R O C ZN IK I H U M A N IST Y C Z N E Tom X LV II, zeszyt 7 - 1999
A L E K S A N D R A S T A N K O W IC Z L u b lin -K r a k ó w
M IĘDZY BOŚNIACKIM NARODEM A SPOŁECZNOŚCIĄ BOŚNIACKIEGO REGIONU KULTUROW EGO
PR O BLEM T O Ż SA M O ŚC I B O ŚN IA C K IE J W PER SPEK T Y W IE IN TEG R A CJI EUR O PEJSKIEJ
K O M UN IK AT*
Ostatnia d ekada X X wieku w sposób zasadniczy zm ien iła oblicze Europy. P rzypom niała ona, że w dziejach europejskiego k o n tynentu najbardziej n e w ralgiczną przestrzenią były i są B ałkany. F akt ów u zm y sło w iły z ca łą d o b it nością w y darzenia w ojenne lat dziew ięćdziesiątych, zw ią zane z roz padem Jugosławii. W kontekście głębokich zm ian p o lity c zn o -e k o n o m ic zn y ch zaist niałych w tym okresie w Europie, konflikt ju g o s ło w ia ń s k i b udził p o w s ze ch n ą konsternację, zw łaszcza, że o d m ienna sytuacja p o lity c z n o -g o sp o d a rc z a Ju g o sławii staw iała ją w uprzyw ilejow anej pozycji w z glę dem w szy stk ich państw o ustroju socjalistycznym . W y różniała się on a o tw arciem n a Z ac h ó d i d aw ała sw ym o byw atelom poczucie wolności politycznej i ek o nom icz nej. Jednak w konfrontacji ze zm ianam i w tzw. bloku w schodnim , w y w o ła n y m i z b u rz e niem porządku jałtańskiego, ujaw niła się słabość system u polity c zn eg o J u g o sław ii1. K urczący się na Zachodzie rynek pracy dla j u g o sło w ia ń sk ic h g a s t arbeiterów zachwiał podstaw am i ekon o m icz n y m i państw a, zaś sk o m p ro m ito w ana ideologia kom unistyczna, która od z a k o ń cze n ia II w ojny światowej pełniła funkcję spoiw a w wielonarodow ej federacji, po staw iła pod znakiem
Niniejszy komunikat jest aneksem do artykułu: A. S t a n k o w i e z, Tożsam ość bośniacka w perspektyw ie integracji europejskiej, w: Słow ianie w obec integracji E uropy, red. M. Bobrownicka, Kraków 1998, s. 169-179.
E. С z i o m e r, Świat zachodni wobec Bałkanów, ze szczególnym uw zględnieniem kryzysu jugosłow iańskiego lat 90-tych, Prace K om isji Środkow oeuropejskiej PAU , t. II, Kraków
zap y ta n ia zasadność p o d trz y m y w a n ia jedności tego organizm u państwowego, stojące go na straży - m artw ej j u ż w zasadzie - idei ju g o s ło w ia ń sk ie j2.
Na gruzach Federacji rozpoczął się „w y śc ig ” - ryw alizacja m iędzy wspól notam i reg io n a ln y m i i naro d o w y m i o j a k n ajw yższą pozycję w zmieniającej się rzecz y w isto śc i polityczno-kulturalnej. Porzucono obow iązującą dotąd m iędzy narodam i w spólnoty w z ajem n ą lojalność i bez skrupułów deptano w ielora kie zależności u k ształtow a ne w toku dziejów, niszcząc wszelkie kultu rowe przesłanki, które stanowiły o zasadności p o dejm ow anyc h dotychczas w ysiłk ó w w s p ó l n o t o w y c h \
R ozpad Jugosław ii ostatecznie przypieczętow ało załam anie się w ielonaro dow ej w spólnoty bośniacko-hercegow ińskiej. B yła ona postrzegana w dziejach Jugosław ii, z w ła szcz a tych po II wojnie światowej ja k o w zorzec poprawnej k o egz yste ncji n a rodów w ram ach jednej w spólnoty politycznej. W yjście Bośni i H e rc e g o w in y z federacji sp o w odow a ło kantonizację tej historycznej krainy. P o c h ło n ę ła on a 200 tys. krw aw ych ofiar i obaliła zakorzeniony tutaj mit słow iańskiej w spólnoty odw ołującej się do p o chodzenia i języka, który po zw alał na ign o ro w a n ie różnic k u lturow o-w yznaniow ych i różnic płynących z o d m ien n y ch d o św iadc zeń politycznych. Z jednej w ielonarodow ej Bośni i H e rc e g o w in y zostały wyłonione: czysta pod w zględem etnicznym R epublika S e rb sk a ze stolicą w B anja Luce, czysta etnicznie ch o rw ack a Herceg-Bośni ze stolicą w M o sta rz e oraz m ieszana pod w zględem n arodow ościow ym R e p u b lik a B ośni i H ercegow iny ze stolicą w Sarajewie, głów nym mieście M u z u łm a n ó w 4. Tak pow a żne podziały, nieznane dotąd w dziejach prowincji,
2 J. R a p a c k a , O idei ju g o sło w ia ń skiej ja ko idei narodow ej, w: W spółcześni Słowianie wobec w łasnych tradycji i m itów, red. M. Bobrownicka, Kraków 1997, s. 47-59. Artykuł mówi 0 w ystępowaniu w podwójnej funkcji idei jugoslawizmu: ja ko ponadnarodowej idei państwowej 1 w funkcji idei narodowej, konkurencyjnej wobec zakorzenionych idei narodowych krajów ju gosłowiańskich.
