"Postawy inteligencji wobec religii. Studium socjologiczne", Maria Libiszowska-Żółtkowska, Warszawa 1991 : [recenzja]

Janusz Mariański

"Postawy inteligencji wobec religii.

Studium socjologiczne", Maria

Libiszowska-Żółtkowska, Warszawa

1991 : [recenzja]

Collectanea Theologica 63/4, 226-228

J a k o p u n k t w y jś c ia o b ie r a w ć w ic z e n ia c h św . Ig n a c y f a k t stw o rz o n o śc i. C z ło w ie k z o s ta ł s tw o rz o n y , a b y c h w a lił B o g a i M u słu ży ł. S tą d p o w in ie n o n k o rz y s ta ć ze w s z e lk ie g o w ta k ie j m ie rz e , w ja k i e j m u to p o m a g a do o s ią g n ię c ia c e lu ży cio w eg o , z g o d n ie z p o w o ła n ie m i re z y g n o w a ć z teg o , co p rz e s z k a d z a w o s ią g n ię c iu te g o celu.

S iłą d a ją c ą w z ro s t ży c iu d u c h o w e m u je s t m iło ść. O n a te ż u z d a ln ia do p e łn ie n ia w o li B o żej i je s t w id o c z n a w k a ż d y m c z y n ie s k ie ro w a n y m ku d r u g ie m u c z ło w ie k o w i. O tw a rto ś ć i p o s ta w a s łu ż b y sz c z e g ó ln ie s ą w ażne w b u d o w a n iu w s p ó ln o ty K o ścio ła. Ć w ic z e n ia o p ie r a ją b u d o w a n ie e w a n g e ­ lic z n e n a u s ta w ic z n ie ży w ej w K o śc ie le m y ś li P a w io w e j, że c h rz e ś c ija ń s tw o p o le g a n a s łu ż b ie ż y w e m u B ogu. W tę słu ż b ę w łą c z o n y je s t d ru g i czło w ie k i k a ż d a rz e c z y w is to ść .

C z y te ln ik n in ie js z e j r e c e n z ji m o ż e p o s ta w ić so b ie p y ta n ie , czy d u c h o ­ w o ść z a ry s o w a n a p rz e d c z te re m a w ie k a m i je s t a k t u a l n a p o II S o b o rz e W a ty ­ k a ń s k im ? Z a g łę b ia ją c się w tr e ś ć ć w ic z e ń m o ż n a p r z e k o n a ć się, że o p a r te s ą n a B ib lii. B ib lijn o ś ć w id a ć w e w s z y s tk ic h p u n k ta c h ć w iczeń . P is m o św . je s t p u n k te m w y jś c ia i d o jś c ia do B oga. S w . Ig n a c y m ó w i, że D u c h C h r y s tu ­ sow y m ie s z k a w K o ściele, s tą d n a s z la k a c h ro z w o ju d u c h o w e g o tr z e b a s łu ­ ch a ć K o śc io ła (352 n.). P o s łu s z e ń s tw o K o śc io ło w i j e s t g w a r a n te m p r a w id ło ­ w eg o ro z w o ju . J a k ż e b lis k ie są t e ro z w a ż a n ia p rz e m y ś le n io m II S o b o ru W a ty k a ń s k ie g o , k tó r y m ó w ią c o p o d s ta w a c h f o r m a c j i d u c h o w e j a lu m n ó w z a le c a : „ n ie c h n a u c z ą się sz u k a ć C h ry s tu s a w w ie r n y m ro z w a ż a n iu sło w a B ożego, w c z y n n y m u c z e s tn ic tw ie w ś w ię ty c h ta je m n ic a c h K o śc io ła (...), (D F K 8).

