s. 14..

(10) Krzysztof Broñski. 14. Mobilizacja mas mia³a na celu wykorzystanie si³y roboczej na wsi i umo¿liwienie po pierwsze intensywnego ulepszania irygacji, urz¹dzeñ przeciwpowodziowych i osuszenie terenów bagnistych, po drugie powiêkszenie produkcji rolnej, po trzecie rozwiniêcie lokalnego drobnego przemys³u dysponuj¹cego na miejscu materia³ami i wyposa¿eniem, maj¹cego produkowaæ towary konsumpcyjne i zapewniaæ zaopatrzenie rolnictwa. Jednoczeœnie nowoczesna gospodarka przemys³owa cechowaæ siê powinna mo¿liwoœci¹ wytwarzania artyku³ów eksportowych. W 1958 r. do pracy zmobilizowano 650 mln Chiñczyków. Oblicze kraju zmienia³y nowe drogi, fabryki, miasta, groble, zapory. Wyczynem najbardziej reklamowanym za granic¹ by³a kampania produkowania stali w ma³ych „podwórkowych” piecach do wytopu ¿elaza. Do koñca paŸdziernika 1958 r. zbudowano milion takich pieców. 100 milionów ludzi bra³o udzia³ w „bitwie o stal”. Niestety produkt ca³ego wysi³ku okaza³ siê w du¿ym stopniu bezu¿yteczny. Ju¿ na pocz¹tku 1959 r. nawet najwiêksi entuzjaœci maoistowskich iluzji byli zmuszeni przyznaæ, ¿e nowatorska polityka partii nie przynosi oczekiwanych rezultatów. Militaryzacja gospodarki wywar³a destrukcyjny wp³yw na bazê ekonomiczn¹, prowadzi³a do zaniku bodŸców ekonomicznych, hamowa³a postêp techniczny i wydajnoœæ pracy. W wyniku skierowania milionów ch³opów do budowy dróg, kana³ów, tam, kopalni i do innych zajêæ czêœæ rejonów rolniczych by³a pozbawiona si³y roboczej do pracy na wsi. W konsekwencji rolnictwo odnotowa³o w latach 1958–1960 spadek pog³owia trzody chlewnej (ze 190 mln do 110 mln), mala³a produkcja zbó¿ (z 250 mln t do 185 mln t). W latach 1958–1960 ok. 20–30 mln ludzi straci³o ¿ycie na skutek niedo¿ywienia i g³odu spowodowanego przez politykê narzucon¹ przez KPCH. Dopiero w 1960 r. uœwiadomiono sobie, ¿e ca³a gospodarka zosta³a zrujnowana, a „wielki skok” zakoñczy³ siê klêsk¹. Wobec polityki oczywistego fiaska „wielkiego skoku” kierownictwo KPCh wytyczy³o nowy kurs uregulowania, umocnienia i podniesienia gospodarki narodowej. Najwa¿niejsze decyzje tego okresu to znaczne ograniczenie inwestycji w przemyœle, poprawa jakoœci artyku³ów przemys³owych, ograniczenie importu, wzrost wydajnoœci pracy, racjonalne zatrudnienie. Du¿¹ wagê przyk³adano do rozwoju rolnictwa25. Okres „regulacji”, jak potocznie okreœlano nowy kierunek polityki gospodarczej, zapewni³ stopniowy wzrost dobrobytu. Kolejnym etapem hamuj¹cym rozwój gospodarki chiñskiej by³y lata rewolucji kulturalnej (1966–1969). Spad³a wówczas m.in. produkcja energii elektrycznej i wydobycie wêgla. Niemniej jednak z punktu widzenia gospodarczego aspektem pozytywnym tego okresu by³o zaakcentowanie znaczenia okrêgów wiejskich; starano siê pobudziæ zarówno rozwój drobnego przemys³u na wsi, jak i ulepszano metody uprawy ziemi i hodowli zwierz¹t. „Ciemn¹ stron¹” tego eksperymentu w dziejach Chin jest liczba ofiar, któr¹ szacuje siê na milion osób 26. Lata 1979– 1991 up³ywa³y w Chinach pod has³em „czterech modernizacji”. Dotyczy³y one rol25. W.J. Dziak, op. cit., s. 51–52.. 26. J.K. Fairbank, op. cit., s. 374..

