Rola Pañstwowego Instytutu Geologicznego
w popularyzacji geologii w spo³eczeñstwie
Krystyna Wo³kowicz
1, W³odzimierz Mizerski
2, Monika Krzeczyñska
1The role of Polish Geological Institute in promoting geology in society. Prz. Geol., 68: 370–377.
A b s t r a ct. In the field of geological education conducted by the Polish Geological Institute (PGI), the Geological Museum has traditionally play-ed the main role. Geological collections have been gatherplay-ed already since the establishment of the PGI in 1919, and over time, the exhibition and edu-cational activities, popularizing geological knowledge in society, have been continued. Currently, an increasing number of PGI employees, also from outside the Museum, are involved in the education conducted by PGI, which allows the Institute to go “outside the Museum Exhibition Hall” – directly into society. This is marked, among others, by the participation in an increasing number of mass outdoor events, as well as by the increasing activity in the protection of geological heritage in Poland. In the future, special emphasis must be paid on education about the necessity and inevitability and, finally, the acceptance of exploitation of raw materials, because we, as a society and individual entities, use things created from the processing of mineral resources every day. Keywords: Polish Geological Institute, Geological Museum, popularization of geological knowledge, geoheritage, acceptance of mineral resources extraction
Z biegiem lat wzrasta znaczenie edukacji w Pañstwo-wym Instytucie Geologicznym – PañstwoPañstwo-wym Instytucie Badawczym. W tym wzglêdzie g³ówn¹ rolê tradycyjnie pe³ni Muzeum Geologiczne. Bardzo wa¿na jest równie¿ praca Sekcji Komunikacji i Promocji. Edukacja i populary-zacja geologii przewija siê w ró¿nych formach w wielu zadaniach planowych i inicjatywach podejmowanych przez pojedynczych pracowników i zespo³y wielu innych jednostek organizacyjnych PIG-PIB. Stanowi wa¿ny punkt przygotowywanej polityki surowcowej pañstwa. Szeroko pojêta edukacja by³a prowadzona w przesz³oœci, stanowi bardzo wa¿ne zadanie instytutu obecnie i pozostanie takim w przysz³oœci.
PRZESZ£OŒÆ
Od powstania Pañstwowego Instytutu Geologicznego w 1919 r. by³o jasne, ¿e jego integraln¹ czêœci¹ bêdzie Muzeum Geologiczne, które mia³o nie tylko gromadziæ zbiory geologiczne, ale te¿ prowadziæ edukacjê geologicz-n¹ i popularyzacjê wiedzy o Ziemi. Muzeum to przecie¿ nie tylko kolekcja, przedmioty przeznaczone do ogl¹dania, wy³¹czone z obiegu u¿ytkowego. Ale nie zaczêliœmy z ni-czego. Zanim powsta³o Muzeum Geologiczne PIG, jako pomnik historii Ziemi i jej bogactwa, niewielki zal¹¿ek muzeów geologicznych istnia³ w prywatnych domach, pa-³acach czy aptekach. By³y to gabinety osobliwoœci (Sko-czylas, 2020), zwane niekiedy wunderkamerami.
Kolekcjonerzy, którzy do koñca XVII stulecia tworzyli gabinety osobliwoœci, d¹¿yli na ogó³ do zebrania ekspo-natów, odnosz¹cych siê do wszystkich aspektów rzeczywi-stoœci: od minera³ów przez faunê i florê a¿ po wyroby r¹k ludzkich. Czas ten profesor Krzysztof Pomian nazwa³ epok¹ ciekawoœci, w której rodz¹ca siê nowoczesna nauka
mie-sza³a siê jeszcze ze œwiatem legend i mitów, a posiadanie i ogl¹danie rzeczy rzadkich by³o po¿¹dane.
Gabinety osobliwoœci nie by³y muzeami, gdy¿ nie mia³y dwóch wa¿nych dla tych instytucji cech: by³y tworzone bez ¿adnego planu i bez myœli o udostêpnianiu ich szerszej widowni. Ale te¿ trzeba przyznaæ, ¿e wiele fantastycznych skamienia³oœci i artefaktów nie dotrwa³oby do dziœ, gdyby nie praca prywatnych kolekcjonerów. Gabinety te by³y nie-kiedy oœrodkami pracy naukowej, motorem rozwoju wie-dzy i zacz¹tkiem kolekcji wielu dzisiejszych muzeów. Ich znaczenie podkreœla siê dzisiaj, poœwiêcaj¹c im nawet spe-cjalne wystawy.
Muzea geologiczne w Polsce maj¹ ponad 200-letni¹ tradycjê. Pocz¹tki Muzeum Geologicznego Uniwersytetu Wroc³awskiego siêgaj¹ 1812 r. (Mierzejewski i in., 2003), a Muzeum Geologicznego Uniwersytetu Warszawskiego siêga swymi korzeniami pocz¹tków uniwersytetu i zbiorów Gabinetu Mineralogicznego, które ju¿ w 1821 r. liczy³y 8 tys. okazów (Parafiniuk, 2016). Zacz¹tkiem zbiorów Muzeum Geologicznego PIG by³y kolekcje prywatne przekazane m.in. przez Jana Czarnockiego, Jana Lewiñskiego, Jana Samsonowicza, Józefa Morozewicza i Stanis³awa Kontkie-wicza. Kolekcje te J. Morozewicz, pierwszy dyrektor insty-tutu, okreœli³ jako [...] solidny fundament dla przysz³ego
ogólnopolskiego muzeum geologicznego, które ma obj¹æ wszystkie ziemie polskie i wszystkie ziem tych formacje i kopaliny […]. W 1920 r. w muzeum znajdowa³o siê ponad
180 tys. okazów (Mizerski, Urban, 2006), ale w tymczaso-wych pomieszczeniach PIG-u w pa³acu Staszica w Warsza-wie nie prowadzono ¿adnej dzia³alnoœci wystaWarsza-wienniczej. Gromadzone zbiory by³y przechowywane w skrzyniach, 157 okazów amonitów roz³o¿ono wzd³u¿ œcian korytarza i na parapetach okiennych (Morozewicz, 1922). W takich warunkach zadania muzeum ogranicza³y siê g³ównie do
K. Wo³kowicz M. Mizerski M. Krzeczyñska
1
Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; krystyna.wol-kowicz@pgi.gov.pl; monika.krzeczynska@pgi.gov.pl
2
gromadzenia, archiwizowania i opracowywania naukowe-go kolekcji. W ramach zadañ edukacyjnych przynaukowe-gotowy- przygotowy-wane kolekcje dydaktyczne przekazywano szko³om wy¿-szym, w których wyk³adana by³a geologia (Mizerski, Urban, 2006). W 1929 r. na Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu PIG urz¹dzi³ wielki pokaz najwa¿niejszych bogactw mineralnych Polski. Wystawiono du¿e bry³y wêgla, ró¿ne gatunki ropy naftowej, sól kamienn¹ i potasow¹, kruszce miedzi, cynku i o³owiu oraz surowce budowlane. Eksponaty te, dostarczane bezinteresownie przez firmy eksploatuj¹ce poszczególne surowce, po zakoñczeniu wy-stawy trafi³y do zbiorów instytutu (Fibich, 1972).
