Cz³owiek nauki musi byæ przygotowany na to, ¿e w gmachu, który buduje, inni mieszkaæ bêd¹ — s³owa Ludwi-ka Hirszfelda trafnie okreœlaj¹ postaæ Profesora Józefa Oberca, który ca³e ¿ycie budowa³ gmach wiedzy o Ziemi na u¿ytek nauki, studentów, gospodarki narodowej. Profe-sor zmar³ w dniu 22 listopada 2008 r.
Józef Oberc urodzi³ siê 28 lipca 1918 r. w Jaœle. Do szko³y podstawowej uczêszcza³ w latach 1924–1928 w Kamionce Strumi³owej. Tam te¿ w Pañstwowym Gimna-zjum im. Kornela Ujejskiego ukoñczy³ w 1932 r. czwart¹ klasê. Po œmierci ojca w 1932 r., gdy rodzina powróci³a do Jas³a, kontynuowa³ naukê w Gimnazjum Mêskim im. Kró-la Stanis³awa Leszczyñskiego, które ukoñczy³ w 1937 r. Studia geologiczne odby³ w latach 1937–1941 na Uniwer-sytecie Jana Kazimierza we Lwowie. Ukoñczy³ je na pod-stawie egzaminu pañstwowego w czerwcu 1941 r. Pracê magistersk¹ Podole na tle p³yty rosyjskiej, opart¹ na litera-turze dostêpnej w bibliotece Zak³adu Geologii Uniwersyte-tu Lwowskiego, przygotowa³ pod kierunkiem profesora Wojciecha Rogali. Egzamin magisterski z³o¿y³ w lipcu 1945 r. na Uniwersytecie Jagielloñskim.
W drugiej po³owie 1942 r. Józef Oberc podj¹³ pracê w oddziale geologicznym trustu naftowego Karpathen Õl AG Lemberg. Pracuj¹c na polach naftowych w okolicach Gor-lic zbiera³ materia³y do przysz³ej pracy doktorskiej.
Po wojnie, od listopada 1945 r. do czerwca 1946 r., pe³ni³ obowi¹zki starszego asystenta w Zak³adzie Geologii i Paleontologii Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu. Gdy w 1946 r. na Uniwersytecie Wroc³awskim powsta³a Katedra Geologii Ogólnej, kierowana przez prof. Henryka Teisseyre’a, obj¹³ w niej stanowisko starszego asystenta. Od tego czasu by³ zwi¹zany z Wroc³awiem i Uniwersytetem Wroc³awskim, na którym 10 maja 1947 r. odby³a siê obrona Jego pracy doktorskiej pt. Fa³d gorlicki i brzeg p³aszczowiny magurskiej na wschód od Gorlic. By³ to drugi po wojnie doktorat na Wydziale Nauk Przyrodni-czych UWr.
Lata 1946–1950 by³y dla Józefa Oberca okresem poznawania budowy geologicznej Sudetów, jak¿e ró¿nych od Karpat, z których siê wywodzi³. By³ to równie¿ okres intensywnej pracy organizacyjnej, zabezpieczania i rato-wania od zniszczeñ wojennych kolekcji minera³ów i ska³, zasobów bibliotecznych i zbiorów kartograficznych, bêd¹cych baz¹ do pracy naukowej i dydaktycznej.
W ci¹gu 50 lat Profesor przeszed³ wszystkie etapy uni-wersyteckiej kariery zawodowej, od starszego asystenta w 1946 r., adiunkta w latach 1948–1952, samodzielnego pra-cownika nauki w latach 1953–54, zastêpcy profesora w latach 1954–55, docenta w 1955 r., profesora nadzwyczaj-nego w 1963 r., do profesora zwyczajnadzwyczaj-nego w 1975 r. Od roku 1947 by³ bez przerwy cz³onkiem Rady Wydzia³u Nauk Przyrodniczych i cz³onkiem Rady Naukowej Instytu-tu Nauk Geologicznych. W latach 1954–55 by³
prodzieka-nem wydzia³u. W 1961 r. zorganizowa³ Zak³ad Geologii Fizycznej, którym kierowa³ do 1990 r.
Józef Oberc by³ wybitnym uczonym, autorem 260 publikacji naukowych i kilku map geologicznych. Swoje prace poœwiêci³ przede wszystkim geologii Polski po³udniowo-zachodniej, ze szczególnym uwzglêdnieniem tektoniki, oraz ró¿nym problemom z³o¿owym i terminolo-gii tektonicznej.