(11) Wielkie mocarstwa drugiej po³owy XX wieku.... 15. nictwa, przemys³u, nauki i techniki oraz obrony. Ich Ÿróde³ nale¿y szukaæ w kilku przes³ankach, z których – moim zdaniem – najwa¿niejsz¹ by³ przyk³ad ma³ych „azjatyckich tygrysów”. Ju¿ w pierwszym etapie reform KPCh podjê³a decyzjê o likwidacji systemu komun ludowych i rozdzieli³a ziemiê miêdzy ch³opów na podstawie umów dzier¿awnych. W wyniku tej decyzji ch³opi przejêli odpowiedzialnoœæ za materialne wyniki swej produkcji. Zwiêkszono swobodê w obrocie p³odami rolnymi. Oznacza³o to przejœcie do gospodarstw rodzinnych. Ch³opi otrzymali tak¿e swobodê wyboru miejsca zamieszkania, co z kolei spowodowa³o migracjê ze wsi do miast. Du¿e zmiany mia³y miejsce w sferze zarz¹dzania przedsiêbiorstwami pañstwowymi. Pozwolono przedsiêbiorstwom na zachowanie czêœci wypracowanego zysku. Nowe metody zarz¹dzania sprawi³y, ¿e pojawi³o siê zapotrzebowanie na wyspecjalizowane kadry mened¿erskie, co spowodowa³o masowe wyjazdy m³odych Chiñczyków na studia do USA, Wielkiej Brytanii, Japonii, Niemiec. Pionierskie znaczenie mia³y utworzone specjalne strefy ekonomiczne. W dalszym etapie reform zaczêto przekszta³caæ system administracji wsi i popieraæ rozwój wiejskich przedsiêbiorstw pozarolniczych. Zniesiono te¿ pañstwowy skup artyku³ów rolnych. System stref ekonomicznych rozci¹gniêto na 14 miast nadmorskich. Historyczne znaczenie mia³o te¿ wprowadzenie do konstytucji zapisu o ochronie w³asnoœci prywatnej. Chiny w swoich d¹¿eniach mocarstwowych nadal zwiêkszaj¹ nacisk na rozbudowê i modernizacjê potencja³u militarnego. W 1994 r. podjêto decyzjê o rozpoczêciu kolejnego etapu jego modernizacji. Zwiêkszono o 12,5% (w 1994 r.) i o 14% (w 1995 r.) wydatki na obronnoœæ w bud¿ecie pañstwa. Dodatkowym znacz¹cym Ÿród³em zasilania finansowego si³ zbrojnych pozostaje eksport broni oraz dzia³alnoœæ gospodarczo-handlowa instytucji i jednostek armii chiñskiej27. Wraz z upadkiem bloku wschodniego oraz rozpadem ZSRR skoñczy³a siê „zimna wojna”. We wspó³czesnej rzeczywistoœci miêdzynarodowej ewolucja mocarstwowoœci polega na tym, ¿e zakoñczy³a siê era superpotêg, stawiane zaœ pytanie o przywództwo w œwiecie mija siê z celem, gdy¿ brakuje umotywowanego wielop³aszczyznowo, wszechstronnego przywództwa œwiatowego. W pierwszym okresie po upadku œwiatowego bipolaryzmu Stany Zjednoczone og³oszono jedynym „¿andarmem œwiata”, jedynym supermocarstwem. Ogromny deficyt bud¿etowy pañstwa, wp³ywaj¹cy destabilizuj¹co na trwa³oœæ miêdzynarodowego systemu finansowego. Amerykañskich polityków i badaczy28 niepokoj¹ czêste konflikty z innymi pañstwami dotycz¹ce stosunków handlowych, coraz widoczniejsze ustêpowanie Japonii w gospodarce œwiatowej, trudnoœci gospodarcze spowodowane miêdzy innymi ogromnym zad³u¿eniem wewnêtrznym i pojawiaj¹cym siê na tym tle sporem politycznym miêdzy demokratycznym prezydentem a republikañskim kongresem na temat sposobu i tempa jego likwidowania, problemy spo³eczne i demograficzne wynikaj¹ce 27 J. Bylica, J. Rowiñski, Aspiracje mocarstwowe Chin w œwiecie dwubiegunowym [w:] Nowe role mocarstw..., s. 138–139. 28 K. Micha³ek, Mocarstwo. Historia Stanów Zjednoczonych Ameryki 1945–1992, Warszawa 1995; B.W. Zaleski, Przywództwo Stanów Zjednoczonych w systemie stosunków miêdzynarodowych po „zimnej wojnie” [w:] Nowe role..., s. 27–38..