Budowê gmachu g³ównego PIG, zaprojektowanego przez Mariana Lalewicza, rozpoczêto w 1923 r., ale dopiero w roku 1930 oddano do czêœciowego u¿ytku. W budynku tym dla Muzeum Geologicznego przeznaczono trzy sale wysta-wiennicze na parterze o powierzchni ogólnej 1500 m2
. Pod kierunkiem J. Czarnockiego rozpoczêto rozpakowywanie i porz¹dkowanie zbiorów. W pracach tych uczestniczyli, m.in. Józef Siemiradzki i Kazimierz Kowalewski (Mizer-ski, Urban, 2006). Prezentacja okazów w formie wystaw by³a utrudniona z powodu braku gablot, lecz pierwsz¹ pro-wizoryczn¹ ekspozycjê zwiedzi³o blisko 430 osób oprowa-dzanych przez kustosza J. Czarnockiego (Fibich, 1972). W 1932 r. pracownicy muzeum wykonali kilka kolekcji dydaktycznych dla Muzeum Górnoœl¹skiego w Katowi-cach, Muzeum Regionalnego w S³onimie i Wy¿szej Szko³y Handlowej w Poznaniu (Mizerski, Urban, 2006). W 1934 r. dziêki Franko-Polskiemu Towarzystwu Górniczemu muzeum pozyska³o blok wêgla z kopalni Reden o wadze 3 t i du¿y blok kryszta³ów soli kamiennej od Dyrekcji Pañstwowej ¯upy Solnej w Wieliczce. Od 1937 r. za spraw¹ nowego dyrektora instytutu prof. Karola Bohdanowicza zwiêkszo-no œrodki na cele muzealne, a do pracy przy zbiorach w³¹czono wiêkszy zespó³ pracowników [...] uwa¿aj¹c
pracê tê jako podstawow¹ obok innych prowadzonych rów-nolegle i poœwiêconych pracom bie¿¹cym, zwi¹zanym z normalnym programem dzia³alnoœci PIG-u
(Bohdano-wicz, 1938). W pracach muzealnych brali udzia³ pracowni-cy PIG: Borys Areñ, Kazimierz Kowalewski i W³adys³aw Po¿aryski oraz studenci (Stanis³aw Tyski i in.). Wa¿nym efektem tych prac by³o zorganizowanie w 1938 r. wystawy
Surowce mineralne Polski w sali g³ównej gmachu Muzeum
i drugiej prezentuj¹cej budowê geologiczn¹ Polski w sali zachodniej (Mizerski, Urban, 2006). Na ekspozycjach wy-stawiano okazy, mapy, przekroje geologiczne i modele, m.in. Polskiego Zag³êbia Wêglowego (Fibich, 1972). W 1939 r. w Ksiêdze Nabytków zarejestrowano prawie 200 kolekcji, co przek³ada³o siê na kilkaset tysiêcy okazów. By³y to w tamtych czasach najwiêksze zbiory geologiczne w Polsce.
Muzeum Geologiczne instytutu okreœlono jako muzeum centralne, w którym s¹ gromadzone okazy g³ównie z terenu Polski, ilustruj¹ce zarówno budowê geologiczn¹, jak i bazê surowcow¹ (wystawy: Stratygrafia Polski i Surowce
mine-ralne Polski). Zbiory zagraniczne mia³y s³u¿yæ jedynie
stu-diom porównawczym, a nie nadawaniu muzeum charakteru œwiatowego (Fudakowski, 1947). Koncepcje i za³o¿enia dotycz¹ce tematyki wystaw muzealnych ustalone przez K. Bohdanowicza i J. Czarnockiego leg³y u podstaw dal-szej pracy Muzeum (Fibich, 1972).
Po wojnie pod kierunkiem prof. Romana Koz³owskie-go prowadzono prace porz¹dkowe i zabezpieczenie zbior-ów muzeum. Po koniec 1946 r. Ministerstwo Przemys³u i Handlu przekaza³o PIG odbudowane gmachy, a w 1947 r. zorganizowano wystawê Przemys³u Ziem Odzyskanych
(https://www.pgi.gov.pl/muzeum/o-muzeum/10072-historia.-html), któr¹ zwiedzi³o kilkadziesi¹t tysiêcy osób. W latach 50. ub.w. muzeum zyska³o piêkny okaz soli z Grot Krysz-ta³owych Wieliczki, skrzemienia³y pieñ karboñskiego drze-wa nagonasiennego i szkielety wielkich ssaków plejstoceñ-skich. W 1952 r. pod kierunkiem dr Marii ¯elichowskiej opracowano dwie wielkie wystawy sta³e: Surowce
mine-ralne Polski (parter) i Stratygrafia Polski (piêtro). W 1968 r.
w zbiorach muzealnych znajdowa³o siê ok. 1500 kolekcji, zawieraj¹cych ponad 100 tys. okazów skamienia³oœci, mi-nera³ów i ska³ oraz 30 tys. szlifów (Mizerski, Olczak-Dus-seldorp, 2018). W 1970 r. Muzeum Geologiczne wzboga-ci³o siê o dwie kolejne wystawy sta³e – mineralogiczn¹ i petrograficzn¹, obie przygotowane pod naukowym kie-rownictwem prof. Wac³awa Ryki, zawiera³y ok. 300 mine-ra³ów i ska³ (Fibich, 1972).