Pierwszy okres dzia³alnoœci naukowej Profesora przy-pad³ na lata 1947–1956. W tym okresie badania Józefa Oberca i pracowników ca³ego oœrodka dolnoœl¹skiego kon-centrowa³y siê na problematyce geologii ska³ osadowych, w czym mo¿na dostrzec kontynuacjê prac karpackich. G³ównym Jego dzie³em z tego okresu jest monografia Region Gór Bardzkich, dotycz¹ca jednego z najtrudniej-szych i najbardziej kontrowersyjnych rejonów Sudetów. Tematyce bardzkiej pozosta³ wierny do koñca swojej aktywnoœci zawodowej, wieñcz¹c pracê w tym terenie map¹ geologiczn¹ — arkusz Bardo.
W latach 1954–1972 Józef Oberc prowadzi³ systema-tyczne oraz rekonesansowe badania w wiêkszoœci jedno-stek metamorficznych Sudetów. Badania te zamknê³y kolejne wa¿ne publikacje i monografie: Tektonika Wschod-nich Karkonoszy i ich stanowisko w budowie Sudetów, Geologia krystaliniku Wzgórz Strzeliñskich, Rozrzut B-lineacji w krystaliniku izerskim. Szczególne miejsce w 27 Przegl¹d Geologiczny, vol. 57, nr 1, 2009
tych badaniach zaj¹³ blok karkonosko-izerski, w którym uformowa³y siê fundamenty pogl¹dów Profesora na styl deformacji serii metamorficznych Sudetów. Tu wypraco-wany zosta³ model dwu na³o¿onych fa³dowañ, który z cza-sem nabra³ znaczenia podstawowego i by³ przez Niego wykorzystywany do interpretacji tektonicznych w pozo-sta³ych jednostkach metamorficznych Sudetów. Drugim wa¿nym nurtem badañ w po³owie lat szeœædziesi¹tych by³a tektonika masywów granitowych i jej zwi¹zek z tektonik¹ ich os³ony metamorficznej. Odkrycie z³ó¿ miedzi na monoklinie przedsudeckiej spowodowa³o wzmo¿on¹ penetracjê geologiczn¹ tego obszaru. Od tego czasu pro-blematyka budowy geologicznej monokliny, jej pod³o¿a i genezy z³ó¿ miedzi sta³a siê trwa³ym obiektem Jego zainte-resowañ.
Doskona³a znajomoœæ budowy geologicznej regionu dolnoœl¹skiego i obszarów przyleg³ych, wszechstronnoœæ zainteresowañ oraz rzadka umiejêtnoœæ ca³oœciowego spoj-rzenia na geologiê — do czego w niema³ym stopniu przy-czyni³o siê równie¿ prowadzenie wyk³adów z geologii dynamicznej — zaowocowa³y licznymi opracowaniami syntetycznymi, w których Profesor podj¹³ wszystkie wa¿ne problemy geologiczne tego obszaru. Przedstawienie spójnego modelu tektogenezy Sudetów i ich otoczenia zosta³o poprzedzone pracami dotycz¹cymi podzia³u geolo-gicznego Polski i Sudetów, zagadnieñ wiekowych serii metamorficznych, ustalenia cykli geomagmatycznych, przebiegu struktur fa³dowych, wydzielenia fliszu i molasy. Osobna grupa Jego prac dotyczy wa¿nych granic tekto-nicznych Sudetów: nasuniêcia ramzowskiego i stosunku Sudetów Zachodnich do Wschodnich, uskoku œródsudec-kigo i jego po³udniowo-wschodniej kontynuacji, dla któ-rych zaproponowa³ wspóln¹ nazwê g³ównej dyslokacji Sudetów, uskoku sudeckiego brze¿nego oraz systemu dys-lokacyjnego œrodkowej Odry.
Wszystkie te prace poprzedzi³y wydanie w 1972 r. g³ównego dzie³a Józefa Oberca — monografii Tektonika Sudetów i obszarów przyleg³ych i jej póŸniejszej angiel-skojêzycznej wersji, która wesz³a w sk³ad zbiorowego dzie³a Geology of Poland. D¹¿enie do syntetyzowania i systematyzowania wiedzy geologicznej znalaz³o swój wyraz w sposobie przedstawienia jednostek tektonicznych, w przyjêciu zasady wyró¿niania piêter strukturalnych, któ-ra zmusza do udzielenia odpowiedzi, a w któ-razie w¹tpliwoœci do podjêcia decyzji, co do wiekowego zakwalifikowania ogniw skalnych, deformacji tektonicznych i ustalenia ich nastêpstwa. Powsta³e w ten sposób dzie³o jednego autora ujmowa³o ca³oœciowo i szczegó³owo ówczesny stan wie-dzy geologicznej o Sudetach i jest dot¹d jedynym tych roz-miarów opracowaniem geologii Sudetów, kopalni¹ wiedzy o literaturze, z rzetelnym przedstawieniem pogl¹dów daw-niejszych autorów. To monumentalne dzie³o jest do dziœ najbardziej systematycznym ujêciem geologii regionalnej po³udniowo-zachodniej Polski, które stanowi³o inspiracjê dla wielu póŸniejszych badañ i poszukiwania nowych, ci¹gle doskonalonych modeli geologicznych tego regionu.
