GRZEGORZ SPYCHALSKI, LEONID WOROBJOW, ALEKSIEJ SKAKUN
Katedra Ekonomii, Akademia Rolnicza w Szczecinie
Streszczenie:
W pracy została przedstawiona analiza tendencji na rynku pracy w rolnictwie Białorusi. Opisano w niej podstawowe kierunki kształtowania si zasobów pracy w rolnictwie. Płynno kadr w rolnictwie kraju jest przedmiotem analizy specjalnej.
1. Wstp
Przekształcenia gospodarcze oraz polityczne na Białorusi zwizane z aktywnym reformowaniem gospodarki spowodowały szereg zjawisk kryzysowych na rynkach makroekonomicznych. Istotne zmiany zaszły take na rynku pracy i w systemie zatrudnienia mieszkaców Białorusi. W warunkach ogranicze finansowych swojej działalnoci przedsibiorstwa zostały zmuszone do bardziej efektywnego wykorzystania zasobów pracy i okrelenia ich wielkoci z punktu widzenia moliwoci produkcyjnych. W efekcie doprowadziło to do zmniejszenia popytu na sił robocz oraz do licznych zwolnie robotników i masowego zjawiska bezrobocia w gospodarce Białoruskiej.
W zwizku z tym celem artykułu jest analiza polityki gospodarczej pastwa w sferze zatrudnienia i rynku pracy, a take przeprowadzenie analizy dynamicznej tendencji na rynku pracy oraz sformułowanie podstawowych zagadnie problemowych w tym obszarze.
1. Wyniki bada
Przeprowadzona analiza wiadczy o tym, e w całej gospodarce Białorusi obserwowany jest spadek aktywnoci ekonomicznej mieszkaców. W cigu ostatnich 15 lat liczba aktywnych zawodowo mieszkaców kraju zmniejszyła si do poziomu 45% ogólnej populacji. Te zmiany maj charakter stałej tendencji. Od pocztku kształtowania si stosunków rynkowych zauwaono równie niszy poziom obowizkowoci pracy czci zatrudnionych w wytwarzaniu dochodu narodowego. Pracownicy uzyskali prawo wolnego wyboru – uczestnictwa w relacjach na rynku pracy. To wpłynło na odejcie na zasadzie dobrowolnoci czci zatrudnionych (przede wszystkim kobiet), ze sfery produkcyjnej. Jednoczenie znaczne zmniejszenie liczby aktywnych zawodowo mieszkaców mona wyjani koniecznoci opuszczenia zasobu pracy osób o niskiej konkurencyjnoci na rynku – młodziey, emerytów, niepełnosprawnych i innych.
Aktywno zawodowa mieszkaców wsi jest znacznie mniejsza ni aktywno mieszkaców miast. Jest to zwizane z duym udziałem w ogólnej liczbie mieszkaców ludzi dorosłych zamieszkujcych obszary wiejskie oraz prowadzcych gospodarstwo rolne.
Według danych Ministerstwa Statystyki i Analizy Białorusi liczba zatrudnionych mieszkaców wsi wynosiła w roku ubiegłym 23,5% wszystkich zatrudnionych w gospodarce kraju. W cigu
ostatnich 10-u lat znacznie zmniejszył si równie udział zatrudnionych w rolnictwie w stosunku do całego zasobu pracy na wsi – z 19,1% w roku 1990 do 14,1% w roku 2000.
Na tle wiatowych tendencji opisan sytuacj mona traktowa jako zjawisko pozytywne. Gdyby nie to, e doszło do deformacji systemu zatrudnienia na terenach wiejskich oraz wzrostu bezrobocia wywołanego przejciem gospodarki ywnociowej od systemu socjalistycznego do kapitalistycznego w warunkach kryzysu ekonomicznego37.
Nieracjonalna struktura zatrudnienia mieszkaców wsi oraz brak inwestycji rozwojowych w innych sferach działalnoci nie sprzyjaj tworzeniu nowych miejsc pracy. Dua konkurencja na rynku pracy powoduje ponadto przedłuanie si okresu pozostawania bez zatrudnienia. Skutkiem tego jest permanentny charakter bezrobocia wiejskiego i jego negatywne oddziaływanie społeczne i zawodowe. Jednoczenie długi okres pozostawania bez pracy powoduje utrat dowiadcze zawodowych mieszkaców wsi i spadek poziomu ich umiejtnoci. Spada take mobilno zawodowa społecznoci wiejskiej. Procesy transformacji systemu gospodarczego i zasad prawnych doprowadziły do zmian struktury zasobów pracy w zalenoci od rodzajów podmiotów gospodarczych (rys. 1). Zatrudnienie w rolnictwie Prywatne gospodarstwa domowe, 5 % Przedsibiorstwa rolne, 94% Gospodarstwa farmerskie, 1% Przedsibiorstwa pastwowe, 30% Przedsibiorstwa prywatne, 70%
Rys. 1. Podział zasobów pracy według rodzajów podmiotów gospodarczych ródło: opracowanie własne.