W latach 60., 70. i 80. XX w. muzeum otrzyma³o bardzo bogate kolekcje dokumentacyjne, zwi¹zane z odkryciami z³ó¿ surowców mineralnych i badaniami profilów otworów wiertniczych: £upki miedzionoœne Niecki
Pó³nocnosudec-kiej, Próby ze z³ó¿ soli kamiennej z rejonu Wieliczka-Boch-nia oraz Mioceñskie ska³y siarczanowe z otworów arkusza Staszów (Olczak-Dusseldorp, Woroncowa-Marcinowska,
2016).
Lata 90. ub.w. to ok. 1000 osób zwiedzaj¹cych muzeum miesiêcznie i ok. 200 lekcji przeprowadzanych rocznie dla uczniów szkó³ podstawowych, œrednich i studentów (Mizer-ski, Olczak-Dusseldorp, 2018).
Obecna wystawa sta³a powsta³a w 1999 r., a podczas jej przygotowania wzorowano siê na wielu muzeach geolo-gicznych w Europie (ryc. 1). Z instytucji o charakterze naukowym zaczêto przekszta³caæ je w placówkê, której g³ównym celem sta³a siê edukacja geologiczna spo³eczeñ-stwa. Osiem wystaw tematycznych obejmowa³o ponad 4000 okazów, a tak¿e naturalnej wielkoœci rekonstrukcjê
Dilopho-saura wethelliri. W sk³ad nowej ekspozycji wesz³y œcienne
mapy geologiczne, wielka tabela stratygraficzna z ewolu-cj¹ œwiata organicznego, mapy rozmieszczenia kontynen-tów i mórz w dziejach Ziemi, model komory jaskiniowej i inne (Mizerski, Olczak-Dusseldorp, 2018). W 2019 r. w czê-œci ekspozycji sta³ej wprowadzono zmiany polegaj¹ce przede wszystkim na zmniejszeniu liczby okazów i jej uproszcze-niu, przez co sta³a siê bardziej przyjazna dla zwiedzaj¹cych.
Od pocz¹tku dzia³alnoœci Muzeum Geologicznego PIG zamierzeniem jego pracowników i, w du¿ej mierze, ca³ej za³ogi instytutu by³a popularyzacja nauk geologicznych i uœwiadomienie spo³eczeñstwu roli geologii w gospodarce kraju. W tym 100-letnim okresie dzia³alnoœci Muzeum Geo-logicznego PIG wystawy charakteryzowa³ wysoki poziom naukowy wynikaj¹cy z faktu, ¿e powstawa³y przy du¿ym udziale pracowników merytorycznych, w tym wielu bardzo wybitnych.
TERANIEJSZOή
Dzia³alnoœæ edukacyjna jest obecnie prowadzona w PIG przede wszystkim na bazie ekspozycji sta³ej, wystaw cza-sowych i pozosta³ych zbiorów Muzeum Geologicznego. Wystawa sta³a sk³ada siê z kilku ekspozycji tematycznych:
Historia Polski w kamieniu pisana, Materia Ziemi, Surowce mineralne Polski, Skamienia³y Œwiat, Magmatyzm, Sedy-mentacja i diageneza oraz Metamorfizm. S¹ po niej
opro-wadzane grupy osób w ró¿nym wieku, z przewag¹ m³odzie-¿y szkolnej. Do grup zorganizowanych skierowana jest zró¿nicowana oferta lekcji muzealnych w formie wyk³adów
i warsztatów, a tak¿e zajêcia i prelekcje prowadzone w ramach Festiwalu Nauki. Na jego pierwsz¹ edycjê przy-gotowano model dilofozaura, bardziej znanego zw³aszcza dzieciom pod nazw¹ Dyzio, który jest jedn¹ z atrakcji eks-pozycji.
Muzeum organizuje wystawy i wypo¿ycza okazy na ekspozycje w innych muzeach i jednostkach kultury. Bie-rze czynny udzia³ w najwiêkszych wydaBie-rzeniach muzeal-nych Warszawy – w Nocy Muzeów i grze miêdzymuze-alnej 1,2,3 warszawiakiem jesteœ TY, wspó³organizuje tzw. eventy geocachingowe. W kalendarzu dzia³añ wa¿ne miejsce zajmuj¹ masowe wydarzenia popularnonaukowe – impre-zy plenerowe w formie pikników. Aktywnie uczestnicimpre-zy w nich równie¿ Sekcja Komunikacji i Promocji instytutu. Pocz¹tkowo by³y to wydarzenia odbywaj¹ce siê w Warsza-wie, takie jak: Dzieñ Ziemi, Piknik Naukowy Polskiego Radia i Centrum Nauki Kopernik. Z czasem, w wyniku nawi¹zywania wspó³pracy z w³adzami samorz¹dowymi i placówkami nauki i kultury, muzeum zaczê³o uczestni-czyæ lub wspó³organizowaæ podobne wydarzenia popular-nonaukowe w ró¿nych czêœciach kraju, np.: Jurajski Piknik Geologiczny w Olsztynie k. Czêstochowy, Festiwal Geolo-gii w Wieluniu, imprezy popularnonaukowe w Strzegowie i w Oœrodku Edukacji Ekologiczno-Geologicznej GEOsfera w Jaworznie, Festiwal Jurajski w £ukowie, Dzieñ Ró¿no-rodnoœci nie tylko biologicznej w kamienio³omie Lipówka w Rudnikach. Wydarzeniom tym towarzysz¹ prelekcje i wy-k³ady, spotkania z ludŸmi œwiata nauki, warsztaty i wyciecz-ki geologiczne.
Pracownicy muzeum we wspó³pracy z oddzia³ami re-gionalnymi PIG opracowali 10 projektów œcie¿ek geotury-stycznych, 3 projekty zagospodarowania geoturystycznego kamienio³omów oraz szereg geostanowisk do Centralnego
Rejestru Geostanowisk Polski, a obecnie realizuj¹ projekt Geoparku Pó³nocnej Jury.
