ANIMACJA SPOŁECZNO-KULTURALNA JAKO
METODA PRZECIWDZIAŁAJĄCA MARGINALIZACJI
W ŚRODOWISKU LOKALNYM
Animuje się tylko to, co martwe. Potrzeba animacji odnosi się zawsze do jakiegoś braku, da jakiejś nieobecności. Dopóki animacja była sposobem życia w miastach i na wsiach była nieznana, była samą tkanką życia społecznego. Dopiero wtedy gdy znikła zaczęto o niej mówić, dopuszczać jej istnienie do świadomości
P. M o u l i n i e r 1
U przem ysłow ienie, m o d e rn iz a c ja, u rb a n iza cja, d em o k raty zacja przyczyniają się d o rozw oju sp o łeczn eg o i w zrostu m ożliw ości je d n o s te k . P ro ces u rb an izacji w prow adził zm iany w środow iska lo k aln e wsi i m iast, zjawisko dem okratyzacji przyczyniło się d o rozw oju ed u k acji, w zrostu św iadom ości sp o łeczn ej2. W spółczesne społeczeństw a ch a rak tery zu je cykl p ro d u k c ja - k o n su m p c ja, ze szczególnym naciskiem p o ło żo n y m n a k o n su m p cję. Są to także „społeczeństw a czasu w o ln e g o ”, k tó re g o ilość zdecydow anie Wzrosła, a wraz z n im p o p y t n a je g o z a p e łn ie n ie związany z podw yższeniem jak o ści życia p rz ez g ru p y sp o łeczn e d o b rz e sytuow ane.
Procesy u rb an izacji, uprzem ysłow ienia, m o d ern iz acji, dem okratyzacji - g e n e ru ją in n e g o ro d z a ju zjawiska, przyczyniają się d o pow staw ania zjawisk społecznie n ie p o żądanych: b ezro b o c ia, ubóstw a, kryzysów ek o n o m iczn y ch i społecznych, wszelkiego ro d za ju n ieró w n o ści (K opczyńska, 1995, s. 15). Z m iany dotyczą n ie tylko płaszczyzny e k o n o m iczn e j, społecznej, ale także k u ltu ra ln e j,ja k pisał M. W eb er „zm iany kultu ro w e n a stę p u ją szybciej niż zm iany p o k o le ń ” (za: K opczyńska, 1993, s. 13). K u ltu ra je s t dy n am iczn a , tw orzona ciągle o d now a p o p rz e z in te ra k c je m iędzy czło n k am i sp o łeczeń stwa. Szybki rozwój przem ysłu, p rz e m ia n y te c h n o lo g ic z n e, a w raz z nim i p rzem ian y życia c o d z ie n n e g o wpływają n a je d n o s tk i, stawiają p rz e d n im i wyzwania, k tórym nie Wszyscy p o tra fią sprostać. T ru d n o śc i z przystosow aniem się d o now ych w aru n k ó w życia zauw ażalne są n ajb ard ziej w środow isku lokalnym .
' Za: K opczyńska M „ 1993, s. 39. 2
Szczegółowe analizy tych zjawisk przeprow adził prof. A. Radziewicz-Winnicki w wielu swoich publikacjach, m .in. Społe-
Środow isko lo k aln e to ludzie, instytucje o raz więzi tw orzone m iędzy nim i. To także tradycja i k u ltu ra , o k tó rą w arto d b a ć i k tó re w arto rozwijać, stanow ią bow iem p rze strze ń k o n k re tn e j ludzkiej rzeczywistości, są ź ró d łe m zn aczeń ciągle odkryw anych i n a now o in terp re to w an y ch .
O b e c n ie m ówi się o z m ierzc h u czy kryzysie sp o łe c z n o śc i/śro d o w isk a lo k aln eg o . Przem aw iają za tym okoliczności i zm iany zach o d zące w społeczeństw ie. B a d a n ia so cjologiczne społeczności lo kalnych spow odow ały zróżn ico w an ie o p in ii n a te m a t stan u w spółczesnych środow isk lo kalnych o d ro z p a d u p o e ta p ich przekształcania.