Kontynuacj¹ tej monografii by³y liczne prace opisuj¹ce budowê i rozwój Sudetów jako czêœci tektogenu waryscyj-skiego i ich pozycji w Masywie Czeskim oraz w orogenie waryscyjskim. Prace te powsta³y w oparciu o dobr¹ znajo-moœæ geologii œrodkowej Europy, uzyskan¹ dziêki wspó³pracy z geologami Czech i Niemiec. PóŸniejsze lata
przynios³y rozwiniêcie dawniejszych pogl¹dów i nowe rozwi¹zania, jakimi by³o przedstawienie rozwoju budowy waryscydów na pó³nocnych brzegach masywu czeskiego w œwietle koncepcji „geotektoniki ekspansyjno-grawita-cyjnej” — jak sam j¹ autor nazywa, nawi¹zuj¹cej do teorii ekspansji Ziemi. Cenn¹ pozycj¹ tego okresu jest równie¿ opracowanie wielu hase³ do s³ownika tektonicznego.
Józef Oberc jest autorem mapy regionu bardzkiego, a tak¿e wspó³autorem arkuszy Nowa Ruda i Bardo, mapy krystaliniku strzeliñskiego, mapy fotogeologicznej Sude-tów oraz mapy geologicznej i tektonicznej Polski.
W ci¹gu ca³ej kariery zawodowej Profesor czêsto zabiera³ te¿ g³os w sprawie gospodarki z³o¿ami i by³ auto-rem licznych ekspertyz w tej dziedzinie.
Józef Oberc by³ otwarty na niekonwencjonalne, lecz dobrze uzasadnione teorie. Dziêki temu zgodzi³ siê w po³owie lat 70-tych XX w. na podjêcie przez Jego m³odszych wspó³pracowników tematyki ekspansji Ziemi w ramach nowego tematu Globalne procesy tektoniczne i na wieloletnie kierowanie tym tematem. Profesor by³ rów-nie¿ naukowym patronem zorganizowanej we Wroc³awiu w 1994 r. miêdzynarodowej konferencji Problemy ekspan-sji Ziemi z udzia³em najbardziej zas³u¿onego promotora tej teorii, profesora Samuela Warrena Careya z Australii. Józef Oberc by³ te¿ w latach 1996–1999 kierownikiem tematu badawczego KBN Ekspansja Ziemi. Jego zaanga-¿owanie w rozwijan¹ w zak³adzie teoriê zaowocowa³o wspomnianym wczeœniej modelem tensyjno-grawitacyj-nego rozwoju pó³noctensyjno-grawitacyj-nego obrze¿enia masywu czeskiego, jak te¿ opublikowaniem w 1986 r. w Problemach artyku³u o znaczeniu podstawowym: Ziemia — mobilizm i ekspansja. Profesor Oberc by³ wybitnym nauczycielem wielu pokoleñ studentów geologii, geografii i biologii. Od pocz¹tku swego zatrudnienia na Uniwersytecie Wroc³awskim wyk³ada³ geologiê dynamiczn¹. By³ znakomitym wyk³adowc¹ i wymagaj¹cym egzaminatorem, obecnym w pamiêci kilku tysiêcy studentów. Cech¹ szczególn¹ Jego wyk³adów by³ nacisk na ró¿ne alternatywne rozwi¹zania w zakresie hipotez geotektonicznych. By³o to przejawem szerszego spojrzenia na geologiê i kszta³towa³o tak¹ posta-wê równie¿ u Jego studentów.
Z wielokrotnie wznawianych skryptów Profesora do æwiczeñ z geologii dynamicznej, z których pierwszy powsta³ ju¿ w 1951 r., korzystali przez kilkadziesi¹t lat stu-denci geologii i geografii. Przez ponad 30 lat Józef Oberc prowadzi³ równie¿ praktyki geologiczne, ucz¹c studentów trudnej umiejêtnoœci, jak¹ jest praca terenowa. Pod Jego kierunkiem 89 studentów uzyska³o tytu³ zawodowy magi-stra, a 12 pracowników naukowych wykona³o prace dok-torskie. Pod Jego opiek¹ naukow¹ powsta³y te¿ 2 prace habilitacyjne.