Prowadzona przez Muzeum Geologiczne dzia³alnoœæ popularyzatorska w terenie jest pozytywnie przyjmowana przez odbiorców – w ciekawy sposób uzupe³nia niedobory wiedzy o œrodowisku abiotycznym, wynikaj¹ce z zawê-¿onych w tej dziedzinie programów szkolnych wszystkich poziomów edukacji. W efekcie pracownicy muzeum s¹ zapraszani do prowadzenia warsztatów i wyk³adów zwi¹-zanych z geologi¹ regionów. Prowadzono je na zaprosze-nie wójta Olsztyna (Letnia Szko³a Geologii), burmistrza Wielunia, wójta Mstowa oraz kilkukrotnie na zlecenie fir-my CEMEX, która m.in. poprzez edukacjê geologiczn¹ buduje pozytywne nastawienie spo³ecznoœci lokalnych do swoich dzia³añ: eksploatacji surowców skalnych i prze-mys³u cementowego.
Muzeum Geologiczne wydaje wiele opracowañ popu-larnonaukowych dla indywidualnych odbiorców i szkó³, takich jak: album Oblicza Ziemi, seria wydawnicza
Histo-ria Ziemi, przewodnik Nie tylko dinozaury,15 folderów
o tematyce geologicznej i paleontologicznej, przewodnik terenowy Zrozumieæ Ziemiê – zawieraj¹cy opracowania wycieczek geologicznych po Polsce z kartami æwiczeñ, przewodnik po Górach Œwiêtokrzyskich Œwiêtokrzyski
Park Jurajski wraz z zeszytami æwiczeñ oraz tabelê
straty-graficzn¹ w formie tablicy naœciennej i zak³adki. Zosta³y równie¿ wydane katalogi zbiorów muzealnych: Surowce
mineralne, Roœliny kopalne, Minera³y i ska³y.
Od 20 lat jest prowadzony Ogólnopolski Konkurs Geo-logiczno-Œrodowiskowy Nasza Ziemia – œrodowisko
przy-rodnicze wczoraj, dziœ i jutro. Przeznaczony jest on dla
uczniów szkó³ podstawowych oraz ponadpodstawowych i rozgrywany w kategoriach: plastycznej i konkursu
wie-Ryc. 1. Sala wystawiennicza Muzeum Geologicznego PIG. Fot. J. Wo³kowicz Fig. 1. Exhibition Hall of the PGI Geological Museum. Photo by J. Wo³kowicz
dzy. Od pocz¹tku istnienia konkursu wziê³o w nim udzia³ ponad 60 tys. uczniów z ca³ego kraju. Okresowo konkurs ten mia³ charakter miêdzynarodowy, gdy¿ uczestniczyli w nim uczniowie z Litwy.
Od dwudziestu lat muzeum organizuje równie¿ comie-siêczny konkurs internetowy. Rocznie nap³ywa ok. 200 odpowiedzi na geologiczn¹ zagadkê miesi¹ca.
Od kilkunastu lat w PIG-PIB dzia³a Pogotowie
geolo-giczne, w ramach którego pracownicy instytutu, g³ównie
Muzeum Geologicznego, pe³ni¹ rolê ekspertów w zakresie geologii dla osób prywatnych, instytucji pañstwowych i samorz¹dowych oraz ró¿nego rodzaju muzeów regional-nych, izb celregional-nych, szkó³ prosz¹cych o pomoc w rozpozna-niu próbek ska³, minera³ów i skamienia³oœci. Udzielana jest pomoc merytoryczna przy tworzeniu przyrodniczych oœrodków edukacyjnych o randze lokalnej i krajowej (np. Geosfera – Jaworzno, Giganty Mocy – Be³chatów, Geocen-trum – Kielce, lapidarium – Tatrzañski Park Narodowy). Pracownicy instytutu udzielaj¹ informacji i wywiadów dla mediów (np. dwumiesiêcznik Dinozaury, Rzeczpospolita, https://www.rp.pl/artykul/1055000-Diamenty-wieczne-i-krwawe.html). Muzeum Geologiczne podejmuje dzia³ania w przypadkach zg³oszenia odkryæ nowych stanowisk, obiek-tów i okazów geologicznych.
Jak wynika z wymienionych form aktywnoœci eduka-cyjnej muzeum, oferta ta jest bardzo bogata. O tych i o wie-lu niewymienionych dzia³aniach edukacyjnych Muzeum Geologicznego w Warszawie, a tak¿e w oddzia³ach PIG traktuje artyku³ Mizerskiego i Olczak-Dusseldorp opubli-kowany w Przegl¹dzie Geologicznym w 2018 r.
Jak ju¿ wspomniano, szeroko pojêta edukacja jest pro-wadzona w instytucie tak¿e poza Muzeum. Liczne foldery informacyjno-edukacyjne poœwiêcone wybranym surow-com mineralnym zosta³y przygotowane w ramach projektu pañstwowej s³u¿by geologicznej (PSG) (https://www.pgi.- gov.pl/psg-1/psg-2/informacja-i-szkolenia/wiadomosci-su- rowcowe/11134-foldery-informacyjno-edukacyjne-o-surow-cach-mineralnych.html).
Pod egid¹ Sekcji Komunikacji i Promocji, w ramach Polityki Surowcowej Pañstwa (PSP), na 100-lecie obchod-ów PIG zosta³a przygotowana wystawa Surowce mineralne
Polski pod mikroskopem (ryc. 2). W jej przygotowaniu
bra³o udzia³ wielu pracowników naukowych instytutu i jest ona obecnie prezentowana na ogrodzeniu naszej siedziby w Warszawie. Obszerne jej fragmenty by³y prezentowane w Sejmie i Ministerstwie Œrodowiska.
Formu³a edukacji poprzez wystawy na p³ocie jest obec-nie doœæ pospolicie stosowana, gdy¿ daje ogromne mo¿li-woœci dotarcia do wyj¹tkowo szerokiego krêgu odbiorów. Warto w tym miejscu wspomnieæ o wystawie Polska z lotu
ptaka z 2004 r., która po ekspozycji na ogrodzeniu instytutu
by³a prezentowana w Skierniewicach i w Parku Oliwskim w Gdañsku, by póŸniej zrobiæ miêdzynarodow¹ karierê, bowiem mogli j¹ zobaczyæ mieszkañcy kubañskiej Hawany. W sposób zgodny z duchem naszych czasów edukacja geologiczna spo³eczeñstwa odbywa siê równie¿ za pomoc¹ strony internetowej instytutu i Facebooka (https://www.-pgi.gov.pl/ i https://www.facebook.com/pigpib/) (ryc. 3), które s¹ prowadzone przez A. Starzyck¹.
