Piotr Królikowski
Prezentacja judaizmu w polskiej
katechezie katolickiej
Collectanea Theologica 65/2, 49-59
1995
Collectanea Theologica 65 (1995) nr 2
PIOTR KRÓLIKOWSKI, WARSZAWA
PREZENTACJA JUDAIZMU W POLSKIEJ KATECHEZIE KATOLICKIEJ
Z aistnienie w now ym w ym iarze p ro b lem aty k i żydow skiej w k atech izm ach k ato lickich w Polsce je st w ynikiem reo rientacji zapoczątk o w an ej przez K ościół k ato lick i w D eklaracji N o stra A eta te n r 4 S o b o ru W aty k ań sk ieg o I I 1 i będącego jej ow ocem m iędzyreligij- nego d ialogu k atolicko-żydow skiego, k tó ry toczy się w Polsce od k ilk u n astu la t n a p o ty k a ją c niekiedy n a spore tru d n o ści, lecz zarazem przyno sząc znaczące korzyści o b u w sp ó ln o to m w yznaniow ym .
B ogaty w w ydarzenia ro k ubiegły - o b ch o d y 50 rocznicy P o w stan ia w G etcie, zakończenie sp o ru o ośw ięcim ski K arm el - m oże zostać u znany za zam ykający i d o pew nego sto p n ia p o d sum ow ujący kolejny e ta p sp o tk a n ia Ż y dów i chrześcijan. Pow yższa k o n sta ta c ja p o siad a rów nież znaczenie w odniesieniu d o polskiej katechezy, przed k tó rą otw ierają się now e perspektyw y w yznaczone przez bez w ątp ien ia je d n o z najw ażniejszych w ydarzeń obecnego p o n ty fik atu . 25 lipca 1992 ro k u p apież Ja n Paw eł II, w ypełniając je d n o z p odstaw ow ych z a d a ń K ościo ła ja k im je st przechow yw anie i przekazyw anie d ep o zy tu w iary, z a a p ro b o w a ł tek st now ego K atechi
zm u Kościoła K atolickiego, stanow iąceg o rodzaj k o m p en d iu m całości
katolickiej d o k try n y w iary i obyczajów . F a k t ten o ra z p ro m u l gow anie 11 X 1992 ro k u prom ującej now y katechizm k on sty tu cji apostolskiej Fidei depositum 2, a tak że p u b lik acja tek stu now ego K atech izm u tłum aczo nego n a głów ne języki europejskie w ciągu ro k u następ n eg o , za m y k ają - tak że w Polsce - pew ien okres tw orzenia katechizm ów K ościołów lokalny ch. N ow y K atechizm , staw iając p rz ed oso b am i zajm ującym i się k atechezą i szeroko p ojętym w ychow aniem chrześcijańskim za d an ie tw órczej recepcji
1 Zob. Waldemar C h r o s t o w s k i , «Nostra Aetate» z perspektywy ćwierć wiecza, Przegląd Powszechny 10/1990, s. 75-92.
2 Por. Apostolische Konstitution «Fidei Depositum», w: Katechismus der Kat holischen Kirche, Muenchen 1993, s. 29-35.
treści w nim zaw arty ch w now ych p o d rę czn ik ac h katechetycznych o ra z d o pew nego sto p n ia aktualizacji dotychczasow ych p o stu lató w , rów nież w zakresie prezentacji ju d a iz m u - a zatem nie h am u jąc p rac n a d k atech izm am i lokalnym i - m a służyć ja k o au ten ty c zn a n o rm a o rto d o k sji przy o p ra co w an iu tek stó w uw zględniających lok aln e w a ru n k i i p o trze b y w ierzących3. A czkolw iek wciąż jeszcze nie m ożem y doczekać się polskiego w yd an ia now ego K atech izm u , to je d n a k ju ż w chw ili obecnej w a rto d o k o n a ć w stępnego p o d su m o w a
nia dotychczasow ych spo sobów p rz ed staw ian ia powyższej p ro b le m aty k i w polskich p o d ręcznikach katechetycznych, k o n ce n tru jąc się głów nie n a m iejscu i sposobie prezentacji ju d a iz m u w polskiej katechezie, n a p rzedstaw ien iu jeg o h istorii, n a tu ry i zw iązków z chrześcijaństw em w kontek ście recepcji w skazań S o b o ru i Stolicy A postolskiej w tym zakresie4. N iniejsze o praco w anie, k tó re nie rości sobie pretensji do w yczerpującego przedstaw ienia obecności p ro blem atyk i judaistycznej w polskiej katechezie, m a do pew nego sto p n ia służyć w ypełnieniu luki istniejącej w polskim piśm iennictw ie pośw ięconym zaró w n o katechizacji ja k i dialogow i. S p o tkan ie Ż ydów i chrześcijan w Polsce, p rzecho dząc ze szczebla oficjalnych konferencji zainteresow anych nim specjalistów , w inno wejść bardziej zdecydow anie w sferę codziennej, tak że szkolnej p rak ty k i. P o trzeb a ta staje się z d n ia n a dzień co raz bardziej nagląca.