A u to r Ć w ic z e ń d u c h o w n y c h n a p o c z ą tk u re k o le k c ji k a ż e r e k o l e k ta n t o m w n ik n ą ć w sie b ie — p o z n a ć sieb ie. W c h o d z ą c w sie b ie , p o z n a je m y cechy p o z y ty w n e , a le i n e g a ty w n e . T y m co p rz e s z k a d z a n a m w z je d n o c z e n iu z B o g ie m i co j e s t z a k o rz e n io n e w n a s z e j c o d z ie n n o śc i, to g rz e c h . Sw . Ig n acy w id z i g rz e c h w p e r s p e k ty w ie b ib lijn e j, ja k o z m ie rz a n ie d o ś m ie rc i egzy­ s te n c ja ln e j. B óg n ie p o z o sta w ia c z ło w ie k a w s y tu a c ji śm ie rc i, b o je s t d a w c ą ży c ia w m iło ści. S tą d n ie u s ta n n ie d a je c z ło w ie k o w i z n a k i sw e j obecności. B oga, z d a n ie m L o y o li, m o ż n a z n a le ź ć w sz ę d z ie . N a jw ię k s z ą s z a n s ę p rz e ­ m ia n y w B o g u d a je m o d litw a . J e ś li c z ło w ie k n a s y c i się B o g iem , w ó w czas b ę d z ie p o s łu g iw a ł się w s z y s tk im i rz e c z a m i z g o d n ie z ich n a tu r ą .

Z je d n o c z e n ia z B o g ie m n ie p rz e o iw sta w iia Ig n a c y o d e jś c iu o d św ia ta . W z je d n o c z e n iu w id z i s z a n s ę z w ró c e n ia s ię k u ś w ia tu i w e jś c ie w niego, p r z e tw a r z a ją c go od w e w n ą trz . T a k te ż w id z i d u c h o w o ść lu d z i św ie c k ic h II S o b ó r W a ty k a ń s k i. N ie u le g a w ą tp liw o ś c i, ż e w lic z ą c y c h p o n a d cz te ry w ie k i ć w ic z e n ia c h z n a jd u je m y e le m e n ty d u c h o w o śc i p o d k re ś la n e w s p ó łc z e ś ­ n ie . T ym , k tó r z y c h c ie lib y sk o rz y s ta ć z k o m e n ta r z a d o ćw ic z e ń duche*- w y c h p o le c a m y k s ią ż k ę P . D i v a s k a r a S I, D roga w s w n ę tr z n e g o p o zn a n ifc·, K ra k ó w 1986.

ks. Ir e n e u s z W e r b iń s k i, W ło cła w eft

M a r ia L IB IS Z O W S K A -Ż Ó Ł T K O W S K A , P o s ta w y in te lig e n c ji w o b e c reI

lig ii. S tu d iu m so cjo lo g ic zn e , I n s ty tu t F ilo z o fii i S o cjo lo g ii P A N , W arszaw Ł

1991, s. 229. ^ K s ią ż k a d o ty c z y w a ż n e g o i m a ło u w z g lę d n ia n e g o w p r a k ty c e b a d a w ­ czej te m a tu z z a k r e s u so cjo lo g ii re lig ii. P o d ję t ą p ro b le m a ty k ę M. L ib iszo w sk a -Ż ó łtk o w sk a · w łą c z a się d o tr w a j ą c e j o d d a w n a d y s k u s ji socjologiczne n a t e m a t c ią g ło śc i i z m ia n re lig ijn o ś c i w P o lsc e . W e d łu g n ie k tó ry c h socjo logów , w o k re s ie p o w o je n n y m d o k o n a ła się w P o ls c e a u te n ty c z n a re w o lu c ja w s fe rz e w a rto ś c i, o b y c z a jó w , k u lt u r y i re lig ii. Z o s ta ł z a k w e stio n o w a n y z n a c z n y z asó b tr a d y c ji r e lig ijn e j. P rz y c z y n iło się to d o p o w s ta n ia k ry z y s u ro d z in y i z a c h w ia n ia w s z e lk ic h w a rto ś c i, d o ro z k ła d u sty ló w życia

E

v ią z a n y c h z n o rm a m i e ty c z n y m i i z a c h o w a n ia m i z z a k re s u tzw . ż y c ia >dziennego o ra z — a fo r tio r i — p o s ta w i z a c h o w a ń re lig ijn y c h . W e d łu g m ych so cjo lo g ó w , u tr z y m a ła się w s p o łe c z e ń stw ie p o ls k im z a s a d n ic z a c ią g - ,ość p o s ta w i z a c h o w a ń r e lig ijn y c h i m o ra ln y c h , a z m ia n y n i e id ą z b y t dalek o . P o ls k a j e s t ty p o w y m p r z y k ła d e m tzw . n ie d o k o ń c z o n y c h p ro c e s ó w społecznych.