T eo ria społeczeństw a m asow ego (przedstaw icielam i są E. D ü rk h e im , R. R edfield, W. K o rn h a u se r) głosi, że instytucje i org an izacje są zorg an izo w an e w te n sposób, by obsługiw ać, zaspokajać i p o b u d z a ć p o trzeb y dużej liczby osób, im bardziej aktyw ność sp o łecz n a u le g a pro fesjo n alizacji tym bardziej ro z p a d a się tradycyjna s tru k tu ra i o rg a nizacja. Społeczność staje się h e te ro g e n ic z n a , z m ien iają się systemy w artości, zanika k u ltu ra ludow a i k o n tro la społeczna. M iejscowości istnieją ja k o je d n o s tk i a d m in istra cyjne, ale sp ołeczność lo k a ln a zanika. J e d n o s tk i są ze so b ą związane tylko p o p rz e z p o d p o rząd k o w an ie w spólnej władzy państw ow ej. W iększość instytucji w społeczeństw ach m asow ych je s t zorg an izo w an e w taki sposób, by m ieć d o czynienia z g ru p a m i ludzkim i, w których uw zględnia się p rz e d e wszystkim p o d o b ień stw a , a ig n o ru je się ró żn ice. Z ani kają wsie tradycyjne, k tó re n ie są ju ż izolow ane, a p o d p o rz ą d k o w a n e w co raz większym sto p n iu m iastu, tracąc swoją w ew n ętrzn ą spójność. M ieszkańcy m iast n ie w chodzą w ż a d n e relacje, poniew aż przeszk ad za te m u liczba m ieszkańców , ich uzaw odow ienie, d a le k o id ąca p ro fesjo n alizacja wyklucza p o czu c ie p rzynależności, a p o tę g u je izolację i ano n im o w o ść. S połeczeństw o m asow e wytwarza w ielkie, o g ó ln o k rajo w e instytucje i o rg an izacje (Turowski, 1994, s. 229-231).
Najczęstszym sposobem tłum aczenia zm ian zachodzących w środow iskach lokalnych są teorie transform acji, teo rie zm ian. W teo riach tych p a n u je pogląd, że środow iska lokal n e są je d n y m z najpotrzebniejszych dla rozwoju społecznego, poniew aż spełniają rolę p°" śred n ią m iędzy przynależnością zawodową, zrzeszeniową itp. Społeczności lokalne przy czyniają się d o rozwoju ekonom icznego, adm inistracyjnego, k u ltu raln eg o i politycznego n a ro d u . M ają ch a ra k te r uniwersalny, poniew aż występują n a całym świecie. Tego zdania je s t M orris Janow itz, który n a podstaw ie b a d a ń wykazuje, że instytucja sąsiedztwa podlega
zm ianom , ale nie zanika, zm ienia c h arak ter n a bardziej dobrow olny i ograniczony. T ran sfo rm acja p rz e b ie g a także w in n y c h k ie ru n k a c h . L ouis W irth p o d k re śla , że spo łeczności lo k aln e m ają dwa aspekty - tery to ria ln y i instytucjonalny. P oza tym uważa, że należy zw rócić uw agę n a ludzi, n a typy osobow ości, d o k tó ry ch sprow adzają się różnice m iędzy wiejskim i m iejskim stylem życia. K ie ru n e k zm ian zach o d zi o d typu wiejskiego d o m iejskiego, p rzejście organizacji o p a rte j n a pokrew ieństw ie d o typu organizacji społecznej charak tery zu jącej się p o stę p e m tech n o lo g iczn y m , ruchliw ością społeczną» fo rm a ln ą sp o łe czn ą k o n tro lą . N astęp u je zacie ran ie ró żn ic m iędzy sp o łeczn o ścią lokal n ą wsi i m iasta. S ocjologiczne b a d a n ia m iasta (M. B. S u ssm an n ) wykazały, że ko n tak ty osobow e n ie u stę p u ją k o n ta k to m rzeczowym , a n aw et n ie k tó re k a te g o rie ludności m iejskiej p re fe ru ją k o n tak ty osobow e, b e z p o śre d n ie , w tym sąsiedzkie (dotyczy to np- k o b ie t i dzieci). P rzem ian y społeczności lo kalnych id ą w k ie ru n k u w zrostu liczby kon taktów rzeczowych, k tó re zwykle są okresow e i zadaniow e, a k tó re w spółistnieją z kon tak tam i osobow ym i, sąsiedzkim i. Pow stają g ru p y te ry to ria ln e n ie b ę d ą c e a n i pierw ot nym i, an i w tórnym i, k tó re m ają cechy je d n y c h i d ru g ic h . Z m iany w społecznościach
zu rbanizow anych, uprzem ysłow ionych dotyczące stosunków społecznych p o le g ają n a o d d z ie le n iu stosunków pokrew ieństw a, sąsiedztw a, przyjaźni o d stosunków fu n k c jo n a l nych, k tó re w sp o łeczn o ściach d o m in u ją (Turowski, 1994, s. 234-237).