(12) Krzysztof Broñski. 16. miêdzy innymi z procesu powolnego starzenia siê spo³eczeñstwa amerykañskiego, czy problemy zwi¹zane z koniecznoœci¹ redefiniowania pojêcia amerykañskoœci. Zasadne staj¹ siê argumenty postuluj¹ce odrzucenie zarówno tradycyjnej polityki równowagi si³, jak te¿ misji policjanta œwiatowego. Lecz ca³kowite wycofanie siê Ameryki, po to by zaj¹æ siê wy³¹cznie reformami wewnêtrznymi, by³oby ze wzglêdów moralnych i politycznych powa¿nym b³êdem, porównywalnym ze zwrotem ku izolacjonizmowi z lat 1919–1920. Mocarstwowa rola odgrywana przez Amerykê po 1945 r. okaza³a siê dla tego pañstwa nie tylko bardzo kosztowna i ryzykowna z punktu widzenia spo³ecznego, ale równie¿, jak siê obecnie s¹dzi, tak¿e nie zawsze konieczna 29. Upadek ZSRR w 1991 r. stanowi³ historyczn¹ cezurê w procesach jej mocarstwowej ekspansji. W ¿adnej z wojen Rosjanie nie ponieœli tak znacz¹cych strat politycznych i terytorialnych, jak to siê sta³o w wyniku pokojowego rozpadu radzieckiej pañstwowoœci. Wspó³czesna Rosja to rezultat klêski ZSRR w wieloletniej wojnie totalnej ze œwiatem kapita³u o globalne przywództwo, wojnie ideologicznej, ekonomicznej, politycznej, która zosta³a przegrana na wszystkich frontach30. Mocarstwowoœæ rosyjska straci³a charakter konkurencyjny wobec potêg zachodnich, a g³ównie wobec Stanów Zjednoczonych. Rosji nie uda³o siê jak dot¹d okreœliæ jednoznacznie nowych ról miêdzynarodowych. Obstaj¹c przy odbudowie mocarstwowego statusu, wiêkszoœæ ugrupowañ politycznych jest zgodna, ¿e ci¹g³oœæ ró³ rosyjskich w œwiecie jest naturalnym wynikiem ci¹g³oœci pañstwa rosyjskiego. W porównaniu z okresem radzieckim zdecydowanie zmieni³ siê zasiêg przestrzennego oddzia³ywania Rosji oraz œrodki realizacji ról miêdzynarodowych. Si³a wspó³czesnej Rosji opiera siê w istocie na dwóch elementach: broni j¹drowej oraz przestrzeni geopolitycznej. Zasoby naturalne i ludnoœciowe, przy s³aboœci atrybutów ekonomicznych, maj¹ mniejsze znaczenie. Czyni to Rosjê mocarstwem jednowymiarowym. Chiny koñca XX w. to mocarstwo globalne z ambicj¹ wspó³decydowania o losach ca³ego œwiata. Chiny to kraj cudu gospodarczego, wielkiej prosperity i zadziwiaj¹cych wyników ekonomicznych w jednej czêœci kraju i zastoju ekonomicznego w drugiej, to region kusz¹cy rynkiem 1200 mln konsumentów. Pomyœlna przebudowa systemu gospodarczego w Chinach i szybki wzrost gospodarczy sta³y siê mo¿liwe dziêki rozwojowi sektora niepañstwowego. Chiny to kraj, w którym wspó³egzystuje œwiat planowanej gospodarki socjalistycznej oraz œwiat ¿ywio³owo rozwijaj¹cej siê gospodarki kapitalistycznej. Zagro¿enia i bariery jakie piêtrz¹ siê przed gospodark¹ s¹ oczywiste i a¿ nadto widoczne: zahamowanie inflacji, przeciwdzia³anie bezrobociu, koniecznoœæ reformy systemu podatkowego, przekszta³cenie systemu bankowego czy restrukturyzacja przemys³u pañstwowego to jedne z pilniejszych spraw do za³atwienia. Nie mo¿na te¿ pomin¹æ zagro¿eñ ekologicznych jakie wy³oni³y siê w trakcie gwa³townego i niekontrolowanego rozwoju go29. B.W. Zaleski, op. cit., s. 29.. 30. M. Smoleñ, Stracone dekady. Historia ZSRR 1917–1991, Warszawa–Kraków 1994..