PRZYSZ£OŒÆ
Rozwa¿aj¹c przysz³oœæ edukacji geologicznej, nale¿y przeanalizowaæ: co by³o dobre w dotychczas prowadzonej edukacji, jakie dzia³ania zosta³y zaniechane, a powinny byæ prowadzone, jakie s¹ wyzwania wspó³czesnych cza-sów i czego oczekuje od nas spo³eczeñstwo, a jednoczeœnie jak my powinniœmy ukierunkowaæ edukacjê, by wskazy-waæ na koniecznoœæ dzia³añ geologów i przemys³u bazuj¹-cego na wynikach prac przez nich realizowanych. Patrzenie wstecz, to siêganie np. do pe³nych m¹drej i atrakcyjnej tre-œci geologicznej XIX-wiecznych podrêczników szkolnych czy zwyk³ych czasopism, takich jak tygodnik S³awianin, który by³ dedykowany dla rzemios³, rolnictwa, handlu,
domowego gospodarstwa i dla potrzeb praktycznego ¿ycia w szczególnoœci (Wo³kowicz, Wo³kowicz, 2014). Patrzenie
wstecz, to równie¿ analiza naszego wystawiennictwa,
Ryc. 3. Przyk³ad aktywnoœci instytutowego Facebooka Fig. 3. Example of Facebook activity of the Institute Ryc. 2. Postery z wystawy Surowce mineralne Polski pod mikroskopem prezentowanej od 7 maja 2019 r. na ogrodzeniu PIG-PIB Fig. 2. Exemplary posters from the exhibition Mineral resources of Poland under the microscope, presented from May 7th, 2019, on the fence of the Institute
które od pocz¹tków oddzia³alnoœci Muzeum Geologiczne-go PIG do 1999 r. by³o zwi¹zane przede wszystkim z tym co najbardziej utylitarne w geologii, czyli ze z³o¿ami su-rowców mineralnych. Warto te¿ uwa¿nie rozgl¹daæ siê na boki i czerpaæ z doœwiadczeñ innych s³u¿b geologicznych i ró¿nych muzeów, by przenosiæ do nas ich dobre, spraw-dzone pomys³y.
Podstaw¹ naszej pracy promuj¹cej wiedzê geologiczn¹ jest wspomaganie edukacji szkolnej, czyli to, co stale i dobrze prowadzimy, maj¹c œwiadomoœæ, ¿e nale¿y do³o¿yæ starañ, ¿eby robiæ to jeszcze lepiej. T³umaczenie na sali muzealnej instytutu w sposób przystêpny treœci geologicznych zawar-tych w podrêcznikach, ilustrowanie ich okazami, rysunkami i in. by³oby efektywniejsze, gdyby geolodzy (tak¿e z PIG) mogli uczestniczyæ w opracowaniu podstawy programo-wej nauczania geografii w szko³ach.
Wa¿nym, coraz bardziej narastaj¹cym wymogiem, jest wskazywanie na koniecznoœæ eksploatacji surowców mi-neralnych, tj. informowanie o z³o¿ach surowców mineral-nych (szczególnie w Polsce), ich wydobyciu, przeróbce i znaczeniu dla spo³eczeñstwa, zw³aszcza teraz, kiedy opro-testowywana jest nieomal ka¿da inicjatywa gospodarcza d¹¿¹ca do eksploatacji surowców. Dlatego te¿ edukacja geologiczna powinna byæ wa¿nym elementem PSP (Wo³-kowicz, 2018; Wo³kowicz i in., 2020).
W edukacji, zreszt¹ nie tylko geologicznej, przeszka-dza dzisiejszy chaos medialny. Wœród dominuj¹cej tematyki polityczno-wypadkowej jesteœmy atakowani wiadomoœcia-mi o zanieczyszczeniu œrodowiska, ewiadomoœcia-misji gazów cieplar-nianych, zmianach klimatycznych, przy kompletnym braku informacji o roli surowców w ¿yciu cz³owieka i potrzebie ich eksploatacji. Dlaczego spo³eczeñstwu tak trudno jest zaakceptowaæ eksploatacjê surowców? Mo¿e ma tylko z³e skojarzenia? Niestety zbyt czêsto obserwujemy niezabez-pieczone, wype³nione œmieciami wyrobiska, czêsto po-wi¹zane z nielegaln¹ eksploatacj¹ (ryc. 4). A przecie¿ obszary po eksploatacji surowców mog¹ wygl¹daæ bardzo atrakcyjnie, czego najlepszym przyk³adem jest Wieliczka (ryc. 5), któr¹ rocznie odwiedza ok. 1,75 mln turystów i ku-racjuszy (dane z 2018, https://tvn24bis.pl/z-kraju,74/ko- palnia-soli-w-wieliczce-ilu-bylo-turystow-w-2018-roku,-899784.html).
W Polsce mamy te¿ wiele innych obiektów górniczych o znaczeniu historycznym lub takich, w których eksploata-cjê zakoñczono stosunkowo niedawno. Wczeœniej stano-wi³y one przedmiot pracy geologów, tak¿e z PIG, a obecnie atrakcyjnie zagospodarowane s¹ licznie odwiedzane, np.:
– kopalniê z³ota w Z³otym Stoku rocznie zwiedza ok. 211 tys. (dane z 2018, http://nettg.pl/news/154939/kopal-nia-zlota-do-rekordu-brakuje-niewiele),
– kopalniê soli w Bochni – 192 tys. turystów i kuracjuszy (dane z 2017, https://www.mojabochnia.pl/?p=181800),
– sztolniê Czarny Pstr¹g w Tarnowskich Górach – pra-wie 180 tys. zpra-wiedzaj¹cych (dane z 2019, http://nettg.pl/- news/163946/stowarzyszenie-milosnikow-ziemi-tarnogor-skiej-podsumowalo-2019-rok),
– Krzemionki Opatowskie – ponad 40 tys. turystów (dane z 2019, https://kielce.wyborcza.pl/kielce/7,47262,- 25322881,kopalnie-w-krzemionkach-zamkniete-ale-juz-po-bili-rekord-frekwencji.html),
– polsk¹ czêœæ Geoparku £uk Mu¿akowa – ponad 400 tys. (dane z 2018, https://zielonagora.wyborcza.pl/zielonago- ra/7,35182,24752618,blisko-pol-miliona-przyjezdnych-luk-muzakowa-nowa-stolica-turystyki.html).