A u to r k a n ie p o d e jm u je w p r o s t z a g a d n ie n ia w y n ik a ją c e g o z p a r a d y g ­ m a tu „cią g ło ść — z m ia n a ” , lecz p o k a z u je p ro f il p o s ta w in te lig e n c ji w o b e c re lig ii w je d n y m p r z e k r o ju cz a so w y m , z u w z g lę d n ie n ie m j e d n a k k o n te k s tu h isto ry c z n e g o . W części te o r e ty c z n e j z m ie rz a do d e fin ic y jn y c h u s ta le ń z z a ­ k re s u p rz e d m io tu b a d a w c z e g o , w części e m p iry c z n e j p r z e d s ta w ia w tr z e c h d y m e n s ja c h p o s ta w y in te lig e n c ji w o b e c re lig ii. R e c e n z o w a n e s tu d iu m so c jo ­ lo g ic z n e s ta n o w i d o s k o n a łą p o d s ta w ę d o b a d a ń p o ró w n a w c z y c h , d a ją c s z a n ­ sę u k a z a n ia w p rz y s z ło śc i d y n a m ik i r e lig ijn o ś c i in te lig e n c ji p o ls k ie j w w a ­ r u n k a c h sp o łe c z e ń s tw a p lu r a lis ty c z n e g o i d e m o k ra ty c z n e g o . P o m ija ją c szcze­ g ó ło w ą p r e z e n ta c ję u z y s k a n y c h p rz e z A u to rk ę re z u lta tó w b a d a w c z y c h , p r a g ­ n ę p o d k re ś lić z a le ty re c e n z o w a n e j p ra c y , j a k i z w ró c ić u w a g ę n a n ie k tó r e k w e s tie b u d z ą c e n ie z n a c z n e w ą tp liw o ś c i. S tr u k tu r a m e to d o lo g ic z n a p r a c y je s t p o p ra w n a . P o o m ó w ie n iu g łó w ­ n y c h zało ż e ń b a d a w c z y c h i p r z e d s ta w ie n iu c h a r a k te r y s ty k i p rz e p r o w a d z o ­ n y c h b a d a ń , A u to r k a a n a li z u je tr z y k o m p o n e n ty p o s ta w y w o b e c re lig ii. W k o m p o n e n c ie p o z n a w c z y m om aw ia· s f e rę w ia r y i p rz e k o n a ń re lig ijn y c h , a ta k ż e a n a liz u je s t a n w ie d z y i s to p ie ń z a in te r e s o w a ń re lig io z n a w c z y c h . W k o m p o n e n c ie b e h a w io r a ln y m k o n c e n tr u je się n a z a c h o w a n ia c h i p r a k t y ­ k a c h k u lto w y c h . W k o m p o n e n c ie a f e k ty w n y m p r z e d s ta w ia s t a n e m o c jo n a l­ n y c h o d n ie s ie ń in te lig e n c ji p o ls k ie j d o z a g a d n ie ń e ty k i k a to lic k ie j i m o r a l­ n y c h n a k a z ó w K o ścio ła, w ię ź z e w s p ó ln o tą w ie rz ą c y c h i sp o łe c z n ą d z ia ła l­ ność K o ścio ła. W o s t a tn i m ro z d z ia le n o sz ą c y m ty tu ł K u ltu r a r e lig ijn a in t e li­

g e n tó w z o sta ły u k a z a n e d w ie g łó w n e te n d e n c je e w o lu c ji re lig ijn e j w ś ro d o ­

w isk u p o ls k ie j in te lig e n c ji: a. d e p r y w a ty z a c ja re lig ii i p r z e k s z ta łc a n ie się pej w s p r a w ę p u b lic z n ą (k ie r u n e k o d w ro tn y n iż w k r a j a c h z a c h o d n ic h ) ; b. m o d y f ik a c ja m o d e lu r e lig ijn o ś c i e k le z ja ln e j, w y r a ż a ją c a się o d d a la n ie m od w z o ró w r e lig ijn e j o b y c z a jo w o śc i, s p a d k ie m z n a c z e n ia w p r a k t y c e ż y c ia p o d zien n e g o n o rm m o r a ln o ś c i r e lig ijn e j o ra z s e le k ty w n ą a k c e p t a c ję d o g ­ m a tó w w ia ry .