Z am knięcie zatem pew nego znaczącego e ta p u w katechetyce i katechezie w Polsce, k tó reg o term inus a d quem w yznaczają zaró w n o p ublikacje ja k i recepcja d o k u m e n tó w S o b o ru W aty kańskiego II i w atykańsk iej K om isji do S praw D ialo g u z Judaizm em , terminus
ante quem zaś, ogłoszenie K atechizm u Kościoła K atolickiego o raz
p o trz e b a przeniesienia w szerszej niż do tychczas m ierze ow oców d ialo g u d o w ychow ania kato lickieg o, stan o w ią p u n k t wyjścia niniej szego o p raco w an ia.
3 Por. Ignacy В о к w a, Recepcja «Katechizmu Kościoła Katolickiego» Przegląd Powszechny 2/1994, s. 224-233.
4 Por. zwł. Dokumenty Stolicy Apostolskiej, w: Żydzi i judaizm w dokumentach Kościoła i nauczaniu Jana Pawia II (1965-1989). Opr. Waldemar C h r o s t o w s k i i Ryszard R u b i n k i e w i c z SDB, Warszawa 1990, str. 21-84.
Syntetyczne opracowanie wskazań Urzędu Nauczycielskiego na temat prezen tacji judaizmu w katechezie przedstawiłem w artykule Jewish Culture, Religion and History in the Teaching and Religious Instruction o f the Catholic Church o f Poland,
Miejsce i sposób prezentacji judaizmu w polskich programach katechetycznych
Z ag ad n ien ie pow yższe m o żn a p rzedstaw ić w po staci o d p o w ie dzi n a n astęp u jące pytania: kiedy - to znaczy n a jak im etapie katechizacji, o ra z gdzie - czyli w ja k ic h p o d ręczn ik ach k atechetycz nych, a także ja k , przy użyciu ja k ic h m eto d d o k o n y w a n a jest p rezentacja ju d aizm u ? N a po czątek kilk a uw ag o ch a rak terze ogólnym .
K s z ta łt p o lsk iej k a te c h e z y z o s ta ł o k re ś lo n y w p rz y ję ty m w 1971 ro k u p rz ez K o n fe re n c ję P le n a rn ą E p is k o p a tu P o lsk i ra m o w y m i szczegółow ym p ro g ra m ie k a te c h iz a c ji5. K sz ta łtu ją c y się w k lim a cie p o s o b o ro w y m p ro g ra m ra m o w y , b ę d ą cy ro d z a je m o g ó ln y ch w y ty czn y ch d la p ro g ra m ó w szczeg ółow ych, dzieli k a te ch izację n a trz y cz te ro le tn ie o k re sy , p rz y czym k a ż d y k o lejn y je s t k o n ty n u a c ją cy k lu p o p rz e d n ie g o . K o n k r e tn ą fo rm ę re alizacji p ro g r a m u ra m o w e g o s ta n o w ią w sp o m n ia n e p ro g ra m y szczeg ó ło w e, p rz y czym je s t ich w p ra k ty c e tyle, ile istn ieje w ersji p o d rę c z n ik ó w .
R am o w y p ro g ra m katechizacji p o stu lu je prezentację z a g a d nień religioznaw czych - w tym rów nież ju d a iz m u - w trzecim ro k u n au c zan ia w szkole średniej, za ty tu ło w an y m przez tw órców p ro g ra m u „C złow iek w obec p ro b lem u w iary ” . M o żn a tu dostrzec dwie isto tn e różnice w p o ró w n a n iu z d ezy d eratam i Stolicy A postolskiej. Pierw sza u w ag a dotyczy perspektyw y prezentacji, d ru g a zaś w yb o ru jej czasu.
A czkolw iek p rezentacja ju d a iz m u przez poszczególne p o d rę cz niki będące k o n k re ty z u jącą realizacją p ro g ram ó w szczegółowych stanow i d o b ry p rzy k ład recepcji perspektyw y teologicznej, m o cno zaakcentow anej przez deklarację N ostra A eta te ju ż w otw ierającym ją zdaniu: „Z g łębiając tajem nicę K ościoła, św ięty S o b ó r o becny . p am ięta o więzi, k tó rą lud N ow ego T e sta m e n tu zespolony jest duch o w o z plem ieniem A b ra h a m a ” 6 i rozw iniętej w now ym K atechi
zm ie Kościoła K atolickiego, k tó ry posługuje się p raw ie wyłącznie
5 Por. Roman M u r a w s k i SDB, Program katechezy w szkołach ponadpods tawowych, w: Katecheza w szkole, red. Jan K r u с i n a, Wrocław 1992, s. 93-106.