3 E. G e 1 1 n e r, N arody i nacjonalizm . Warszawa 1991, s. 122-123. Jeśli chodzi o pro ces kształtowania się tożsamości narodowych, to autor stoi na stanowisku, że nacjonalizm powołuje do życia narody, a nie odwrotnie. Potwierdzeniem tej tezy, sformułowanej jeszcze przed dośw iadczeniami rozpadu Jugosławii jest obecna sytuacja narodow ościowa na Bałkanach.
4 Antun Babic wypowiadał się wielokrotnie na temat średniowiecza w dziejach Bośni i Hercegowiny, Iz istorije srednjovjekovne Bosne. Sarajevo 1972. Antun Babic jest także autorem rozbudow an ych haseł na ten temat w: E ncyklopedija Jugostavije, Zagreb MCMLX11 і 1983 wyd. 2. О znaczeniu śr edniowiecznych dziejów Bośni dla kształtowania się bośniackiej świadomości narodowej mówię w artykule: B ośniacka św iadom ość historyczna a polityka narodow ościow a A ustrii, w: W spółcześni Słow ianie, s. 87-94. Okres średniowiecza istotny dla rozumienia konfliktu bośniackiego przywołuje Henryk Batowski Problem bośniacki - Podstawy historyczne Prace K om isji Środkow oeuropejskiej P A U , t. II, Kraków 1994, s. 21-37.
postawiły ludność przed pilną k oniecznością narodow ej identyfikacji, zaś odw oływ anie się do przeszłości ożyw iło pam ięć o k o n fliktach n arodow ych, o których niesłusznie sądzono, że ju ż daw no udało się j e przezw yciężyć.
M im o utrw alonych podziałów narodow ych p ro b lem bośniackiej tożsam ości dotyczy jed n ak ogółu m ieszkańców Bośni i H e rcegow iny. D w u c z ło n o w a nazw a byłej republiki jugosłow iańskiej i obecnego państw a, m ien iące g o się R epubliką Bośni i H ercegow iny, je st historyczna. U p a m iętn ia ona k ró tk o trw a ły epizod w ydzielenia się w X V wieku księstw a p o łożonego w p o łu dniow o- -zachodniej części terytorium królestw a Bośni. W ład c a tego te rytorium Stje- pan V ukćić-K osaća, noszący dum ny tytuł: h ercega od. sv. S ave (rycerza św. Savy) w ykorzystał zagrożenie tureckie na B ałkanach i sp rz y m ierzy w sz y się z O sm ana m i w ystąpił przeciw ko królow i Bośni, za p ew niając na ja k iś czas niezależność Hercegow inie. W krótce po je g o śm ierci H e rceg o w in a , której nazw a pochodzi od tytułu noszonego przez S tjepana V ukcicia, p o d zieliła losy Bośni, pozostającej pod p anow aniem tureckim ju ż od 1463 roku. Ten fakt historyczny dla dzisiejszego procesu ró ż nic ow ania się kultur n aro d o w y ch nie m a jed n ak żadnego istotnego znaczenia. H e rceg o w in a stanow i je d y n ie p rz e strzeń kultury regionalnej trzech bośniack o -h erc eg o w iń sk ich narodow ości: Serbów, C horw atów i M u zułm anów , w odniesieniu do której m a ją one, każda z osobna, u zasadnione praw o m ów ić o swej hercegow ińskiej tożsam ości re gionalnej.