B a d a n ia e m p iry c z n e z o sta ły p rz e p r o w a d z o n e w 1988 r. n a r e p r e z e n ta ­ ty w n e j o g ó ln o p o lsk ie j p r ó b ie a d re s o w e j w y b ra n y c h in te lig e n c k ic h g r u p z a ­ w o d o w y c h : le k a rz y , n a u c z y c ie li, in ż y n ie ró w , e k o n o m istó w , a r ty s tó w (p la ­ sty cy , a k to rz y , m u zy cy ). A u to r k a p r z e b a d a ła 1200 o sób. N ik t'1 d o ty c h c z a s n ie p rz e p r o w a d z ił t a k s z e ro k o z a k re ś lo n y c h b a d a ń e m p iry c z n y c h z z a k re s u so c jo lo g ii r e lig ii w ś ró d in te lig e n c ji. B u d z i p o d z iw i z a ra z e m w ą tp liw o ś ć bairdzo w y so k i sto p ie ń r e a liz a c ji p ie r w o tn e j p ró b y b a d a w c z e j (98,1%). W śró d o g ó łu re s p o n d e n tó w 20,5% o k re ś liło sie b ie ja k o g łę b o k o w ie rz ą c y c h , (0,2% — ja k o w ie rz ą c y c h , 7,0% — ja k o n ie z d e c y d o w a n y c h , 7,8% —- ja k o

O

b o ję tn y c h , 2,5% — ja k o n ie id e n ty f ik u ją c y c h s ię z ż a d n ą z in s ty tu c jo n a li- o w a n ą f o r m ą re lig ii, a le w ie rz ą c y c h w is tn ie n ie n a d p rz y r o d z o n e j siły s p ra w c z e j, 6,3% — ja k o n ie w ie r z ą c y c h , a le z w ią z a n y c h z K o śc io łe m i tr a ­ d y c ją i 5,4% — ja k o n ie w ie r z ą c y c h i n ie z w ią z a n y c h z K o śc io łe m (0,2% — in n e o k re ś le n ia ).

W la ta c h 80. in te lig e n c ja p o ls k a n ie ty lk o n ie o d c h o d z iła od re lig ii, a le n a w e t d o n ie j w y r a ź n ie p o w ra c a ła . Z d a rz a ło się ta k ż e , ż e o so b y w y ­ c h o w a n e w ro d z in a c h a re lig ijn y c h p o s z u k iw a ły w re lig ii w s p a rc ia , a w je j w a r to ś c ia c h o d n a jd y w a ły s e n s ży cia. W e d łu g in d e k s u z b io rczeg o 18,9% b a d a ­ n y c h z o sta ło z a lic z o n y c h d o ty p u o re lig ijn o ś c i r e f le k s y jn ie p o g łę b io n e j, p o z n a w c z o a k ty w n e j i k o n s e k w e n tn ie k o śc ie ln e j. In te lig e n c i o c e c h a c h r e l i­ g ijn o ś c i tr a d y c y jn e j s ta n o w ili 44,3% o g ó łu z b a d a n y c h osób. W re s z c ie ś w ia ­ d o m o ść r e lig ijn a tr z e c ie j cz ę śc i p o p u la c ji w ie rz ą c y c h o d b ie g a ła o d m o d e lu

p o s tu lo w a n e g o p rz e z K ościół. O d c h o d z ą c y o d k o śc ie ln o śc i in d y w id u a liś c i w s p r a w a c h w ia r y tw o r z ą p r y w a tn e s y s te m y w a r to ś c i i in d y w id u a ln ą filozofie z n a c z e ń . W e d łu g in n e j ty p o lo g ii p o s ta w w o b e c re lig ii, in te lig e n c i re lig ijn i s ta n o w ili 63,2% c a łe j z b a d a n e j z b io ro w o śc i, a te iś c i — 14,7% o r a z o so b y z p o ­ g ra n ic z a w ia r y i n ie w ia r y — 22,1%.