Profesor nale¿a³ do tej grupy naukowców, którzy w tamtych czasach niez³omnie trwali przy swojej niezale¿no-œci œwiatopogl¹dowej i politycznej. Wspiera³ Solidarnoœæ, a wœród Jego m³odszych wspó³pracowników by³o wielu dzia³aczy solidarnoœciowego podziemia. Józef Oberc by³ niezawodnym uczestnikiem zapocz¹tkowanych w stanie wojennym i kontynuowanych przez wiele lat Wigilii Geo-logów — tradycyjnych oko³obo¿onarodzeniowych spo-tkañ wroc³awskiego œrodowiska geologicznego. Zawsze pamiêta³ o osobistych œwiêtach swoich wspó³pracowni-28
ków. Na spotkaniach towarzyskich zabawia³ m³odszych kolegów specyficznym „lwowskim” poczuciem humoru.
Ci, którzy mieli szczêœcie poznaæ Go bli¿ej, poza owia-nym studenckimi legendami wyk³adem z geologii dyna-micznej, odkrywali m.in. Jego zami³owanie do podró¿y i poznawania œwiata. Profesor z du¿ym zapa³em odbywa³ z grup¹ przyjació³ dalekie podró¿e, przez Himalaje, Indie, Amerykê Po³udniow¹ i Afrykê. Do niezapomnianych nale-¿y studencka wyprawa jachtowa na wulkany Islandii w 1981 r., nad któr¹ Profesor sprawowa³ opiekê naukow¹ i która zrodzi³a trwa³e przyjacielskie zwi¹zki pomiêdzy Nim a pozosta³ymi uczestnikami ekspedycji.
Spo³ecznoœci naukowej Wroc³awia Józef Oberc by³ znany jako cz³onek Wroc³awskiego Towarzystwa Nauko-wego od 1962 r., a szerokiej spo³ecznoœci geologów jako wieloletni cz³onek Rady Naukowej Pañstwowego Instytu-tu Geologicznego i cz³onek rad naukowych wielu innych instytucji, przewodnicz¹cy Sekcji Tektonicznej Komitetu Nauk Geologicznych PAN, przewodnicz¹cy sekcji Badañ Geologicznych w Komisji Nauk o Ziemi PAN, cz³onek Polskiego Towarzystwa Geologicznego od 1945 r. (a od 1985 r. jego cz³onek honorowy) i wieloletni przewodnicz¹cy Oddzia³u Wroc³awskiego PTG, a tak¿e organizator kilku zjazdów towarzystwa i wielu konferencji naukowych. By³ równie¿ cz³onkiem honorowym Stowarzyszenia
Geolo-gów Wychowanków Uniwersytetu Wroc³awskiego, które powsta³o z Jego inicjatywy.
Zas³ugi dydaktyczne Profesora Józefa Oberca zosta³y uhonorowane nadaniem Mu Medalu Komisji Edukacji Narodowej i Medalu Zas³u¿onego Nauczyciela, a zas³ugi dla nauki i regionu dolnoœl¹skiego Krzy¿em Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1973) i medalem Zas³u¿ony dla Województwa Wroc³awskiego. Uniwersytet Wroc³awski nada³ Mu w 1995 r. swoje najwy¿sze odznaczenie — Z³oty Medal Uniwersytetu Wroc³awskiego. W 2006 r. uzyska³ Odznakê Honorow¹ Zas³u¿ony dla Polskiej Geologii.
Œrodowisko geologiczne uhonorowa³o 70. urodziny Profesora i jednoczeœnie 40-lecie Jego pracy naukowej specjalnym tomem artyku³ów naukowych. Osobny tom poœwiêcono 30-leciu dzia³alnoœci Jego Zak³adu Geologii Fizycznej. W 1997 r. na Uniwersytecie Wroc³awskim odby³a siê presti¿owa i rzadka uroczystoœæ — odnowienie doktoratu Józefa Oberca.
Ostatnie 60 lat polskiej i wroc³awskiej geologii jest nie-podzielnie zwi¹zane z osob¹ Profesora. Wielu ludzi, doj-rza³ych badaczy i ca³kiem m³odych studentów, zawdziêcza Mu swoj¹ wiedzê, zami³owanie do pracy twórczej i rzetel-noœæ naukow¹.
Uczniowie i Przyjaciele
29 Przegl¹d Geologiczny, vol. 57, nr 1, 2009