B ośniackie m yślenie w spólnotow e je s t o wiele bardziej skom plikow ane. W ystąpienie Bośni i H ercegow iny z federacji jugosłow iańskiej skłania do refleksji nad bośniackim p oczuciem tożsam ości, o scy lu jąc y m p o m iędzy św ia dom ością n a rodow ą a p oczuciem więzi regionalnej. T a refleksja je s t istotna dla zrozum ienia w spółcześnie w ystępujących w B ośni i H e rceg o w in ie postaw narodow ych, a także w odniesieniu do przeszłości, w której one są w p e w nym sensie zakorzenione. N a p o szczególnych etapach dziejów politycznych prowincji zakres znaczeniow y pojęcia bośniackości ulegał zm ianom . Z d zisiej szego punktu widzenia, biorąc pod uw agę ob serw o w an e w spółcz eśn ie p rz e d sięwzięcia integracyjne, ważne dla k ształtow ania się bośniackiej tożsam ości są dzieje średniow iecznego królestw a Bośni, które były za czy n e m o rg a n iz o wania się plem iennej społeczności w naród p a ń s tw o w y 5 oraz p anow anie H absburgów w latach 1878-1914.
5 A. S t a n k o w i e z, Rola A ustrii w kształtow aniu w ielonarodow ej kultury Bośni i Hercegowiny, w: Sym bioza kultur słow iańskich i niesłow iańskich w Europie Środkow ej, red. M. Bobrownicka, Kraków 1996, s. 123-129.
Z o k u p ac ją austriac ką i z jej polityką kulturalną wobec zaanektow anego te rytorium B ośni i H ercegow iny wiąże się k oncepcja p o w ołania do życia n arodu b ośniackie go. Z adba no w ów czas o rekonstrukcję w szystkich elem e n tów sk ładających się na now oc zesne rozum ienie wspólnoty narodowej, u- k ształtow a nej na gruncie historii, kultury, j ę z y k a i gospodarki. Narodowość b o śn ia c k ą w y m y ślo n o dla z rów now aż enia w ystępujących na B ałkanach nacjo n a lizm ów : serbskiego i chorw ackiego, które bezpośrednio zagrażały interesom p o lity c z n o -g o sp o d a rc z y m Austrii w tym regionie Europy. K oncepcje bośniac k iego n arodu społeczeństw o odrzuciło. T y m niemniej myśl o bośniackiej idei w sp ó ln o to w ej została zaszczepiona i dzięki niej B ośnia i H e rcegow ina zdołały za ch o w a ć ciągłość polity c zn ą i kulturalną, aspirując do rangi jednej z kultur n a ro d o w y c h Ju g o s ła w ii6.
B o śn ia ck o ść w sensie tożsam ości regionalnej jest ak c eptow ana przez lud ność p o c h o d z e n ia serbskiego i chorw ackiego, która w ten sposób pragnie z a a k ce n to w ać swe więzi z m iejscem zam ieszkania. P odobnie była ona rozu m ia n a także prz ez M u z u łm a n ó w 7 z Bośni. K antonizacja Bośni i H ercegow iny spraw iła, że tutejsi w yz naw cy islamu opow iedzieli się za bośniacką tożsam o ścią narodow ą.
P od ział terytorialny uporz ąd k o w ał w zajem ne relacje m iędzy narodami B ośni i H erceg o w in y , które ostatecznie u konstytuow ały się na podstaw ie j e d nolitego kry teriu m w yznaniow ego. D epozytariuszam i daw nych bośniackich tradycji zostali M u zułm anie, którzy opow iedzieli się za bośniacką tożsam ością n aro d o w ą, co w odpow iedniej perspektyw ie czasowej m oże przesądzić o wią zaniu kultury tego regionu w yłącznie z islamem, a nie j a k dotąd również z p ra w o sła w ie m , kato licy zm em oraz z ju d aizm em . W odróżnieniu od w cześ n iejszy c h koncepcji narodu bośniackiego, zakładającego w ielow yznaniow ość, b o ś n ia c k a idea narodow a, w y k re o w an a w toku walk o podział administracyjny B ośni i H e rcegow iny, z a m y k a szansę kulturow ego dialogu w odniesieniu do m ie sz k a ń c ó w n o w o p o w s tałe g o p aństw a i zakłada też w iększą izolację kultury islam u w e w szy stk ich krajach postjugosłow iańskich, bo nie istnieje w nich ża dne inne islam skie centrum kulturow e. To niejako autom atycznie orientuje
" T a ż , Sarajew o ja k o centrum kulturalne w ielonarodow ej Bośni i H ercegow iny w okresie m iędzyw ojennym , „Roczniki Komisji Historycznoliterackiej U J” , 15(1988), s. 167-179.
O d 1974 na mocy Konstytucji SFRJ wśród narodów Bośni i Hercegowiny - Serbów i C horw ató w - pojawili się Muzułmanie. Stąd określenie funkcjonujące dotychczas w odniesie niu do wyzn aw có w islamu, przyjęte ja k o nazwa własna narodowości, jest pisane dużą literą.
B ośniaków na W schód i otw iera drogę islam skiem u fu n d a m e n taliz m o w i do Europy.