Także w pedagogice społecznej zwraca się uwagę n a zm iany zachodzące w środowi skach lokalnych szczególnie biorąc p o d uwagę takie kwestie, jak: rozluźnienie więzi m ię dzyludzkich, narastająca anonim ow ość życia i kultywowanie indywidualizm u, zanik insty tucji sąsiedztwa, zanik znaczenia kontroli społecznej, deprecjacja społecznego znaczenia instytuq'i zbiorowych i autorytetów (Pilch, 1999, s. 300). W środowisku lokalnym widoczny je s t proces m arginalizacji i wykluczania po za o b ręb środowiska niektórych jed n o stek .
M arginalizację społeczną, za S. Kawulą, ro z u m ie m ja k o p ro c e s pow staw ania m arg i n aln y ch g ru p społecznych, ja k rów nież w c h o d z en ie je d n o s te k i g ru p społecznych n a istniejący ju ż m a rg in e s społeczny, co wiąże się z ich dyskrym inacją (2005, s. 54).
W śród fo rm m arginalizacji m o ż n a w y o d ręb n ić zakresy w zależności o d różnych fo rm d ziałalności społecznej, n a k tó rej występują. Są to m . in.:
- sfera spożycia, a w niej w ielkość doch o d ó w , co za tym idzie uczestnictw o w d o stę p ie d o d ó b r i usług;
- szeroko p o ję ta sfera kultury, gdzie „ m arg in aln o ść” objaw ia się i je s t sk u tk iem trw a n ia w sp o so b ach zachow ania się uniem ożliw iających wykonyw anie ró l społecznych, o dpow iadających sta n d a rd o m g ru p d o m in u jący ch ;
- sfera oświaty, a w niej d o stę p d o lite ra tu ry i sztuki (Kawula, 2005, s. 54).
R ezu ltatem skrajnej m arginalizacji je s t w ykluczenie sp o łeczn e, k tó re spraw ia, że je d n o s tk a zn ajd u je się p o za n u rte m życia sp o łeczn eg o . N ajbardziej n a ra ż e n i n a p ro c e s
m arginalizacji są ci, którzy ze w zględu n a b rak i k ulturow e, e k o n o m ic z n e , kwalifikacyj n e nie p o tra fią b ro n ić się p rz e d m e c h a n iz m am i tw orzącym i te n p ro ces (Kawula, 2005, s. 55). Tym czasem k ażda je d n o s tk a , każdy człow iek o b o k z asp o k o jen ia e le m e n ta rn y c h p o trz e b oczek u je akceptacji, n a le ż n e g o m u szacu n k u i u z n a n ia , k tó re n ależą się każ d e m u ze w zględu n a je g o sp o łecz n ą tożsam ość.