(13) Wielkie mocarstwa drugiej po³owy XX wieku.... 17. spodarczego kraju. Gwa³towny marsz Chin ku erze przemys³owej odbija siê negatywnie na produkcji przemys³owej i zaopatrzeniu w wodê. Z. Brzeziñski przyznaje, ¿e wzrost potêgi Chin jest nieuchronny i w konsekwencji ¿adnego problemu XXI w. nie bêdzie mo¿na rozwi¹zaæ bez udzia³u Chin31. Ograniczone ramy niniejszego szkicu spowodowa³y i¿ tylko zasygnalizowano dylematy rozwoju ekonomicznego mocarstw globalnych (USA, ZSRR, Chiny) po drugiej wojnie œwiatowej, natomiast pominiêto równie wa¿kie problemy rozwoju mocarstw sektorowych, jak Japonia czy Niemcy, oraz mocarstw regionalnych, jak Francja czy Wielka Brytania. Prze³om XX i XXI stulecia wymaga nowego spojrzenia na problem mocarstwowoœci pañstw. Mo¿na zaobserwowaæ w skali œwiatowej trend wzrostu roli pozamilitarnych czynników dla pozycji pañstw na arenie miêdzynarodowej. Szczególnego znaczenia na tym tle nabieraj¹ aspekty ekonomiczne. Produkt Krajowy Brutto jest bez w¹tpienia najwa¿niejszym miernikiem stosowanym dla porównañ miêdzynarodowych i wszelkich rankingów pañstw w skali miêdzynarodowej. W 1995 r. wed³ug szacunków Banku Œwiatowego œwiatowy produkt globalny wynosi³ 25 bln dol. Podzia³ tego produktu globalnego brutto pomiêdzy najwiêksze potêgi gospodarcze przedstawia siê nastêpuj¹co (z zaokr¹gleniami w mld USD): 1) USA – 6400 (ok. 25% produkcji œwiatowej), 2) Japonia – 4000 (ok. 16% produkcji œwiatowej), 3) Niemcy – 2100 (ok. 9% produkcji œwiatowej), 4) Francja – 1350 (ok. 6% produkcji œwiatowej), 5) W³ochy – 1250 (ok. 5% produkcji œwiatowej), 6) Wielka Brytania – 1050 (ok. 4% produkcji œwiatowej), 7) Chiny – 650, 8) Kanada – 570, 9) Hiszpania – 540, 10) Brazylia – 500. Na jedenastym miejscu sklasyfikowano PKB Rosji (oko³o 350 mld dol.)32. Jak z tego wynika, udzia³ trzech pierwszych pañstw (USA, Japonii i Niemiec) przekracza 50% PKB œwiatowego, a wraz z trzema nastêpnymi krajami (Francja, W³ochy, Wielka Brytania) – ta pierwsza szóstka gospodarcza wytwarza niemal dwie trzecie bogactwa œwiatowego. Nie ulega w¹tpliwoœci, ¿e fakt ten wp³ywa na status polityczny i miêdzynarodowy tych pañstw, które (mo¿e za wyj¹tkiem W³och) s¹ uznawane za mocarstwa. W zwi¹zku z zanikiem „zimnej wojny” i rozpadem bipolarnego uk³adu si³ w stosunkach miêdzynarodowych g³êbokim przewartoœciowaniom ulegaj¹ dotychczasowe role mocarstw. Brak przy tym wizji i perspektywy nowego ³adu miêdzynarodowego. Nie ma ci¹gle pewnoœci, jak zostanie osi¹gniêta równowaga miêdzynarodowa. Niew¹tpliwie znacz¹c¹ rolê w stabilizacji ³adu œwiatowego na prze³omie XX i XXI w. mo¿e odegraæ Unia Europejska. O przysz³ej roli tego „mocar31. „Rzeczpospolita” 1994, nr 215.. 32. L. Kasprzyk, op. cit., s. 21..