W trudnych dziejach politycznych Bośni dają się w yróżnić przynajm niej dw a okresy, które ją, z dzisiejszego punktu widzenia, określają ja k o u cz estn i ka pew nych przedsięw zięć integracyjnych, dokon u jący c h się w E uropie Ś ro d kowej. Pierwszy zaznaczył się w średniow ieczu. Jego p rz ejaw e m b yła p o lity ka dynastyczna bośniackich władców, starających się potęgę p a ń stw a zb u d o wać na sojuszu z w ęgierskim i A ndegaw enam i, którzy sw ym p an o w an iem i wpływ am i obejm ow ali ziem ie europejskie od B ałtyku na północy po A d ria tyk na Południu. D rugim okresem, który łączy B ośnię ściśle z E u ro p ą Ś ro d kową, jest - paradoksalnie - czas okupacji austriackiej, kiedy kraj ten staje się częścią wielonarodow ej m onarchii habsburskiej. W obu tych przedziałach czasow ych pojawiły się w Bośni warunki sprzyjające tw orzeniu się tzw. n aro du państw ow ego, polegającego na identyfikacji społeczności z w łasn ą p a ń stw ow ością i z tradycjami kulturow ym i, które w ciągu w ieków tu się za k o rz e niły8. М Е Ж Д У Б О С Н И Й С К О Й Н А Ц И Е Й И Н А С Е Л Е Н И Е М Б О С Н И Й С К О Г О К У Л Ь Т У Р Н О Г О Р Е Г И О Н А В О П Р О С О Б О С Н И Й С К О М С А М О С О З Н А Н И И В П Е Р С П Е К Т И В Е Е В Р О П Е Й С К О Й И Н Т Е Г Р А Ц И И С О О Б Щ Е Н И Е Р е з ю м е И з м е н е н и я г о с у д а р с т в е н н ы х г р а н и ц н а Б а л к а н с к о м п о л у о с т р о в е п о с т а в и л и п е р е д р а з н о с т о р о н н е д и ф ф е р е н ц и р о в а н н ы м н а с е л е н и е м э т о й т е р р и т о р и и з а д а ч у з а н о в о о п р е д е л и т ь свою н а ц и о н а л ь н у ю п р и н а д л е ж н о с т ь . В ста ть е п р е д п р и н и м а е т с я п о п ы т ка в ы я с н е н и я п р о ц е с с о в н а ц и о н а л ь н о й и р е г и о н а л ь н о й и д е н т и ф и к а ц и и , п р о т е к а ю щ и х в о с о б е н н о „ г о р я ч е й ” т о ч к е Б а л к а н с к о г о п о л у о с т р о в а - в Б о с н и и и Г е р ц е г о в и не. И д е н т и ф и к а ц и о н н ы е п р о ц е с с ы р а с с м а т р и в а ю т с я к а к в и с т о р и ч е с к о й п е р с п е к т и ве, т а к и в с о в р е м е н н о й о б с т а н о в к е , в у с л о в и я х к а н т о н а л ь н о г о р а з д е л е н и я б о с н и й
-8 М. D ą b r o w s k a - P a r t y k a , Zagadnienie tożsam ości a konflikt ju g o sło w ia ń ski w: W spółcześni Słow ianie w obec w łasnych tradycji, s. 61-76. Problemy identyfikacji narodowej stawia autorka pośród istotnych czynników konfliktu zw iązanego z rozpadem Jugosławii.
с к о й т е р р и т о р и и н а час ти: к а т о л и ч е с к у ю ( х о р в а т с к у ю ), п р а в о с л а в н у ю (серб скую ) и и с л а м с к у ю (б о с н и й с к у ю ) . И с т о р и ч е с к а я ф о р м у л а б о с н и й с к о й н а ц и и к а к о б щ н о с т и п о л и т и ч е с к о г о т и п а п р е д с т а в л я е т с я с п о с о б с т в у ю щ е й п р о ц е с с а м и н т е г р а ц и и к а к и с т о р и ч е с к о й п р о в и н ц и и с н а с е л е н и е м , и с п о в е д у ю щ и м р а з н ы е р е л и г и и , т а к и в р а м к а х б о л е е ш и р о к и х п о л и т и к о - к у л ь т у р н ы х ст руктур. В то ж е в р е м я в ы з в а н н о е к а т н о н а л ь н ы м р а з д е л е н и е м т е р р и т о р и и с о в р е м е н н о е и с л а м с к о е б о с н и й с к о е с а м о с о з н а н и е с л у ж и т п о к а ч т о к у л ь т у р н о й и п о л и т и ч е с к о й и з о л я ц и и . П е р е с к а з а л Р о м а н Л е в а ц к и
!["Szalony jasnowidz czyli rzecz o Maurycym Mochnackim", Dionizy Sidorski, Katowice 1981 : [recenzja]]()