D ziałalnością, k tó ra p ró b u je przełam yw ać n ie p o ż ą d a n e sp o łeczn ie zjawiska w śro dow isku lokalnym je s t a n im a cja 3. M arginalizacji, k tó ra g e n e ro w a n a je s t przez n ierów ności sp o łecz n e n ie d a się u n ik n ą ć , m o ż n a je d y n ie , m iędzy in n y m i, p o p rz e z d ziałan ia an im acyjne, p ró b o w ać zm niejszyć je j skutki. A n im acja je s t ru c h e m n e u tra ln y m , skie row anym d o wszystkich środow isk. J e s t to działaln o ść p o b u d z a n ia , in sp iro w an ia ludzi
Ź ró d ła anim acji społeczno-kulturalnej sięgają ru c h u Oświaty Ludowej (L ’é d u ca tio n P o p u laire) we Francji, k tóry roz- Winął się p o Wielkiej Rewolucji Francuskiej, kiedy państw o przejęło o d kościoła zw ierzchnictw o n ad szkołami. K arta Praw Człowieka i O byw atela (1789) postulow ała szkołę obowiązkową i b ezpłatną. J e d n a k w prow adzenie je d n o lite g o systemu szkolnego spotkało się z w ielom a trudnościam i wynikającymi z rozbieżności stru k tu ry wyznaniowej i laickiej. W wieku XIX W rzucono je d n o lity system szkolny. Szkoły e le m e n ta rn e stały się szkołam i d la lu d u , szkoły śre d n ie d la klas posiadających. W wieku XIX i n a początku wieku XX a n im ato rem środowiskowym, prow adzącym kursy d la młodzieży i dorosłych, ja k rów nież kształcenie lu d n o ści wiejskiej był ksiądz i nauczyciel.
Szkolnictwo ludow e rozwijało się po p rzez działalność instytucji laickich (instytucje poszkolne i pozaszkolne), wyznaniowych (katolickich i p ro testan ck ich ), zawodowych (tzw. Bursy Pracy, k tó re stały się siedzibą kilku uniw ersytetów ludow ych), a tak- Ze po p rzez działalność ruchów m łodzieżowych (ochotniczych, społecznych). Po II w ojnie światowej nastąpiło dążen ie d o dem okratyzacji system u szkolnego, je g o ujed n o licen ia. W dalszym ciągu p o d k re ślan o związki anim acji z Oświatą Ludową, °k reśląją с a n im a to ra ja k o społecznika, któ reg o zadaniem je s t p o b u d zan ie działalności oświatowej, kulturalnej, sportow ej dla rozw oju edukacji ogólnej i p e rm a n e n tn e j. W latach sześćdziesiątych X X wieku pojawiły się głosy o swoistości anim acji, która p o ro k u 1960 poszerzyła swoją działalność, w wyniku czego zm ieniły się je j cele, zadania, instytucje, treści. K onsekw en cją tego było odejście o d przym iotnika „ludow a” o dnoszącego się do je d n e j klasy społecznej. A nim acja poszerzyła obszar °ddziaływ ania i objęła swoim zasięgiem zarów no klasy śre d n ie, środow iska in telek tu aln e, ja k rów nież ludow e bez wyróż- niania któregokolw iek z n ic h (Kopczyńska, 1993, s. 52-55). A utorzy zajm ujący się tą problem atyką to m .in. J. Żebrowski, k'k Kopczyńska, B. M endel, B .Jedlew ska.
d o aktywności. Z ajm uje się także u p o w sz e c h n ie n ie m k u ltu ry i aktyw nością w czasie w olnym , ożyw ianiem , podtrzym yw aniem szeroko ro z u m ia n e j tw órczości. J e s t to m e to d a in te g ra c ji i w spółuczestnictw a, k tó ra m a n a celu rozwój k o m u n ik acji społecznej, aktywizowanie środow isk społecznych, u m ożliw ienie ekspresji i rozw oju je d n o s te k
(Kopczyńska, 1993, s. 9-10; Żebrow ski, 2003, s. 18-20).
A nim acja sp o łec zn o -k u ltu raln a, zd a n ie m B. Jedlew skiej, in te rw e n iu je b e z p o śre d n io w życie sp o łeczn e i k u ltu ra ln e p o p rzez p ra c ę zw iązaną z treściam i k u ltu ry w szerokim zn aczeniu. A n im acja sp o łe c z n o -k u ltu raln a dąży d o p o b u d z a n ia i ożyw iania zespołowej aktywności, ale p rz e d e wszystkim k o n c e n tru je się n a poszczególnych je d n o s tk a c h , ich p o trz e b a c h , m ożliw ościach (2003, s. 34).