6 Cyt. za: Deklaracja o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich «Nostra Aetate» w: Żydzi i judaizm..., dz. cyt., s.33.
m ającym w yraźnie teologiczne znaczenie pojęciem „Izrael i Iz raelici” 7 - przy czym w yjątek stan o w ią w now ym katechizm ie ok reślenia „ P ra w o żydow skie” o ra z sform uło w an ie „żydow ski sprzeciw w obec n au k i Jez u sa” 8, o b a w szakże bez negatyw nych k o n o tacji - o tyle p ro g ram ram o w y polskiej katechezy - p o w tó rzm y to ra z jeszcze - um ieszcza tem aty k ę ju d a iz m u w b lo k u pośw ięconym za g adn ieniom religioznaw czym . T o isto tn e przesunięcie ak cen tu w p o ró w n a n iu z p o stu latam i K o ścio ła w ynika z pew nością z fa k tu o p ra co w an ia p ro g ra m u ram ow ego w ro k u 1971 - praw ie cztery la ta p rzed o p u b likow an iem w a ty k a ń sk ic h W skazów ek i sugestii z 1 X II 1974 ro k u o ra z 14 la t przed w ydaniem najistotniejszego d la katechezy d o k u m e n tu z 24 V I 1985 ro k u . Z drugiej je d n a k stro n y należy zauw ażyć, że p ro g ram ram o w y w swej obecnej p ostaci p o w stał w 6 lat p o ogłoszeniu eksponującej w y m iar teologiczny dek laracji N ostra
A eta te, k tó ra sfo rm ułow ała ju ż w ów czas, ch oć niekoniecznie expres sis verbis, w stępne p o stu la ty d o tyczące prezentacji ju d a iz m u w k a te
chezie.
W p ro g ram ie ram ow ym katechizacji nie zostały on e - choć p o w inn y - w pełni uw zględnione, co je st sp ow o dow an e - ja k m o żn a w nosić - rezu ltatem niedostatecznej recepcji d o k u m en tó w Stolicy A p o sto lsk iej9. Pow yższych uw ag dotyczący ch religioznaw czej p e r spektyw y prezentacji ju d a iz m u postu lo w an ej przez p ro g ram ra m o wy, nie m o żn a n a szczęście w pełni odnieść d o p o d ręcznikó w katechetycznych, k tó ry ch a u to rz y o ra z re d ak to rzy - przynajm niej tych w ydaw anych po 1989 ro k u - p re zen tu ją ju d aizm tak , ja k to su g eru ją d o k u m en ty p o so b o ro w e , u w y p u k lając k o n tek st teologiczny o ra z zw racając uw agę n a p ro b lem y zw iązane z lo k aln ą, p o lsk ą specyfiką.
D ru g a u w ag a dotyczyć m usi m o m en tu w y bran ego przez a u to ró w p ro g ra m u ram ow ego d la przedstaw ienia ju d aizm u o ra z innych religii, a tak że ilości czasu przeznaczonego n a katechezę. U częszczający n a lekcje religii k ato lick i uczeń polskiej szkoły m a
7 Por. Katechismus ..., dz. cyt., s. 792, na której w wydaniu niemieckim hasto „Juden” odsyła do terminu „Israel; Israeliten” .
8 Tamże, s. 791.
9 Wyrazem tego stanu rzeczy jest również fakt, że spośród trzech artykułów poświęconych problematyce chrześcijańsko-żydowskiej na łamach „Katechety” do roku ubiegłego, zaledwie jeden traktuje o recepcji dokumentów Kościoła, pub likowanych przez włoską i francuską konferencję biskupów.