Dynamika liczby zatrudnionych w rolnictwie i ich struktura w zalenoci od płci i wieku została przedstawiona w tabeli 1. Z tabeli wynika, e wraz ze spadkiem ogólnej liczby zatrudnionych w rolnictwie i zmniejszaniem si udziału zdolnych do pracy mczyzn i kobiet zauwaa si szybsze tempo spadku zatrudnienia w porównaniu z szybkoci starzenia si mieszkaców wsi.
Tabela 1. Dynamika liczby zatrudnionych w rolnictwie oraz struktura według płci i wieku
1993 1995 2000
tys. osób % tys. osób % tys. osób % Ogólna liczba zatrudnionych
członków ich rodzin 1707,2 100 1615,3 100 1419,6 100 Zdolni do pracy mczyzny 400,8 23,5 371,4 23,0 323,0 22,8 Zdolne do pracy kobiety 276,3 16,2 251,8 15,6 225,0 15,8 Mczyni w wieku 60 lat i powyej 226,0 13,3 223.2 13,8 198,8 14,0 Kobiety w wieku 55 lat i powyej 407,4 23,9 391,1 24,2 348,7 24,6
37 - ! " ! # $. %"# & !
1993 1995 2000 tys. osób % tys. osób % tys. osób % Niezdolni do pracy mczyzny
od 16 do 60 roku ycia 17,6 1,0 16,7 1,0 13,3 0,9 Niezdolne do pracy kobiety
od 16 do 55 roku ycia 15,4 0,9 14,4 0,9 10,2 0,7 Nastolatki w wieku 12-16 lat 119,4 7,1 119,5 7,4 114,1 8,1 Dzieci do 12 lat 238,5 14,1 227,3 14,1 186,3 13,1 Zatrudnieni w rolnictwie 945,2 55,4 843,5 52,2 659,5 46,6 Zatrudniono w przemyle,
budownictwie i innych branach 120,7 7,1 123,8 7,7 123,2 8,7 ródło: )&&, )&, 2002.
Poziom kwalifikacji zatrudnionych w rolnictwie mona oceni za pomoc informacji zawartych w tabeli 2. W brany obserwowany jest wysoki udział pracowników z niskim wykształceniem. Tylko 5,8 % pracowników posiada wykształcenie wysze. Ponadto w ostatnich latach obserwuje si spadek iloci kierowników funkcjonalnych zatrudnionych w przedsibiorstwach przy tym tylko 62% z nich posiada wykształcenie wysze, natomiast w grupie specjalistów wyszym wykształceniem legitymuje si 53% zatrudnionych.
Tabela 2. Poziom wykształcenia pracowników w rónych dziedzinach gospodarki Białorusi (w procentach wszystkich zatrudnionych na koniec roku 2000)
Wykształcenie Wysze rednie
zawodowe
rednie ogólne
Niepełne rednie
Ogólne w gospodarce narodowej 18,3 22,3 50,6 8
Przemysł 13,0 20,0 60,2 6
Rolnictwo 5,8 12,6 56,8 24
ródło: )&&, )&, 2002.
Przeanalizujmy obecnie podstawowe kierunki kształtowania zasobów pracy dla rolnictwa (rys. 2). Przykładowo w roku 1999 na rynku pracy pojawiło si 6 tysicy absolwentów rednich szkół rolniczych oraz 2,8 tysica absolwentów z wykształceniem wyszym rolniczym. Natomiast według danych Ministerstwa Rolnictwa Białorusi tylko około 2/3 tej grupy absolwentów podjło prac w rolnictwie.
Pracownicy z innych regionów i bran Absolwenci studiów wyszych, techników, szkół rednich Zatrudnieni w rolnictwie Odejcie pracown ików Pracownicy którzy osignli zdolno zawodow Podwyszenie kwalifikacji personelu
Rys. 2. Tworzenie zasobów pracy w rolnictwie ródło: opracowanie własne.
Wanym kierunkiem kształtowania kadr dla rolnictwa jest przeszkolenie i podwyszenie kwalifikacji pracowników. W kraju zajmuj si tym 26 uczelni. Zarzdzanie naukowo-dydaktyczne ustawicznym kształceniem personelu prowadzi Instytut zarzdzania kompleksu agroprzemysłowego (APK).