W edukacji geologicznej prezentowanie takich obiek-tów jest bardzo skuteczne, bo umo¿liwia zwiedzaj¹cym bezpoœrednie zetkniêcie siê z problematyk¹ wydobycia surowców mineralnych. Dodatkow¹ wartoœci¹ jest to, ¿e w miejscach pogórniczych – czêsto silnie przyrodniczo zdegradowanych, powstaj¹ dobrze dzia³aj¹ce przedsiê-wziêcia gospodarcze, daj¹ce liczne miejsca pracy.
Z edukacj¹ wskazuj¹c¹ na koniecznoœæ eksploatacji (ale legalnej!) trzeba dotrzeæ nie tylko do m³odzie¿y, ale ca³ego spo³eczeñstwa, tak¿e do urzêdników pracuj¹cych w administracji samorz¹dowej i rz¹dowej. W tym kierunku id¹ prace zespo³u pracowników instytutu, który prowadzi obecnie szkolenia dla administracji, gdzie s¹ poruszane problemy zwi¹zanie z ochron¹ z³ó¿ kopalin, wskazywane obiekty potencjalnie uci¹¿liwe dla œrodowiska, czy udzie-lana jest pomoc w ograniczaniu niekoncesjonowanej eks-ploatacji.
Mo¿emy edukowaæ spo³eczeñstwo w ró¿ny sposób. Przede wszystkim w sali muzealnej, gdzie tradycyjna eks-pozycja powinna zostaæ wzbogacona o elementy przed-stawiaj¹ce znaczenie surowców w ¿yciu cz³owieka. Pomy-s³ów mo¿e byæ wiele, wa¿ne, ¿eby ekspozycja by³a atrakcyj-na. Na takiej wystawie konieczna jest makieta lub przekrój, albo co najmniej zdjêcie lub rysunek domu z pokazaniem,
Ryc. 5. Atrakcyjna dla turystów kopalnia soli w Wieliczce. Fot. T. Wo³kowicz
Fig. 5. Attractive salt mine in Wieliczka. Photo by T. Wo³kowicz Ryc. 4. Niezabezpieczone, wype³nione œmieciami wyrobisko. Fot. I. Walentek
Fot. 4. Unsecured excavation filled with rubbish. Photo by I. Wa -lentek
jakie surowce zosta³y zu¿yte do jego zbudowania i wykoñ-czenia. Przyk³adowo, przeciêtny dom to: 150 t surowców ceramicznych przetworzonych na ceg³ê, pustaki i p³ytki ceramiczne oraz dachówkê, 100 t betonu, którego g³ówny-mi sk³adnikag³ówny-mi jest wysokiej jakoœci kruszywo naturalne i cement powsta³y z przetworzenia surowców wêglanowych i ilastych, 4–6 t wapna, 2–3 t stali zbrojeniowej, kilkaset kg miedzi, aluminium, we³ny mineralnej, szk³a (Wo³kowicz, 2018). A jakie surowce s¹ w nim obecnie wykorzystywane przez mieszkañców? Przy domu ogród, w którym roœnie marchewka (ryc. 6) potrzebuj¹ca do swojego wzrostu
nawozów. Na ewentualnej wystawie mo¿na by zamieœciæ informacjê o nawozach mineralnych i ich znaczeniu w rol-nictwie. Nie wszyscy zapewne wiedz¹, ¿e nawozy azotowe produkowane s¹ na drodze reformingu gazu ziemnego, nawozy fosforowe powstaj¹ z przetworzonych fosforytów, a nawozy potasowe s¹ pozyskiwane w formie naturalnej jako sylwin, karnalit i kainit. W ogrodzie przy domu mo¿na pokazaæ psa, w którego karmie obok sk³adników od¿yw-czych wystêpuj¹ tak¿e sk³adniki mineralne, takie jak mine-ra³y ilaste, zeolity i gips.
Na przysz³ej wystawie warto pokazaæ drogê (ryc. 7), do budowy której u¿ywane s¹ w du¿ych iloœciach kruszywo naturalne, stal i beton. Dodatkowo mo¿na zaprezentowaæ wykresy przedstawiaj¹ce jak wzros³o wydobycie kamieni ³amanych i blocznych oraz kruszywa piaszczysto-¿wiro-wego w latach intensywnej budowy dróg (ryc. 8).
Pomys³y na przedstawienie znaczenia surowców w ¿yciu cz³owieka mog¹ byæ ró¿ne, ale z pewnoœci¹ na takiej wystawie powinno znaleŸæ siê zestawienie pokazuj¹ce ile statystyczny Polak zu¿ywa rocznie surowców mineralnych (Wo³kowicz, 2018), które zosta³o zamieszczone na wspo-mnianej ju¿ wystawie Surowce mineralne Polski pod
mikroskopem.
Tematyka surowcowa, z uwagi na podstawow¹ misjê PIG jako s³u¿by geologicznej, powinna byæ jeszcze bar-dziej propagowana w dzia³aniach obecnie prowadzonych przez Muzeum Geologiczne. Tematem organizowanych konkursów tematycznych mog³y by byæ np. surowce mine-ralne i ich wykorzystanie w naszej gminie, powiecie czy województwie. Edukacja surowcowa powinna stanowiæ
Ryc. 7. Budowa drogi. Fot. S. Wo³kowicz Fig. 7. Road construction. Photo by S. Wo³kowicz
Ryc. 6. Roœliny w ogrodzie potrzebuj¹ do swego wzrostu na-wozów mineralnych. Fot. T. Wo³kowicz
Fig. 6. Plants in the garden need mineral fertilizers for their growth. Photo by T. Wo³kowicz
Ryc. 8. Wykresy ilustruj¹ce zasoby i wydobycie kamieni ³amanych i blocznych oraz kruszywa piaskowo-¿wirowego w latach 1989–2018 (Szuflicki i in., 2019)
wa¿ny element ekspozycji sta³ej i wystaw czasowych. Dobrze by³oby wróciæ do wzorca pierwszej i kolejnych, do 1999 r., ekspozycji w muzeum, w których dominowa³a tematyka surowcowa.