m ożliw ość o trzy m a n ia inform acji o ju d aizm ie w ra m a ch katechezy n a jednej lu b dw óch godzinach lekcyjnych pod czas trzeciego ro k u n a u k i w szkole średniej. D o k u m e n ty K ościo ła tym czasem p o stu lu ją ja k najw cześniejsze zap oznaw anie katechizow any ch z p ro b lem a ty k ą żydow sk ą o ra z organiczne jej w łączenie w całość pro cesu katechizacji „W sk azó w k i” (I,2 )10. U m ieszczenie katechezy o Ż y d ach i jud aizm ie n a ta k późnym etap ie n au c zan ia nie oznacza je d n a k , że p ro b lem aty k a ży dow ska je st w nim wcześniej - zw łaszcza p odczas p rz ed staw ian ia tzw. historii biblijnej - całkow icie nieobecna. Jest to je d n a k w w ielu p rz y p ad k ac h obecność incy d en taln a, bardziej d o k ła d n a zaś an aliza całości tem atyki żydow skiej, w y kraczająca p o za ram y niniejszego o p ra co w an ia , d o m a g a się pogłębionej analizy w szystkich p olsk ich p o d ręczników i katechetycznych publikacji pom ocniczych przeznaczonych d la szkoły podstaw ow ej i śred n iej11. W a rto podkreślić, że jest to je d n o z najpilniejszych z a d ań stojących p rzed o so b am i zajm ującym i się dialogiem chrześcijańsko-żydow skim i recepcją jeg o osiągnięć w katechezie.
Judaizm w podręcznikach do katechezy
P rzedstaw iając podręczniki d la szkół p o n ad p o d staw o w y ch należy podkreślić, że sp o śró d czterech wersji p ro g ram ó w szczegóło w ych fun kcjon ujących w szkołach średnich, trzy p o siad ają oso bne katechezy o jud aizm ie. P oniew aż kolejne publikacje katechetyczne ró ż n ią się m iędzy so b ą znacznie, przy czym do strzegalny jest w idoczny p o stęp sposobów o p ra co w an ia te m a tu w now szych z nich, zaprezen to w an e zo stan ą one w p o rz ą d k u chronolo giczny m u k az y w a n ia się. T en sp o sób prezentacji m a rów nież tę zaletę, że pozw ala zauw ażyć isto tn e niekiedy zm iany w sposobie om aw ian ia ju d aizm u . Z niew iadom ych przyczyn p ro b le m a ty k a ta nie je st p o ru sz a n a w ogóle w n ajstarszym sp o śró d p o d ręczn ik ó w funkcjo nu jący ch w szkole średniej, zaty tu ło w an y m Wiara i życie chrześcijanina a w ydanym w 1982 ro k u w P o zn an iu , aczkolw iek w jeg o części religioznaw czej m ów i się o islam ie, b uddyzm ie i hinduizm ie.
10 Por. Żydzi i judaizm..., dz. cyt., s. 60.
11 Niniejsze opracowanie nie omawia wykorzystywanych niekiedy w praktyce katechetycznej jednostek lekcyjnych w publikacjach religioznawczych: Kazimierza B u k o w s k i e g o , Religie świata a chrześcijaństwo, Poznań 1988, s. 115-128 oraz Daniela O l s z e w s k i e g o , Z zagadnień religioznawstwa, Łódź 1988, s. 54-58.
K o lejnym o p racow aniem - i pierw szym uw zględniającym ju d a iz m - jest przeznaczony dla nauczycieli, a p rzyg otow an y p o d red ak cją księdza p ro feso ra M ieczysław a M ajew skiego przez ab so l w entów Specjalizacji K atechetyki K atolickiego U niw ersytetu L ub el skiego, pierw szy to m serii „M a te riały K atechetyczn e” , w ydany w ro k u 1984 i zaty tu ło w an y O d religii do wiary. W o d ró żn ien iu o d p o stu la tó w p ro g ra m u ram ow ego, a u to rz y zdecydow ali się n a um iesz czenie katechezy o jud aizm ie w pierw szym ro k u nau czan ia w szkole średniej, przy czym perspek tyw a prezentacji jest, zgodnie z ty tułem publikacji, p ersp ektyw ą religioznaw czą. Specyfika p o d ręczn ik a lu be lskiego polega n a podziale każdej je d n o stk i lekcyjnej n a pięć części: 1. M otyw ację - zaw ierającą cele staw iane p rzed katechezą; 2. P lan katechezy; 3. S tru k tu rę; 4. M etodę; o ra z 5. M a te ria ł12. W lubelskim p ro g ram ie szczegółowym ju d aizm nie m a de fa c to osobnej katechezy, o m ów io ny zaś został w sum ie n a trzech stro n ac h w raz z bu ddyzm em i islam em w części 3 i 5 o p raco w an eg o przez Jan in ę K a m iń sk ą ro zd ziału trzeciego, zatytu ło w an eg o W ielość religii w świecie. C h o ć zam iarem a u to rk i było p rzek azan ie obiektyw nej wiedzy, s k o n fro n tow anie trzech religii o raz kształto w an ie p o staw y o tw arto ści w obec nich, to je d n a k został on uw ieńczony częściow