C elem an im acji je s t kształtow anie krytycznych i kreatyw nych postaw je d n o ste k , odkryw anie ich p o te n c ja łu , ro zb u d zan ie wiedzy, wrażliwości, p o trz e b i zainteresow ań k u ltu raln y ch . A nim acja m a ro zb u d zać p o trzeb y tw órczego działania, tw órczego życia, wrażliwość n a p ro b lem y d ru g ie g o człowieka, m a w prow adzać w świat kultury, uczyć ro zu m ien ia i dokonyw ania wyborów. A nim acja m a w spom agać rozwój człowieka i wszel kie je g o wysiłki w k ie ru n k u sam orozw oju. E fektem d ziałań anim acyjnych p o w in n a być je d n o s tk a twórcza, ro z u m n a , wrażliwa n a in n y ch ludzi, zd o ln a d o przezw yciężania tru d
nych sytuacji, rad ząca sobie z rozwiązywaniem p ro b le m ó w (Jedlewska, 2003, s. 33-34)- A nim acja sp o łe c z n o -k u ltu ra ln a o p ie ra się n a zało żen iu , że w każdej je d n o s tc e bez w zględu n a p o c h o d z e n ie i k o lo r skóry tkwi p o te n c ja ł, k tó ry należy rozwijać, by mogły się d o k o n a ć p rz em ian y zarów no w sam ej je d n o s tc e , ja k w je j o to c z e n iu , w różnych d zied zin ach życia sp o łe c z n o -k u ltu raln eg o (Jedlew ska, 2003, s. 38-39).
A n im acja sp o łe c z n o -k u ltu raln a p o w in n a być realizo w an a n a różnych szczeblach ed ukacji, p rz e d e wszystkim w szkole, tym b ard ziej, że d ziałalność an im acy jn a wykorzy stuje p e d a g o g ik ę aktyw ną w zakresie celów, postaw, treści.
W szkole nauczyciel m oże w u cz n ia c h kształtow ać takie zdolności, jak :
- zdolności em p aty czn e, p e rcep c ji, k o n ta k tu , p o ro z u m ie w a n ia się, zd o ln o ść k o n c e n tracji, obserw ow ania;
- zd o ln o ść krytyki, to lera n cji, gotow ość odpow ied zialn o ści, zaangażow ania;
- zd o ln o ść rozwiązywania p roblem ów , sp o n tan iczn o ść, ra d o ść tw orzenia, gotowość innow acji, uczestnictw a, w spółdziałania (Jedlew ska, 2003, s. 38).
Szkoła p o w in n a być o śro d k ie m k u ltu ry lokalnej, je d n a k p o stu laty w obec szkoły w tym zakresie n ie zawsze (dośw iadczenie wskazuje, że b ard zo rzadko) są realizow ane.
A nim acja sp o łe c z n o -k u ltu ra ln a w sw oich zało żen iach je s t n a teg o ro d z a ju ewen tu a ln o ść o dpow iedzią, poniew aż je j z a d an ia realizow ane w środow isku lokalnym , to p rz e d e wszystkim:
- w p row adzenie k u ltu ry w św iadom ość społeczną;
- rozwój inicjatyw p ed ag o g iczn y ch , innow acji ja k o reakcji n a szkołę tradycyjną; - rozwój życia k u ltu raln eg o , k tó re przynosiłoby korzyści wszystkim, zm niejszało nierów
ności społeczne, czasami podtrzym yw ane przez szkołę (Kopczyńska, 1993, s. 56). D ziałania an im acy jn e p ro w a d zo n e z u d z ia łe m a n im a to ra społeczno-wychowaw cze go i sp o łe c z n o -k u ltu ra ln eg o p ro w ad zo n e są w M łodzieżow ych D o m ac h K ultury, G m i n nych O śro d k a c h K ultury, P ałacach M łodzieży, w szelkiego ro d z a ju stowarzyszeniach- D ziałania te ad reso w a n e są d o wszystkich środow isk i wszystkich k ateg o rii
wiekowych-P rzykładem d ziałań anim acyjnych skierow anych d o dzieci i m łodzieży przeciw dzia' łających ich m arginalizacji je s t D ziecięca A k ad em ia R ozm aitości p ro w a d z o n a w Pała'
cu M łodzieży w Bydgoszczy. W je j ra m a c h odbyw ają się zajęcia artystyczne, sportow e, oświatowe. Bazę anim atorów , n a k tó ry ch o p ie ra się d ziałalność A kadem ii stanow ią w o lo n tariu sze - stu d e n ci. U czestnicy zajęć to m łodzież szkolna z te r e n u Bydgoszczy re k ru to w a n a przez p ed ag o g ó w szkolnych, nauczycieli p rz e d m io tu . U czestnikam i D zie cięcej A k ad em ii R ozm aitości są także dzieci z Pogotow ia O p ie k u ń c z e g o , k tó re p o d o p ie k ą swego wychowawcy p rz y ch o d zą n a zajęcia.