Ju¿ obecnie jest szansa na zmiany, gdy¿ Muzeum Geo-logiczne jest w trakcie modernizacji wystawy sta³ej. W pierwszej kolejnoœci ma zostaæ odnowiona i uaktualnio-na ta uaktualnio-najwa¿niejsza, z gospodarczego i historycznego punktu widzenia, ekspozycja Surowce mineralne Polski. Ma prezentowaæ trudne zagadnienia w nowoczesny i atrak-cyjny sposób.
W edukacji surowcowej mo¿emy korzystaæ z wzorów wypracowanych w innych pañstwach (ryc. 9). Mo¿na kopiowaæ niektóre sprawdzone pomys³y z innych muzeów, nie tylko geologicznych, takie jak puzzle towarzysz¹ce wystawie prac Rembrandta na Zamku Królewskim w War-szawie (ryc. 10). Mo¿na np. zaoferowaæ zwiedzaj¹cym uk³adanie puzzli ilustruj¹cych tektonikê p³yt.
A mo¿e w przysz³oœci geolodzy z PIG mogliby propo-nowaæ szko³om czy biurom podró¿y organizowanie wycie-czek geologicznych lub w³¹czanie elementów geologii do wyjazdów o charakterze wypoczynkowym?
S³u¿by geologiczne wielu krajów intensywnie dzia³aj¹ na rzecz popularyzacji nauk geologicznych oraz ochrony dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego. Przyk³adowo w Nowej Funlandii (Kanada) grupy przypadkowych tury-stów s¹ oprowadzane w okreœlone dni i o wyznaczonych godzinach po interesuj¹cych geologicznie miejscach. Mo¿-na w ten sposób uzyskaæ bezpoœrednio od geologa sporo informacji nie tylko o tych widocznych na zdjêciu perydo-tytach pochodz¹cych z p³aszcza Ziemi (ryc. 11), lecz tak¿e o stratotypowym ods³oniêciu granicy kambr/ordowik czy o trombolitach z Flover’s Cove, mikrobialnych strukturach sprzed 3,5 mld lat (Hickman Hild, 2013).
W Polsce zosta³o wytypowanych wiele interesuj¹cych geologicznie miejsc, tak¿e przy udziale pracowników instytutu, o czym ju¿ wspomniano wy¿ej. W PIG jest pro-wadzona baza geostanowisk (Centralny Rejestr Geosta-nowisk Polski, http://geoportal.pgi.gov.pl/portal/page/por-tal/geostanowiska/). Znajduje siê w niej ponad 3700 obiektów z ca³ego kraju, które powinny byæ, a czêœciowo ju¿ s¹ poddawane weryfikacji przez geologów œwietnie znaj¹cych dany teren i ocenie przez odpowiednie komisje eksperckie.
Wa¿ne miejsce w edukacji i ochronie georó¿norodno-œci zajmuj¹ geoparki. Liczne inicjatywy dotycz¹ce budowy geoparków w Polsce, w tym kilka projektów i opracowañ studialnych, zosta³o wykonanych w PIG. Obecnie status Geoparku Krajowego nadany przez Ministerstwo Œrodo-wiska maj¹: polska czêœæ £uku Mu¿akowa (od 2009 r.), rejon Góry Œw. Anny (od 2010 r.) i Karkonoski Park Naro-dowy wraz z otulin¹ (od 2010 r.). Transgraniczny £uk Mu¿akowa jest od 2015 r. œwiatowym geoparkiem UNESCO. W tworzeniu wszystkich geoparków brali udzia³ pracownicy PIG (Kasiñski, Piwocki, 2003; KoŸma, 2011; WoŸniak i in., 2011; Knapik i in., 2011).
Podsumowuj¹c, aktywnoœæ edukacyjna pracowników PIG jest coraz wiêksza, a w przysz³oœci zapewne ulegnie
Ryc. 10. Uk³adanie z puzzli obrazu Rembrandta Uczony przy pul-picie. Zamek Królewski w Warszawie, 2019. Fot. K. Wo³kowicz Fig. 10. Jigsaw puzzles of Rembrandt’s painting The Scholar at the Lectern. Royal Castle in Warsaw, 2019. Photo by K. Wo³kowicz Ryc. 9. Geology in the bathroom. Ekspozycja muzealna w siedzi
-bie S³u¿by Geologicznej Namibii w Windhuk. Fot. S. Wo³kowicz Fig. 9. Geology in the bathroom. Museum exhibition at the head -quarters of the Namibian Geological Survey in Windhoek. Photo by S. Wo³kowicz
Ryc. 11. Grupa przypadkowych turystów oprowadzana po ska³ach z p³aszcza Ziemi (perydotytach) w Parku Narodowym Gros Morne (Tablelands), Nowa Funlandia (Kanada). Fot. K. Wo³kowicz Fig. 11. A group of random tourists guided through the outcrops of the Earth’s mantle rocks (peridotites) in the Gros Morne National Park (Tablelands), Newfoundland (Canada). Photo by K. Wo³kowicz
intensyfikacji. Powinna siê ona staæ: jeszcze bardziej inte-resuj¹ca, lepiej ilustruj¹ca wyzwania wspó³czesnej geolo-gii w skali kraju (z dominacj¹ problematyki surowcowej), promuj¹ca Instytut, na jak najwy¿szym poziomie, z jak naj-wiêkszym udzia³em pracowników naukowych PIG. Jedno-czeœnie wiedza geologiczna powinna byæ przekazywana jak najproœciej, z wykorzystaniem nowoczesnych form komunikacji.
Autorzy pragn¹ z³o¿yæ serdeczne podziêkowania recenzen-towi artyku³u Panu prof. Januszowi Skoczylasowi za ¿yczliw¹ ocenê pracy.