ym jedy nie p o w od ze niem . A k cen tu jąc o p a rtą n a przym ierzu w yjątkow ość dziejów i misji Izraela p o śró d innych n a ro d ó w i religii, p o d k re śla się zarazem , przy p o m o cy dość dow olnej n ad in terp retac ji frag m en tu 9 rozdziału soborow ej K onstytucji o Kościele, odw rócenie się Izraela od n a d p rzyrod zon ej rzeczyw istości uniw ersalizm u zbaw ienia. Z arazem je d n a k - tym razem z użyciem cy tató w z D ek laracji N ostra A eta te n r 4 - a u to rk a przeciw staw ia się teorii odrzu cenia Ż ydów i p rz ed staw ian ia ich ja k o „przeklęty ch przez B oga” o raz p o w tarza s o b o ro we w ezw anie o w zajem ne p o zn an ie i poszanow anie. N a d tą częścią prezentacji zaciążył je d n a k u k ła d m ateria łu , sugerujący niew ystar- czalność ju d a iz m u ja k o religii przez k o n fro n ta cję z „pełn ią O b jaw ien ia w C h ry stu sie” . P ow ażne w ątpliw ości budzić m oże tak że
zestaw w iadom ości o ju d aizm ie zaw arty w części 5, tw orzący w rażenie zbitki p rz y p ad k o w o p o d an y c h inform acji. Bez niezbędnych w yjaśnień i odniesień d o przeszłości akcen tujących ciągłość his to ry cz n ą i religijną o ra z ro zróżn ień pom iędzy religią przedw
y-12 Specyfikę polskich programów szczegółowych omawia w swoim artykule Roman M u r a w s k i .
g n aniow ą a ju d aizm em drugiej św iątyni, sytuuje się p o czątek ju d a iz m u w ro k u 458 p .n .e., podczas reform y E zd rasza p rzep ro w ad zon ej p o niew oli bab ilońsk iej, m im o że w yłonienie się ju d aizm u je st kw estią procesu trw ającego wiele lat, a działalność E zd rasza - zw łaszcza zaś czas jeg o m isji - stanow i d o dziś p rz ed m io t d e b a t w śród biblistów i h isto ry k ó w 13. N iezw ykle sk ró to w o zostały om ów ione pism a ju d a iz m u, przy czym w edług a u to rk i katechezy T o ra „z a w a rta jest w P ięcioksięgu M ojżesza” , a nie je st nim p o p ro stu . S p ośród elem entów charak tery zu jący ch ju d aizm ja k o religię w yb rany został tylko m onoteizm . E ty k a żydow ska zaś je st p re zen to w an a ja k o p ra k ty k a religijna, p rzy czym n a określenie przynajm niej m ianem n iep o ro zu m ien ia zasługuje f a k t- je ś li in terp re to w ać go w odniesieniu do w spółczesnego ju d aizm u - rzekom ego k a ra n ia śm iercią w śród Ż ydów za cudzołóstw o.
W o d ró żn ien iu od nie odpow iadającej obecn em u stanow i wiedzy, grzeszącej skrótow ością i p o dstaw ow ym i błędam i m ery to ry cznym i katechezy p odręczn ik a lubelskiego, k tó ra bro n ić się m oże jedynie faktem d a ty publikacji, dw ie kolejne p ró b y ujęcia p ro blem atyki żydow skiej w ydają się być bardziej udane.
Pierw szą z nich stanow i w ydany w 1992 ro k u w P o zn an iu , lecz o p ra co w an y przez grupę a u to ró w z A rchidiecezji K atow ickiej (są nim i przew ażnie duchow ni) p o d ręczn ik dla nauczyciela z a ty tu ło w a ny C złow iek wobec problem u wiary z serii m ateriałó w katechetycz nych „Ż yć p ra w d ą ” ukazujących się p o d re d ak cją ks. J a n a Szpeta. K atech eza pośw ięcona judaizm ow i zn alazła m iejsce w II części p o d ręczn ik a n a stro n ac h 92-101 i sk ład a się z dw óch, paraleln ych elem entów : przebiegu i treści katechezy o ra z uw ag m etodycznych, p o d an y c h w form ie glos m arginesow ych, a więc rów nie zdaw kow ych ja k w zm ianki m etodyczne p o d ręczn ik a lubelskiego. Isto tn e novum zaw iera je d n a k ty tu ł katechezy: „ K to sp o ty k a Jezusa, spo ty k a ju d a iz m ” , zaczerpnięty z d eklaracji b isk upów niem ieck ich 14, a z a ra zem zaznaczający przesunięcie perspektyw y z religioznaw czej n a teologiczną. O w a zm iana, otw ierająca m ożliw ość w pow ażniejszym niż dotych czas sto p n iu interioryzacji przekazyw anej w katechezie w iedzy religijnej, zaznaczo n a zostaje ju ż n a p o cz ątk u , w prezentacji dziejów ju d aizm u , p o tra k to w a n y c h ja k o „ h isto ria d ziałan ia B oga
13 Zob. John B r i g h t , Historia Izraela, Warszawa 1994, s. 399-411. 14 Zob. Michał C z a j k o w s k i , Co to znaczy, że Jezus jest Żydem, w: Lud Przymierza, Warszawa 1992, s. 62-71.