(14) 18. Krzysztof Broñski. stwa” jako zbiorowoœci sk³adaj¹cej siê z kilkunastu organizmów pañstwowych pisa³ pod koniec lat osiemdziesi¹tych S. Hunington, sugeruj¹c, ¿e „bu³awa œwiatowego przywództwa” znajdzie siê w nastêpnym stuleciu nie w Ameryce, nie w Japonii, ani w Chinach, ani w Rosji, ale w federacji europejskiej. Gdyby Wspólnota Europejska sta³a siê blokiem politycznie zwartym, mia³aby tak¹ populacjê, zasoby, bogactwo ekonomiczne, technologiê oraz aktualn¹ i potencjaln¹ si³ê militarn¹, ¿e mog³aby górowaæ nad innymi w XXI stuleciu33. Rodzi siê wreszcie pytanie, czy wielobiegunowy system stosunków miêdzynarodowych sprosta nowym wyzwaniom cywilizacyjnym oraz zagro¿eniom bezpieczeñstwa miêdzynarodowego. Large Superpowers of the Second Part of the 20th Century – Dilemmas of Economic Development The issue of emergence of superpowers has always been of great interest to numerous disciplines of science. The intent of the author of the Large Superpowers of the Latter Part of the 20th Century – Dilemmas of Economic Development is to show problems underlying economic development and the strengthening of the military might of three major superpowers, namely the USA, the Soviet Union and China after World War Two. The author starts out by describing the underlying aspects of the superpower status. He then proceeds to outline the conditions of development of two global orders, namely Pax Americana and Pax Sovietica. Taking the USA and the USSR as examples he tries to point out the correlation between the development of economic and military strategies. In the USA the expansion of military spending financed mainly through budgetary deficits helped stimulate the national economy. By contrast the ever increasing Soviet military spending led to drastic reductions in the spending in other sectors of the economy. Similarly, China’s aspiration to superpower status after WW II meant constant choice between economic and military expansion. The turn of the 21st century calls for a new interpretation of issues involved in superpower status. We are seeing a global trend towards a rise of non-military factors as determinants of countries’ global position.. 33 S.P. Hunington, The U.S. – Decline or Reneval?, Foreign Affairs, vol. 67, nr 2, s. 93–94, wed³ug P. Kennedy’ego, op. cit., s. 294..

(15)