Pierwsze radiowęglowe (14C) datowania kości ssaków ze żwirowni w Krosinku (Wielkopolska)

Pierwsze radiowêglowe (

C) datowania koœci ssaków

ze ¿wirowni w Krosinku (Wielkopolska)

Micha³ Lorenc,

Kamilla Paw³owska

First radiocarbon dating of mammal bones from the gravel-pit at Krosinko (Wielko-polska). Prz. Geol., 58: 1103–1106.

A b s t r a c t. 4 mammal bone samples were radiocarbon (AMS) dated. The bones come from gravel-pit in Krosinko located in Warsaw-Berlin ice-marginal valley, 10 km south-west of Poznañ. The ages of the dated bones samples differs considerably. The oldest bone sample comes from the beginning and the youngest one from the end of the Middle Plenivistulian and the differ-ence between them is about 20 000 years.

Keywords: bone sample, radiocarbon (AMS) dating, gravel-pit, Warsaw-Berlin ice-marginal valley, Vistulian (Weichselian)

Ze ¿wirowni w Krosinku, po³o¿onej k. Poznania, z osa-dów rzeczno-wodnolodowcowych Pradoliny Warszawsko-Berliñskiej pochodz¹ cztery fragmenty kostne ssaków – konia, ssaka z rodziny pustorogich, mamuta i renifera – wykorzystane do badañ radiowêglowych. Uzyskane daty wskazuj¹ na pochodzenie koœci z interplenivistulianu oraz na zró¿nicowanie ich wieku.

Sytuacja geologiczna znaleziska

¯wirownia w Krosinku zlokalizowana jest w odleg³o-œci ok. 10 km na po³udniowy zachód od Poznania i ok. 3 km na po³udniowy zachód od Mosiny, w Pradolinie Warszaw-sko-Berliñskiej (ryc. 1). W podziale Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej na regiony i subregiony geomorfologiczne (Krygowski, 1956) wydzielono pradolinê jako osobn¹, wy-raŸn¹ jednostkê. Jednym z jej subregionów jest Odcinek Œremski, ci¹gn¹cy siê od Œremu na po³udniu po Mosinê na pó³nocy, osi¹gaj¹cy w niektórych miejscach szerokoœæ ponad 10 km, co jest szczególnie widoczne w po³udnio-wym s¹siedztwie Mosiny. Na powy¿szym odcinku pradoli-ny Bartkowski (1957) wyró¿ni³ trzy poziomy terasowe, czego prawid³owoœæ zosta³a potwierdzona póŸniejszymi badaniami (Antczak, 1986). Najstarszy poziom III kszta³-towa³ siê w okresie trwaj¹cym od fazy poznañskiej zlodo-wacenia Wis³y do najstarszego dryasu. Buduj¹ go osady rzek p³yn¹cych z po³udnia i ze wschodu oraz utwory wod-nolodowcowe akumulowane z wód roztopowych wyp³y-waj¹cych z czo³a l¹dolodu. Najlepiej rozwiniêty jest on w rejonie Mosiny i Krosna, gdzie zajmuje zdecydowan¹ wiêkszoœæ powierzchni dna pradoliny, osi¹gaj¹c szerokoœæ ok. 8 km. Terasa III po³o¿ona jest na wysokoœci od 8 do 11 m ponad korytem Warty, czyli ok. 65–66 m n.p.m. Na niej ulokowana jest omawiana ¿wirownia. Odp³yw wód na tym poziomie odbywa³ siê g³ównym szlakiem pradolinnym na zachód i prze³omem Warty na pó³noc. W obecnej morfolo-gii terasy wystêpuj¹ œlady paleokoryt i ³ach rzek roztoko-wych, co œwiadczy o nieuporz¹dkowanym sp³ywie wód. St¹d powy¿szy poziom zosta³ nazwany przez Kozarskiego (1974) teras¹ bifurkacyjn¹. Zbudowana jest ona z osadów koryt roztokowych, ich wype³nieñ mineralnych oraz

osa-dów ³ach korytowych. S¹ to g³ównie ró¿noziarniste piaski i ¿wiry (Bartkowski, 1957; Antczak, 1986; Chachaj, 1991, 1996). Ich mi¹¿szoœæ w rejonie ¿wirowni siêga kilkunastu metrów. Pod tymi osadami zalegaj¹ piaski i ¿wiry wodno-lodowcowe o mi¹¿szoœci kilku metrów, zwi¹zane ze schy³-kowym okresem fazy leszczyñskiej (Chachaj, 1991).