Zadania zwizane z przeszkoleniem i podwyszeniem kwalifikacji pracowników na stanowiskach kierowniczych zostały rozdzielone midzy nastpujce instytucje: Instytut Zarzdzania APK – 11,9%, wydziały doskonalenia kwalifikacji uczelni rolniczych – 45,6%, oddziały przekwalifikowania i podwyszenia kwalifikacji techników rolniczych i kursy przy Instytutach naukowo-badawczych oraz centrach uczelnianych – 36,8%, centra uczelniane innych ministerstw – 5,7%.
Natomiast przy dowolnie szerokim systemie kształcenia podyplomowego podniesienie kwalifikacji kierowników odbywa si w cyklu 8-9 letnim w rolnictwie białoruskim w porównaniu do 3-5 letniego cyklu w Europie Zachodniej i Japonii. W ostatnich latach spada zainteresowanie przedsibiorstw rolnych doskonaleniem jakoci swojego personelu. Priorytetem tych firm jest utrzymanie si na rynku i przetrwanie w trudnych warunkach finansowych, natomiast doskonalenie kadr staje si zadaniem przyszłoci i odchodzi na plan drugi.
Przedmiotem analizy specjalnej jest płynno kadr poniewa zwolnienie pracowników wymaga dodatkowych kosztów przedsibiorstwa zarówno materialnych jak i organizacyjnych. Przy analizie płynnoci kadr zostały wykorzystane wskanik relacji ogólnej liczby zwolnionych do redniej iloci zatrudnionych oraz wskanik relacji iloci przychodzcych do pracy do odchodzcych pracowników.
Z ostatnich latach corocznie z rolnictwa odchodziło około 20% pracowników, natomiast liczba nowo zatrudnianych wynosiła zaledwie 13% (tabela 3).
Tabela 3. Wskaniki płynnoci personelu w rolnictwie
1995 1998 2000 Zatrudniono pracowników, tys. osób 77,0 101,5 93,4
Ubyło pracowników, tys. osób 114,1 125,6 128,7
Współzaleno midzy nimi, tys. osób 67,5 80,8 72,6
ródło: - , )& , 2000.
Specjalici oceniaj poziom płynnoci kadr na 3-5% jako ich naturalne odwieenie natomiast poziom płynnoci 10-12% jako sytuacj, która ju powinna wywoływa zaniepokojenie kierownictwa. W rolnictwie Białorusi sytuacja jest ju niepokojca. Podstawowe przyczyny i motywy zwalniania pracowników to: nieadekwatny poziom wynagrodzenia materialnego, brak perspektyw rozwoju, zła organizacja procesu pracy, nieprawidłowe realcje z kolegami i kierownictwem.
Badania motywacji działalnoci pracowniczej człowieka wiadcz o to, e kryterium efektywnoci zawodowej stanowi stopie jego samorealizacji. Samorealizacj mona oceni tak z punktu widzenia analizy kilku czynników jak i z pozycji samooceny pracownika. Trzeba zaznaczy, e w cigu ostatnich dziesiciu lat ilo pracowników w przedsibiorstwach rolniczych zmniejszyła si dwukrotnie. Jednak na tle jeszcze bardziej wyranego spadku wielkoci produkcji zmniejszeniu wielkoci pracowników nie towarzyszy wzrost efektywnoci wykorzystania ich pracy. Produkcja podstawowych rodzajów produktów rolnych w przeliczeniu na jednego zatrudnionego zmniejszyła si (za wyjtkiem buraków cukrowych). Przy czym poziom tego wskanika jest wyranie niszy w stosunku do krajów rozwinitych.
Od roku 1990 do roku 2000 wydajno pracy w rolnictwie białoruskim obliczona jako warto produkcji globalnej w cenach porównywalnych podzielona przez ilo zatrudnionych zmniejszyła si w skali kraju o 21%. Na wydajno pracy wpływaj z jednej strony specyficzne czynniki od których zaley racjonalne wykorzystanie zasobów pracy, a z drugiej strony ogólne uwarunkowania poziomu intensywnoci gospodarowania. Tylko aktywizacja tych dwóch czynników moe da ogólny wynik dodatni tzn. wzrost wartoci produkcji oraz wydajnoci pracy.
Analiza wskaników wydajnoci rolin oraz produkcyjnoci zwierzt w przedsibiorstwach rolnych kraju w latach 1990-1999 wiadczy, e praktycznie we wszystkich rodzajach produkcji wskaniki te maj dynamik negatywn (tab. 4).