w świecie” ze swym m o m en tem kulm inacyjnym w przym ierzu synajskim , k o n sty tu u jący m Izraela ja k o „ n a ró d w y b ran y ” (Iz 45,4) o ra z „oblub ien icę B oga” (O z 2,4). B ardzo pobieżnie je d n a k s c h a ra k teryzo w ano p o zo stałe etap y dziejów Izraela - także Szoa, w z ro zum ieniu znaczenia której k atech eza w in na w edług w aty k ań sk ich „W sk azó w ek ” (6,1) d o p o m a g a ć 15. T o ra , p rz ed staw ian a ja k o : P ię cioksiąg, P raw o i N a u k a , będące d arem B oga d la Izraela o ra z T alm u d , zaw ierający u stn ą trad y cję rab in iczn ą stan o w iącą a k tu a liz a cję P raw a M ojżesza, to p rezentow ane przez katechezę święte księgi ju d aizm u , w yrażające jeg o d o k try n ę, a zatem : teologię, an tro p o lo g ię i etykę. Isto tn y m błędem p o d rę czn ik a jest stw ierdzenie, iż ju d aizm nie p o siad a w yraźnego w yznania w iary i p ró b a pom inięcia funkcji S zem a Israel. N iezależnie je d n a k o d tego, stw ierdzić m o żn a u d a n ą , w o ln ą o d jakich k o lw iek sk ojarzeń ju ryd ycznych p ró b ę prezentacji żyw ego dośw iadczenia B oga w religii żydow skiej, i w ypływ ających zeń w skazań etycznych. P erspektyw a teologiczna cechuje także om ów ienie funkcji szab atu , o b rz eza n ia i św iąt o raz oczekiw ania n a przyjście M esjasza, k tó rą to kw estię p o p rzed n i p o d ręcznik zupełnie pom ijał. N ajciekaw szą część je d n o stk i lekcyjnej zaw artej w p o d ręcz n ik u stanow i część trzecia, tra k tu ją c a o sto su n k ach chrześcijańs ko-żydow skich z perspektyw y deklaracji N ostra A eta te n r 4. Z a jej tek stem p o d k re ślo n e zostają w form ie p y ta ń i odpow iedzi m iędzy innym i: znaczenie p oczątk ó w w iary i w y b o ru K o ścio ła u p atria rch ó w i M ojżesza, szacunek należny w yznaw com ju d aizm u i ich w ierności Przym ierzu, w spólne Ż y d o m i chrześcijanom oczekiw ania esc h ato lo giczne o ra z zasadnicza niezgodność chrześcijaństw a z n astaw ieniam i o c h a rak terze antysem ickim . A u to rz y katechezy zachęcają do o m a w ian ia tej p ro b lem a ty k i w d ro d z e k o rz y sta n ia z d o k u m en tó w w atyk ańsk iej K om isji d o S praw S tosu nk ów R eligijnych z Ju d a iz m em o ra z przem ów ień papieskich. J a k o jed yni p ro p o n u ją p o n a d to lek tu rę uzupełniającą. W sum ie m o żn a tę p ró b ę przybliżenia ju d a iz m u u zn ać za dość u d a n ą , aczkolw iek p ozo staw ia o n a w rażenie nied o sy tu ze w zględu n a zb y tn ią skró to w o ść z ja k ą p o tra k to w a n o n iek tó re tem aty.
O sta tn ia z p rezentow anych, a zarazem najnow sza p u b lik acja katech ety czn a jest zarazem pierw szą, sk ład ającą się z dw óch części: m ateriałó w katechetycznych d la u cznia o ra z p o d ręczn ik a m etod ycz
nego, ad resow an ego d o nauczycieli. C hodzi o trzecią część w ydanego w 1992 ro k u a o praco w an eg o p o d kierunkiem ks. prof. J a n a C h ary tań sk ie g o p o d ręczn ik a Spotkania z Bogiem , noszącego ty tu ł
Spotka nia z Bogiem w praw dzie. P o d sta w o w a w arto ść tego ujęcia
o p iera się n a fakcie d ostarczenia uczniom p o raz pierw szy w polskiej katechezie je d n o stk i lekcyjnej pośw ięconej jud aizm o w i w p o d ręcz n ik u adreso w an y m b ezpośrednio d o nich. W a rto je d n a k zad ać w tym m iejscu p y tan ie - czy trze b a było czekać n a tego ty p u p ublikację tak długo? P ozo staw iam je bez k o m en tarza.