W böllingu wody Warty przyjê³y pó³nocny kierunek odp³ywu (prze³om Warty) rozpoczynaj¹c trwaj¹c¹ do dziœ rzeczn¹ fazê rozwoju doliny. Z t¹ faz¹ zwi¹zane s¹ dwa pozosta³e poziomy terasowe – II i I. Terasa II, zwana przej-œciow¹ (Bartkowski, 1957), znajduj¹ca siê na wysokoœci 61–62,5 m n.p.m., kszta³towa³a siê od böllingu po schy³ek allerödu, a terasa I, zalewowa, po³o¿ona na wysokoœci 58–60 m n.p.m., powsta³a w holocenie. Poziomy II i I wystêpuj¹ce w bezpoœrednim otoczeniu rzeki zajmuj¹ na omawianym odcinku pradoliny relatywnie ma³¹ powierz-chniê (ryc. 1) (Bartkowski, 1957; Antczak, 1986; Chachaj, 1996).

Materia³ kostny i wyniki datowañ

Koœci ssaków, które sta³y siê przedmiotem analizy, zo-sta³y znalezione w ¿wirowni w Krosinku i przekazane autorowi artyku³u przez osobê zarz¹dzaj¹ca wydobyciem kruszywa. Istnieje prawdopodobieñstwo ¿e pochodz¹ z nagromadzenia kostnego (badanego przez autorkê) stwier-dzonego na g³êbokoœci ok. 6–8 m w 2003 r. Eksploatacja kruszywa spod wody (ryc. 2) nie pozwala obecnie na bli¿-sze rozpoznanie profilu geologicznego osadów ¿wirowni w Krosinku celem dok³adnej lokalizacji datowanych frag-mentów koœci. Cztery fragmenty kostne datowano metod¹ akceleratorow¹ (AMS) w Poznañskim Laboratorium Radio-wêglowym. Badane koœci pochodz¹ od konia (ryc. 3), ssaka z rodziny pustorogich, mamuta (ryc. 4) i renifera (ryc. 5). Do konia nale¿y koœæ œródstopia, do ssaka z rodziny pustoro-gich fragment czaszki, który zachowa³ siê wraz z niekom-pletnym mo¿dzeniem. Fragment ciosu pobrany zosta³ od mamuta, a czêœæ poro¿a od renifera.

Autor artyku³u dokona³ wyboru prób wykorzystanych do badañ radiowêglowych (14C) oraz stratygraficznej inter-pretacji wyników datowania, natomiast autorka

przepro-1103 Przegl¹d Geologiczny, vol. 58, nr 11, 2010

1

Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu, Stacja Ekologiczna w Jeziorach, skrytka pocztowa 40, 62-050 Mosina; michal.lorenc@ amu.edu.pl

2

Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu, Zak³ad Paleontologii i Stratygrafii, ul. Maków Polnych 16, 61-606 Poznañ; koka@amu.edu.pl

wadzi³a oznaczenie materia³u kostnego. Datowane koœci znajduj¹ siê w Stacji Ekologicznej UAM w Jeziorach, za wyj¹tkiem fragmentu czaszki ssaka z rodziny pustorogich (zbiory prywatne).

Wyniki uzyskane w efekcie datowania radiowêglowe-go koœci, przedstawione w tabeli 1 w kolejnoœci uwzglêd-niaj¹cej otrzymany wiek, dostarczaj¹ cennych danych do-tycz¹cych obszaru Wielkopolski. Wyniki te wpisuj¹ siê

równie¿ w badania paleozoologiczne autorki artyku³u z opisywanego stanowiska rozpoczête w 2003 r.

Rezultaty datowania odniesiono do podzia³u chrono-stratygraficznego vistulianu wg Kozarskiego (1980, 1981), który z pewnymi uzupe³nieniami przedstawiony zosta³ tak¿e w póŸniejszym opracowaniu (Kozarski & Nowaczyk, 1999). Podzia³ ten opiera siê na zmianach klimatycznych, jakie na obszarze Wielkopolski udokumentowane zosta³y 1104

Przegl¹d Geologiczny, vol. 58, nr 11, 2010

Ryc. 2. ¯wirownia w Krosinku. Fot. K. Paw³owska Fig. 2. The gravel-pit in Krosinko. Photo by K. Paw³owska

Krosno Borkowice Sowiniec Warta Poznañski prze³om Warty wzgórza morenowe

moraine / morainal hills

taras bifurkacyjny

bifurcation terrace

równiny torfowe

peat plains

wydmy, równiny piasków przewianych

dunes, windswept sands plains

starorzecza

palaeomeanders

ostaniec równiny wodnolodowcowej

relic of fluvioglacial plain

¿wirownia gravel-pit ¯ 16° 20° 24° 50° 52° 54° 100km 1km

Ryc. 1. Lokalizacja ¿wirowni w Krosinku z uwzglêdnieniem osadów powierzchniowych, wg Chachaja (1991, 1996) – uproszczone. Skala mapy 1 : 100 000