U dział w zajęciach je s t bezpłatny. Zasoby finansow e n a d ziałalność A kadem ii pozy skują z różnych źró d e ł nauczyciele - anim atorzy. J e d n y m z najw ażniejszych sposobów pozyskiw ania fu n d u szy są p ro jek ty oświatowe i artystyczne. Finansow o w spom agają działaln o ść A kadem ii instytucje p o m o cy sp ołecznej, n a przykład M OPS czy BORPA. N ie k tó re inicjatywy fin an so w an e są przez U rząd M iasta, k tó ry d y sp o n u je fu n d u szam i celowymi n a o k re ślo n e im prezy. R ów nież dzieci i m łodzież uczestn icząca w zajęciach A kadem ii zdobywa fu n d u sz e n a swoją d ziałalność p o p rz e z o rg an izo w an ie aukcji swo ich wyrobów, n p . o z d ó b św iątecznych czy akcję sprzedaży ceg iełek n a rzecz A kadem ii pod czas wystawianych Jasełek.
U czestnicy A kadem ii n ie stanow ią o d rę b n e g o zesp o łu o d izo lo w an eg o o d in n y ch sekcji, ale stanow ią część całego zespołu m łodzieży pałacow ej. Często m łodzież Aka d em ii w sp ó łp racu je z u czestn ik a m i innych zespołów artystycznych czy edukacyjnych, tw orzą się g ru p y in teg racy jn e skupiające dzieci i m łodzież ze środow isk zagrożonych z m ło d zieżą lepiej sytuow aną. Stwarza to m ożliw ości popraw y ja k o śc i życia i uwrażliwie n ia n a p ro b le m y in n y ch ludzi. Im w cześniej zaczyna się p ro c e s in teg racji, tym większe są szanse n a przeciw działanie m arginalizacji dzieci i młodzieży.
D ziałania an im acy jn e takie ja k D ziecięca A k ad em ia R ozm aitości, uczą wszystkich jej członków , ja k rów nież w spółpracow ników , by n ie p iętn o w ać, a p o m ag ać. P o n a d to dają n ad z ieję n a p o p ra w ę w łasnego losu, przeciw działają sam o tn o ści w zm acniającej poczu cie izolacji. D ziałania teg o typu przeciw działają sam o w ykluczaniu się z pow o d u uśw iadam ianych braków n ie tylko m ateria ln y ch , ale także kulturow ych, edukacyj nych pow od u jący ch wycofywanie się z życia sp o łeczn eg o . Przeciw działają n ie o b e c n o śc i członków środow isk lokalnych w życiu społecznym .
Bibliografia
Jed lew sk a B. (2 0 0 3 ), Animacja jako metoda edukacji kulturalnej w społecznościach lokal
nych, [w:] Animacja kulturalna i społeczno-wychowawcza w środowiskach lokalnych,
Ż e b ro w sk iJ. ( r e d .) , G dańsk.
Kawula S. (2005), Drogi dystansujące biografie ludzkie: marginalizacja, wykluczenie i norma
lizacja. Przykład bezrobocia i biedy w małym mieście, [w:] Marginalizacja w problematyce pedagogiki społecznej i praktyce pracy socjalnej, Bydgoszcz.
Kopczyńska M. (1993), Animacja społeczno-kulturalna, Warszawa.
Pilch T. (1999), Środowisko lokalne, [w:] Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy
socjalnej, P ilch T., L alak D. (re d .), W arszawa.
K adziewicz-W innicki A. (2004), Społeczeństwo w trakcie zmiany, G dańsk. Turowski J. (1994), Socjologia. Wielkie struktury społeczne, L ublin. Żebrow ski J . (1987), Zawód i osobowość animatorów kultury, G dańsk.
Żebrowski J. (2003), Współczesny wymiar animacji społeczno-wychowawczej i kulturalnej, [w:]
Animacja kulturalna i społeczno-wychowawcza w środowiskach lokalnych, Żebrow skiJ.