LITERATURA
BOHDANOWICZ K. 1938 – Dzia³alnoœæ Pañstwowego Instytutu Geolo-gicznego w r. 1937. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 1: 1–26.
FIBICH Z. 1972 – Rola Muzeum Geologicznego IG na tle zadañ i prob-lemów muzealnictwa przyrodniczego. Kwart. Geol., 16 (3): 753–767. FUDAKOWSKI J. 1947 – Muzea przyrodnicze. Muzealnictwo, 137–182. HICKMAN HILD M. 2013 – Geology of Newfounland. Touring through time at 48 scenic sites. Field Guide.
http://geoportal.pgi.gov.pl/portal/page/portal/geostanowiska/ https://www.pgi.gov.pl/en/1084-muzeum-pig-pib/10072-historia.html https://kielce.wyborcza.pl/kielce/7,47262,25322881,kopalnie-w-krzemion-kach-zamkniete-ale-juz-pobili-reko https://www.pgi.gov.pl/psg-1/psg-2/informacja-i-szkolenia/wiadomosci-su- rowcowe/11134-foldery-informacyjno-edukacyjne-o-surowcachmineral-nych.html http://nettg.pl/news/154939/kopalnia-zlota-do-rekordu-brakuje-niewiele http://nettg.pl/news/163946/stowarzyszenie-milosnikow-ziemi-tarnogor-skiej-podsumowalo-2019-rok https://www.rp.pl/artykul/1055000-Diamenty-wieczne-i-krwawe.html https://tvn24bis.pl/z-kraju,74/kopalnia-soli-w-wieliczce-ilu-bylo-turystow-w-2018-roku,899784.html https://www.mojabochnia.pl/?p=181800 https://zielonagora.wyborcza.pl/zielonagora/7,35182,24752618,blisko-pol-miliona-przyjezdnych-luk-muzakowa-nowa-stolica-turystyki.html KASIÑSKI J., PIWOCKI M. 2003 – Dawne górnictwo wêgla brunatnego na obszarze polskiej czêœci £uku Mu¿akowa. [W:] KoŸma J.,
Gawlikow-ska E. (red.), Konf. Polsko-Niemiecka Geopark £uk Mu¿akowa – trans-graniczny obszar ochrony georó¿norodnoœci. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa: 13–18.
KNAPIK R., MIGOÑ P., SZUSZKIEWICZ A., ALEKSANDROWSKI P. 2011 – Geopark Karkonosze – georó¿norodnoœæ i geoturystyka. Prz. Geol., 59 (4): 311–322.
KOMA J. 2011 – Transgraniczny Geopark £uk Mu¿akowa. Prz.. Geol., 59 (4): 276–290.
MIERZEJEWSKI M.P., SACHANBIÑSKI M., WIERZBICKI Z. 2003 – Zarys historii nauk mineralogicznych i geologicznych na Uniwersytecie Wroc³awskim w latach 1811–1945. [W:] Grodzicki A. (red.), Historia nauk geologicznych na Uniwersytecie Wroc³awskim 1811–2003. Wyd. UWr., 13–43.
MIZERSKI W., OLCZAK-DUSSELDORP I. 2018 – Muzeum Geolo-giczne PIG-PIB w drugim 50-leciu istnienia. I co dalej? Prz. Geol., 66 (7): 409–416.
MIZERSKI W., URBAN H. 2006 – Muzeum Geologiczne Pañstwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie w latach 1919–1939. Prz. Geol., 54 (5): 338–391.
MOROZEWICZ J. 1922 – Kronika Instytutu. Spraw. Pol. Inst. Geol., 1 (4–6): 631–632.
OLCZAK-DUSSELDORP I., WORONCOWA-MARCINOWSKA T. 2016 – Gromadzenie zbiorów w Muzeum Geologicznym PIG-PIB i udostêp-nianie ich spo³eczeñstwu. Mat. 3. Polskiego Kongresu Geologicznego, 276–278.
PARAFINIUK J. 2016 – Dwa wieki nauk mineralogicznych na Uniwer-sytecie Warszawskim. Wyd. UW.
SKOCZYLAS J. 2020 – Pocz¹tki muzealnictwa geologicznego na zie-miach polskich. Prz. Geol., 68 (1): 21–24.
SZUFLICKI M., MALON A., TYMIÑSKI M. 2019 – Bilans zasobów z³ó¿ kopalin w Polsce wg stanu na 31.12.2018 r. Pañstw. Inst. Geol. WO£KOWICZ S. 2018 – Edukacja w Projekcie Polityki Surowcowej Pañstwa. Uwagi krytyczne, konstruktywna propozycja. Prz. Górn., 74 (5): 1–8.
WO£KOWICZ S., WO£KOWICZ K. 2014 – Geological cartography in Poland in the 19th
century. Geol. Quart., 58 (3): 623–658.
WO£KOWICZ S., KOZ£OWSKA O., ZGLINICKI K., GABRYŒ--GODLEWSKA A. 2020 – Surowce mineralne Polski: dzisiaj i w przy-sz³oœci. Prz. Geol., 68 (5): 319–329.
WONIAK P., SIKORA R., LASOÑ K., MARKOWIAK M., HAISIG J., SZULC J., HAGDORN H. 2011 – Geopark Góra Œw. Anny – „król-tu³acz” wróci³ na stolicê! Prz. Geol. 59 (4): 291–31.
S³onecznikowe pole (Sunflower field) – Zdzis³aw Mianowski
Las nad wod¹ (Forest by the water) – Zdzis³aw Mianowski
Zdzis³aw Mianowski – jest hydrogeologiem; w PIG by³ zatrudniony w latach 1979–2000; uczestniczy³ w ekspedycji eksploruj¹cej kominy kimberlitowe w Jakucji; wyprawê tê opisa³ w ksi¹¿ce W poszukiwaniu diamentów (1969); póŸniej dwa lata pracowa³ w Kuwejcie, szukaj¹c tam wody pitnej i wierc¹c studnie.
Zdzis³aw Mianowski – hydrogeologist; employed at the PGI in the years 1979–2000; participated in an expedition sear-ching for kimberlite chimneys in Yakutia and described it in the book In search for diamonds (1969); later, worked in Kuwait for two years, seeking drinking water and drilling wells.