Fig. 1. Location of the gravel-pit in Krosinko considering sediments of the land surface (according to Chachaj 1991, 1996 – simplified). Scale is 1 : 100 000

1105 Przegl¹d Geologiczny, vol. 58, nr 11, 2010

2 cm

Ryc. 3. Koœæ œródstopia konia (Equus) Fig. 3. Metatarsal bone of horse (Equus)

2 cm

Ryc. 4. Fragment ciosu mamuta (Mammuhus primigenius) Fig. 4. Fragment of mammoth incisor

2 cm

Ryc. 5. Fragment poro¿a renifera (Rangifer). Ryc. 3–5 fot. M. Lorenc Fig. 5. Fragment of reindeer antler (Rangifer). Figs. 3–5 photo by M. Lorenc

badaniami palinologicznymi oraz badaniami struktur pery-glacjalnych, i nawi¹zuje do najbardziej precyzyjnych po-dzia³ów vistulianu, jakie opracowano dla obszaru pó³nocno-zachodniej Europy. W œwietle tak rozumianej chronostra-tygrafii vistulianu wszystkie datowane koœci pochodz¹ z interplenivistulianu, przy czym najstarsza z nich (koœæ konia) pochodzi z pocz¹tku, a najm³odsza (poro¿e renifera) ze schy³ku interplenivistulianu (ryc. 6), co oznacza ró¿nicê wieku wynosz¹c¹ ok. 20 000 lat.

Uzyskane dane s¹ zatem rozbie¿ne, co mo¿e wi¹zaæ siê z rozmaitymi czynnikami: m.in. wp³ywem zawartoœci kolage-nu w próbach kostnych, mo¿liwoœci¹ natrafienia na stanowi-sko paleolityczne, depozycj¹ materia³u kostnego z ró¿nych poziomów stratygraficznych z uwagi na fakt, ¿e osady wod-nolodowcowe i rzeczne s¹ czêsto nierozdzielone. Badania prowadzone obecnie przez autorkê: paleozoologiczne, tafo-nomiczne (polegaj¹ce m.in. na poszukiwaniu potencjalnych œladów antropogenicznych na koœciach) i geologiczne zmie-rzaj¹ do wskazania czynnika i wyjaœnienia przyczyn nagro-madzenia i zró¿nicowania koœci ze ¿wirowni w Krosinku.

Uwagi koñcowe

Przeprowadzone badania uzupe³niaj¹ dotychczasowy stan wiedzy paleozoologicznej z obszaru Wielkopolski, który ograniczony by³ do kilku doniesieñ naukowych dotycz¹cych koœci mamuta (Rutkowski, 1967; Stankowski & Tobolski, 1982), s³onia leœnego (Stankowski, 1989), ¿ubra (Niezabitowski, 1938) i innych mniejszych ssaków, prawdopodobnie bobrów (Rutkowski, 1967).

Ponadto, s¹ to pierwsze dane dotycz¹ce radiowêglowego wieku koœci plejstoceñskich ssaków z obszaru Wielkopolski.

Badania s¹ kontynuowane przez autorkê w formie za-planowanych analiz osadów, zespo³ów szcz¹tków kost-nych ssaków oraz makroszcz¹tków roœlinkost-nych pocho-dz¹cych z omawianej ¿wirowni (Paw³owska, 2009). Prze-widywane jest ods³oniêcie profilu eksploatowanych osa-dów, a tak¿e przeprowadzenie szczegó³owych badañ lito-logicznych i sedymentolito-logicznych.

Literatura

ANTCZAK B. 1986 – Transformacja uk³adu koryta i zanik bifurkacji Warty. Wydawnictwo Naukowe UAM, Seria Geografia, 35: 111. BARTKOWSKI T. 1957 – Rozwój polodowcowej sieci hydrograficznej w Wielkopolsce œrodkowej. Wyd. Nauk. UAM, Seria Geografia, 1: 79. CHACHAJ J. 1991 – Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski, Ark. Mosina (507), skala 1 : 50 000. PIG, Warszawa.