Tabela 4. Dynamika wskanika kosztu pracy produkcji w produkcji 1 kwintala produktu rolnego, osobo-godzina
Lata Rodzaje produkcji 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 Ziarno 1,2 1,3 1,2 1,2 1,4 1,5 1,4 1,4 1,5 1,8 Ziemniaki 1,9 2,0 2,6 2,0 3,5 3,0 2,3 3,3 3,0 3,7 Buraki cukrowe 1,4 1,7 2,1 1,7 2,2 2,0 1,9 1,7 1,4 1,8 Warzywa gruntowe 2,6 3,0 5,0 4,2 4,8 4,9 4,7 4,9 5,0 4,8 Mleko 5,7 6,0 7,5 7,8 7,9 8,9 9,3 8,5 8,1 8,9 Przyrost wagi bydła
misnego
31,0 34,8 39,4 44,9 48,7 56,7 50,7 46,2 48,0 52,6 Przyrost wagi trzody
chlewnej
16,2 17,8 26,5 22,5 25,5 26,9 25,1 20,1 20,9 19,7 ródło: )&&, )&, 2002.
Wzrost zabezpieczenia procesów pracy przez jakociowe i efektywne narzdzia warunkuje zmian charakteru oraz treci pracy pracowników rolnych. Ronie równie rola ogólnego i zawodowego przygotowania pracowników, a take ich zdolnoci adaptacyjnych do zmieniajcych si warunków produkcji. Znaczny wzrost intensywnoci pracy mona osign przy wysokim poziomie dyscypliny pracy, dobrej organizacji produkcji i zainteresowania pracowników ostatecznymi wynikami.
W praktyce czsto brak jest systemów dwigni ekonomicznych oraz stymulacji, które zachcaj pracowników do oszczdnoci kosztów pracy. Normy i normatywy pracy maja czsto słab podstaw ekonomiczn i fizjologiczn. Poziom płacy w rolnictwie jest niski. Dla wzrostu produkcji i podniesienia wydajnoci pracy przedsibiorstwo powinno mie racjonaln struktur organizacyjn, która uwzgldnia sezonowo oraz pracochłonnoci poszczególnych procesów, prawidłow organizacj pracy oraz skuteczny system stymulacji materialnej. Jednoczenie spoza sezonowoci produkcji rolnej wikszo zatrudnionych na przykład w uprawie rolin nie maj pracy w okresie midzy sezonami. Istotnym jest by ze wzgldu na sezonowo produkcji rolniczej osoby zatrudnione w uprawie rolin nie pozostawały bez pracy w czasie martwego sezonu.
Najwaniejszym czynnikiem wzrostu wydajnoci pracy w rolnictwie jest stopie zaopatrzenia w energi. Z reguły w przedsibiorstwach majcych wyszy wskanik zaopatrzenia w energi mamy do czynienia z wyszym poziomem zatrudnienia, To porednio wiadczy o tym, e w istniejcej sytuacji gospodarczej przy niskiej bazie materiałowo-technicznej nie wolno mówi o nadwyce zasobów pracy.
3. Podsumowanie
Podstawowe zagadnienie polityki gospodarczej w dziedzinie zatrudnienia mieszkaców wsi to podniesienie efektywnoci wykorzystania zasobów pracy zgodnie z zapotrzebowaniem reformujcej si gospodarki. Dla tego rozwizania niezbdne jest wprowadzenie zrównowaonej polityki inwestycyjnej w celu organizacji miejsc pracy, dokonywanie alokacji zasobów personalnych do odpowiednich sektorów gospodarki, opracowanie istotnych bodców podatkowych dla rozwoju przedsibiorczoci prywatnej. W celu opracowania efektywnych mechanizmów przeciwdziałania bezrobociu naley przeprowadzi:
- modernizacj i unowoczenienie miejsc pracy;
- likwidacj przymusowego niepełnego zatrudnienia w produkcji;
- udoskonalenie bazy normatywno-prawnej oraz mechanizmów finansowo-kredytowych stymulacji rozwoju małego biznesu i przedsibiorczoci prywatnej;
- przyspieszenie midzybranowej mobilnoci siły roboczej;
- zbudowanie systemu cigłego kształcenia, szkolenia i przekwalifikowania personelu;
- wzmocnienie adresowe społecznych ulg i zasiłków, zasad ubezpieczania w systemie ubezpieczenia społecznego;
- aktywizacj zatrudnienia naraonych społecznie warstw ludnoci nie zdolnych do konkurencji na rynku pracy. Bibliografia 1. - ! ". # ! $ %& & ! 1999 !. – ' $: ()**+ ,, 2000. – 160 . 2. '$$ -.). . & -/$ &0$1 2 . – '$: * ! /$ &$ )3) 4, 2002.–205 .
Dr hab. in.. Grzegorz Spychalski prof. AR, prof. dr hab. Leonid Worobjow Akademia Rolnicza w Szczecinie
Wydział Ekonomiki i Organizacji Gospodarki ywnociowej Katedra Ekonomii, ul. ołnierska 47, 71-210 Szczecin, tel. sł. (0-91)- 4876-971 w. 353