W arszaw sk a w ersja p ro g ra m u szczegółow ego odznacza się sporym n o w ato rstw em zaró w n o w zakresie treści ja k i form y prezentacji. Jest o n o w idoczne zw łaszcza w przyg o to w an y m przez J a n a T o m cz ak a SJ dla p o d rę czn ik a m etodycznego w p ro w ad zen iu do katechezy, w k tó ry m chęć zm ian y trw ających wciąż w n iektórych kręgach naszego społeczeństw a i niezgodnych z E w angelią a n tyżydow skich uprzedzeń p o tra k to w a n a zo stała ja k o p u n k t wyjścia. W o p arciu o b ard zo liczne publikacje zam ieszczane n a łam ach p olskich czasopism teologicznych o ra z o d o k u m en ty K ościoła, w tym in extenso cyto w ane przem ów ienia papieskie, u za sad n io n a z o stała nie tylko p o trze b a k atechezy o judaizm ie, lecz rów nież o m ów io no obszernie d o k o n u ją c ą się w K ościele reorientację w n a u czaniu o Ż y d ac h p rzedstaw ianych, p o raz pierw szy ta k zdecydow anie w p u b lik acjach katechetycznych, ja k o p rz ed m io t m iłości Boga. W części obejm ującej m ateriały p o m o cn e przy pro w ad zen iu k atech e zy, po d ręczn ik m etodyczny ilustruje frag m en tam i pub lik acji - w tym c y tata m i z L istu P asterskiego E p isk o p a tu P olski z okazji 25 rocznicy ogłoszenia D ek laracji soborow ej - tem aty p o ru sz an e we w p ro w ad ze niu: zakorzenienie K ościoła w n aro d zie żydow skim , p rob lem w łaś ciwego naśw ietlenia odpow iedzialności za śm ierć C h ry stu sa a tak że w spólną histo rię P o laków i Ż ydów . D ążąc d o n a d a n ia właściw ego k ie ru n k u w ychow aniu m łodzieży w d u ch u toleran cji i p o d k reślając d u ch o w ą w sp ó ln o tę m iędzy w yznaw cam i o b u religii nie p o m ija się spraw tru d n y ch , zw iązanych z dw udziestoleciem m iędzyw ojennym i okresem P olski L udow ej. W yw ażo n a i obiektyw na p rezen tacja tych zagadnień, o p a rta n a p racach profesorów : M arcin a K uli, W ład y sław a B artoszew skiego i Jerzego T om aszew skiego, stanow i isto tn e n o v u m w p o ró w n a n iu z treścią u p rzed n io om aw ianych pub lik acji katechetycznych. Jedynym m an k am e n te m pod ręczn ik a m eto dycz nego jest do ść zd aw kow e p o tra k to w a n ie znaczenia Z agłady, k tó ry to
fa k t stano w i p u n k t wyjścia k atechezy w m ateria ła ch k atechetycznych p rzeznaczonych dla ucznia. H o lo ca u st zilu stro w an y zostaje w nich ju ż n a sam ym p o cz ątk u zdjęciem przedstaw iającym epizod z lik w idacji w arszaw skiego g etta o ra z fragm en tem w iersza K azim ierza W ierzyńskiego D o Ż ydów . Isto tn e przy tym znaczenie m a p o ja w ia ją ce się w następnej kolejności p y tan ie o sens w y brania, stanow iące rodzaj k o n tra p u n k tu dla w pro w ad zan eg o sygnału i w iążące fa k t licznych p rześlad o w ań Ż ydów w dziejach nie z p ro m o w a n ą przez d a w n ą teologię blasfem ią „b o g o b ó jstw a ” , lecz w skazując n a cier pienia ja k o im pliko w ane po w o łan iem przez Boga.