CHACHAJ J. 1996 – Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski, Ark. Mosina (507), skala 1 : 50 000. PIG, Warszawa, s. 26. KOZARSKI S. 1974 – Stanowisko Jaszkowo ko³o Œremu. Migracje koryta Warty na po³udnie od Poznania w póŸnym glacjale i holocenie – generacje meandrów. [W:] Krajowe Sympozjum Rozwój den dolinnych rzek ni¿owej czêœci dorzecza Odry i wydm œródl¹dowych w holocenie z nawi¹zaniem do schy³ku ostatniego glacja³u, Wroc³aw–Poznañ: 46–49. KOZARSKI S. 1980 – An outline of vistulian stratigraphy and chronology of the Great Poland Lowland. Quat. Stud. in Poland, 2: 21–35.

KOZARSKI S. 1981 – Stratygrafia i chronologia vistulianu Niziny Wielkopolskiej. PAN Oddzia³ w Poznaniu, Seria Geografia, 6. KOZARSKI S. & NOWACZYK B. 1999 – Paleogeografia Polski w vistulianie. [W:] Starkel L. (red.) Geografia Polski – Œrodowisko Przyrodnicze: 79–103.

KRYGOWSKI B. 1956 – O dwóch nowych podzia³ach na regiony geograficzne Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej. Badania Fizjograficzne nad Polsk¹ Zachodni¹, 3: 75–112.

NIEZABITOWSKI-LUBICZ E. 1938 – Szcz¹tki kopalne ¿ubra z Wielkopolski, Kosmos, Seria A. Rozprawy, 63: 439–444

PAW£OWSKA K. 2009 – Plejstoceñska bioró¿norodnoœæ faunistyczna w Krosinku. [W:] Walna B., Kaczmarek L., Lorenc M. & Dondajewska R. (red.) Wielkopolski Park Narodowy w badaniach przyrodniczych. Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu, Stacja Ekologiczna w Jeziorach, Poznañ–Jeziory: 207–212.

RUTKOWSKI E. 1967 – Czwartorzêd Wysoczyzny Pó³nocnokoniñskiej. Pr. Inst. Geol., 48: 5–81.

STANKOWSKI W. 1989 – Pozycja stratygraficzna szkieletu s³onia leœnego w œwietle analizy geologicznej, stanowisko JoŸwin 1984 (doniesienie wstêpne). Zeszyty Muzealne, 2: 95–102.

STANKOWSKI W. & TOBOLSKI K. 1982 – Osady torfowe i limniczne wieku eemskiego z odkrywki Kazimierz kopalni wêgla brunatnego w Koninie (doniesienie wstêpne). Badania Fizjograficzne nad Polsk¹ Zachodni¹, 34A: 171–178.

Praca wp³ynêla do redakcji 02.03.2010 r. Po recenzji akceptowano do druku 13.05.2010 r.

1106

Przegl¹d Geologiczny, vol. 58, nr 11, 2010

Chronostratygrafia Chronostratigraphy Fazy klimatyczne Climate phases Szacunkowe œrednie temp. lipca [ C]_° Estimate of mean July temp. [ C]° Lata C-14 C-14 years BP holocen Holocene plenivistulian górny Upper dolny Lower interplenivistulian vistulian 10 20 30 40 50 faza leszczyñska Leszno Phase Alleröd Bölling Denekamp Hengelo Moershoofd Glinde Oerel 5 10 15 × 103 R Ss Sp K póŸny vistulian Late Vistulian

Ryc. 6. Chronostratygrafia oraz krzywa klimatyczna m³odszego vistulianu wg Kozarskiego & Nowaczyka (1999) – ze zmianami, ze wskazaniem wieku datowanych koœci (strza³ki z oznaczeniami literowymi: R – renifer; Ss – ssak z rodziny s³oniowatych – mamut; Sp – ssak z rodziny pustorogich; K – koñ)

Fig. 6. Chronostratigraphy with climatic curve of the younger Vistulian (Weichselian) used in the study (after Kozarski, Nowaczyk 1999 – with changes) with the age of the dated bones (arrows with letters: R – reindeer; Ss – mammal of Elephantidae family – mammoth; Sp – mammal of Bovidae family; K – horse).

Oznaczenia datowanych prób

Dated bone samples

Nr laboratoryjny próby

Laboratory number of the sample

Wiek (14C)

14_{C age} Koñ (œródstopie)

Horse (metatarsus) Poz-22678 47 000 ± 3000 BP

Ssak z rodziny pustorogich (czaszka)

Mammal of Bovidae family (skull) Poz-22688 38 000 ± 900 BP

Mamut (cios)

Mammoth (incisor) Poz-23424 32 500 ± 400 BP

Renifer (poro¿e)

Reindeer (antler) Poz-23774 28 500 ± 300 BP

Tab. 1. Wyniki datowania radiowêglowego koœci Table 1. Radiocarbon age of the dated bones