M. L ib is z o w s k a -Ż ó łtk o w s k a z b a d a ła p o s ta w y in te lig e n c ji w o b e c re lig ii w s f e rz e p rz e k o n a ń , p r a k t y k i n a p o z io m ie w y b o ró w m o ra ln y c h , w ią ż ą c te n z a m ia r ze s t r u k t u r a l n ą k o n c e p c ją p o s ta w y . Z d ru g ie j s tro n y , w y ró ż n iła c z te ry e le m e n ty s tr u k t u r a l n e d e fin ic ji r e lig ii: d o k tr y n a relig ijn a,· k u l t ' r e l i ­ g ijn y , d o k tr y n a e ty c z n a , o rg a n iz a c ja r e lig ijn a . T a k ie p o d e jś c ie n ie h a r m o ­ n iz u je w p e łn i z p r z y j ę tą k o n c e p c ją p o s ta w y w o b e c re lig ii. S a m a o p e ra c jo - n a liz a c ja p o ję c ia „ p o s ta w a w o b e c r e lig ii” b u d z i p e w n e w ą tp liw o ś c i. N a j­ w a ż n ie js z y k o m p o n e n t p o sta w y , tj. a fe k ty w n y , z o s ta ł z o p e ra c jo n a liz o w a n y u b o g o i d ość p rz y p a d k o w o . Z a s tr z e ż e n ie d o ty c z y w ię c p o ś r e d n io k w e s tio ­ n a r iu s z a a n k ie ty , w k tó r y m z a m a ło je s t w s k a ź n ik ó w d o o k re ś la ją c y c h a f e k ­ ty w n y k o m p o n e n t re lig ijn o ś c i.

R e c e n z o w a n a k s ią ż k a z a w ie r a n ie w ą tp l iw ie w a ż n e o s ią g n ię c ia m e r y ­ to ry c z n e :

A . T rz e b a p o d k re ś lić z n a jo m o ść li te r a t u r y p r z e d m io tu , rz e te ln o ś ć p r z e ­ p ro w a d z o n y c h b a d a ń o ra z d u ż ą o stro ż n o ść w p r z e d s ta w ia n iu i u z a s a d n ia n iu , f o r m u ło w a n y c h w n io s k ó w , m im o p e w n y c h n ie d o c ią g n ię ć w o p e ra c jo n a li- z a c ji i k o n c e p tu a liz a c ji b a d a ń . A u to r k a b a r d z o d o b rz e o r ie n tu je się w n a j ­ n o w sz y c h d y s k u s ja c h te o re ty c z n y c h i m e to d o lo g ic z n y c h z z a k r e s u so c jo lo g ii re lig ii.

B. I n te r e s u ją c y j e s t s a m p r o b le m p o s ta w in te lig e n c ji p o ls k ie j w óbńc re lig ii p o d k o n ie c l a t 80., o d k ry w c z o s ą f o r m u ło w a n e p rz e z A u to r k ę w n io s k i (np. w sp ó łz a le ż n o ść w y k s z ta łc e n ia i re lig ijn o ś c i, d e p r y w a ty z a c ja re lig ijn o ś c i o ra z ty p o lo g ia p o s ta w w o b e c re lig ii). J e s t n a to m ia s t w ą tp liw e , czy w św ie ­ tle z e b ra n y c h m a te r ia łó w A u to r k a je s t w s t a n i e do k o ń c a o d p o w ie d z ie ć n a p y ta n ie , n a ile d o m in u ją c y w ś ro d o w is k u in te lig e n c ji ty p p o s ta w w o b ec r e lig ii je s t sp e c y fic z n y d la in te lig e n c ji ja k o g ru p y sp o łe c z n e j i n a ile Wy­ tw o rz y ła o n a w ła s n y ty p k u l t u r y r e lig ijn e j.

C. S y n te ty c z n e i c a ło ś c io w e o p ra c o w a n ia p o s ta w in te lig e n c ji w o b eA r e - lig ii z o sta ło u k a z a n e w k o n te k ś c ie w s p ó łc z e s n y c h d y s k u s ji z z a k re s u soDjo^ lo g ii re lig ii w P o ls c e i w św ie c ie . J e s t z d u m ie w a ją c e , że o g ro m in f o rm a c ji u d a ło się p rz e d s ta w ić w fo r m ie n ie ty lk o c z y te ln e j, n ie ty lk o n ie nużącej,1 C z y te ln ik a , a le w rę c z p rz e c iw n ie — b a r d z o in te r e s u ją c e j. P r e z e n t a c ja licz­ n y c h d a n y c h lic z b o w y c h j e s t p o d p o rz ą d k o w a n a p r z e d s ta w ia n iu w iodących· p ro b le m ó w b a d a w c z y c h . U m ie ję tn ie łą c z y się a n a liz y ilo śc io w e z jakości^-* w y m i.