Ź asygnalizow ane powyżej zróżnicow anie śro dkó w p rzekazu treści stanow i zresztą o specyfice tej katechezy, odw ołującej się za ró w n o d o cy tató w z d o k u m e n tó w K ościoła, ja k i fragm entów M iszny czy też obszernie przy taczan y ch w spom nień Belli C h agall, służących ja k o ilustracja p rz y k ła d u dom ow ej liturgii żydow skiej i p rzekazu jących n astró j szab atu . K atech eza w p o d ręczn ik u S p o t
kania z Bogiem w praw dzie ja k o pierw sza realizuje w ta k znaczącym
w ym iarze p o stu la t d o k u m en tó w K o ścio ła organicznego w łączenia dziedzictw a Biblii H ebrajskiej w całość pro cesu n au czan ia. Cel ten zostaje osiągnięty poprzez o b sze rn ą prezentację dziejów ju d a iz m u biblijnego, łączącą elem enty syntezy historycznej z w iedzą o p o w staw an iu kolejnych ksiąg T a N a C h o ra z w yraźne w y ak centow anie zak o rzen ien ia w iary chrześcijańskiej w ju d aizm ie w katech ezach pośw ięconych B ogu-S tw órcy n ieb a i ziem i o ra z O bjaw ieniu B ożem u Pierw szego T estam en tu , k tó ry to term in, aczkolw iek z różn ym pow odzeniem i konsekw encją, sta ra ją się au to rz y stosow ać. O m ó w ienie p ro b lem aty k i h isto rii zbaw ienia p rzy po d k reślen iu roli ju d a iz m u o ra z egzystencjalnej au to id en ty fik acji uczniów w przym ierzu za w arty m przez B oga z ludem Izraela, p ozw ala uczynić isto tn y k ro k n a d ro d z e p o strze g an ia d ośw iadczenia w iary „starszy ch b ra c i” ja k o niezbędnego sk ład n ik a w łasnej tradycji religijnej. E kspozycja te m a tyki w olności o raz cierpienia, a tak że w pro w ad zen ie do syntezy p ro b lem a ty k i teolog iczn o-m oralnej w dalszych częściach p o d rę cz n ik a w ielok rotnie o dw ołują się d o p o d ło ża staro testa m e n to w eg o , i to nie ja k o źró d ła cy tató w i przy k ład ó w , co często m iało m iejsce w ujęciach daw niejszych, lecz ja k o s tru k tu r w yrażających żywe, egzystencjalne dośw iadczenie B oga Izraela, zw racającego się ze sw ym orędziem k u w spółczesnem u człow iekow i. M ateriały k ate c h e tyczne d a ją p o n a d to d o b ry , zak o rze n io n y w koncepcji k a n o n u Biblii
H ebrajskiej i T rad ycji chrześcijańskiej, p rzegląd klasycznego profety- zm u izraelskiego o raz m iejscam i nieró w n ą p rezentację w ielopos- taciow ego ju d a iz m u w czasach Jezusa, p o łącz o n ą z k ró tk im om ów ie niem jego dziejów aż do czasów w spółczesnych, k o n centru jącym się n a okresie rabinicznym o ra z H ask ali. O wiele ciekaw sza i w ykazująca lepszą zn ajom o ść p ro b lem a ty k i o ra z konsekw encję m yślow ego d ys k u rsu niż w p o p rzed n ich p u b lik acjach je st p rezen tacja m iejsca człow ieka w ju d aizm ie, św iąt żydow skich o ra z soteriologii. C hociaż tem ato m tym pośw ięcono więcej m iejsca niż d otychczas, m o żn a je tym niem niej tra k to w a ć jedynie ja k o zasygnalizow anie p ro blem u. Z a najciekaw szą należy u zn ać trad ycyjn ie o sta tn ią część katechezy, b a rd z o w yczerpująco in fo rm u jącą o reorien tacji K ościoła w obec Ż ydów i ju d aizm u . W sum ie, koncepcję k atechetyczn ą p rzy g o to w an ą w p o d rę czn ik u przez ks. R o m a n a M u raw skiego SDB należy ocenić w ysoko.
N a po d staw ie p rzedstaw ioneg o om ów ienia dostrzec m o żn a isto tn y wysiłek katechezy katolickiej w celu co raz lepszej recepcji w skazań U rz ęd u N auczycielskiego i rezu ltató w d ialog u chrześcijańs ko-żydow skiego. A czkolw iek w idoczny jest isto tn y ilościow y i ja k o ś ciow y p o stęp w przygotow yw anych w kolejnych p o dręcznikach katech ezach o judaizm ie, to je d n a k sp o śró d trzech prezen tow an ych publikacji ty lk o o sta tn ią m o żn a u zn ać za w pełni u d a n ą , także z p o w o d u realizacji p ró b y d o ta rc ia z m ateriałem bezp ośredn io do ucznia. T o spostrzeżenie nie dotyczy jedy nie oceny o m ów ionych publikacji, lecz zjaw iska znacznie szerszego - św iadom ości p o trzeb y nieu stann ej w ym iany i o b u stro n n ej recepcji pom iędzy szeroko p o jętą k atechezą a szybko poszerzającym zakres sw oich d o k o n a ń dialogiem chrześcijańsko-żydow skim , ta k ab y dziedzictw o Izraela staw ało się i d la chrześcijan n ap raw d ę rzeczyw istością w ew nętrzną.
