SZCZEPAN T. PRAS´KIEWICZ OCD
ZAANGAZ$OWANIE POLSKICH KARMELITÓW BOSYCH
W POS5UGE7 DUSZPASTERSK 7A
WS´RÓD RODAKÓW NA OBCZYZ´NIE W MINIONYM STULECIU
Na rok przed sw Fa s´mierci Fa, 1 paz´dziernika 1906 roku, odnowiciel zakonu karmelitów bosych w Polsce, s´w. RafaQ Kalinowski (1835-1907), byQy pow-staniec styczniowy (1863) i katorzXnik Sybiru (1864-1874), a nadto emigrant we Francji (1874-1877) oraz nowicjusz karmelitan´ski i student teologii w Austro-WeFgrzech (1877-1881), osiadQy po otrzymaniu s´wieFcen´ kapQan´skich w Galicji (1882-1907), patrz Fac na masow Fa emigracjeF górali z Podhala za ocean i beFd Fac s´wiadomy potrzeby duchowej nad nimi opieki, rzuciQ prorocze hasQo: „A mozXe by zaQozXyc´ klasztor w Ameryce?”1. Zatroskany o zbawienie wszystkich, jako gorliwy kapQan i prawdziwy patriota, marzyQ o klasztorze za oceanem, by s´pieszyc´ z duszpastersk Fa pomoc Fa emigrantom. I jakkolwiek nie zobaczyQ za swoich dni klasztoru karmelitan´skiego w Ameryce, to jego pro-rocze pragnienie speQniQo sieF po czterdziestu latach, kiedy to po drugiej wojnie s´wiatowej polscy karmelici bosi przybyli do Stanów Zjednoczonych, zakQadaj Fac tam preFzXny os´rodek duszpasterstwa polonijnego. JuzX w okresie mieFdzywojennym, a zwQaszcza w ostatnich dziesieFcioleciach, karmelici bosi z Polski, wierni testamentowi s´w. RafaQa, pos´pieszyli z pomoc Fa duszpastersk Fa
Dr SZCZEPAN T. PRAS´KIEWICZOCD – konsultor Kongregacji Spraw Kanonizacyjnych przy Stolicy Apostolskiej, wykQadowca w WyzXszym Seminarium Duchownym Karmelitów Bosych oraz w Karmelitan´skim Instytucie Duchowos´ci w Krakowie; e-mail: szczpn@gmail.com 1J. K a l i n o w s k i (RafaQ od s´w. Józefa), Listy, wydaQ Cz. Gil, t. II, Kraków 1985, list nr 1600 z dn. 1 paz´dziernika 1906, s. 434; por. Cz. G i l, Ojciec Rafa, Kalinowski 1835-1907, Kraków 1984, s. 337; S. S´ w i d e r s k i, Rados´c´ Ojca Rafa,a, w: 1950-1990: 40-lecie polskiego karmelitan´skiego sanktuarium maryjnego w Munster, Indiana, [Chicago 1990], s. 39-42.
wobec rodaków w wielu innych czeFs´ciach s´wiata, zwQaszcza w krajach arab-skich i w Irlandii.
Przedmiotem niniejszego przedQozXenia jest wQas´nie duszpasterskie zaanga-zXowanie polskich karmelitów bosych wobec rodaków na obczyz´nie w minio-nym stuleciu.
I. ZAANGAZXOWANIE KARMELITÓW BOSYCH WS´RÓD POLONII W STANACH ZJEDNOCZONYCH2
Jakkolwiek juzX z chwil Fa odzyskania niepodlegQos´ci narodowej polscy karmelici bosi wskrzeszonej po zaborach prowincji polskiej, podjeFli próby posQugi wobec rodaków na BiaQorusi, na Litwie i na Ukrainie, kres tej chlubnej dziaQalnos´ci duszpasterskiej poQozXyQ wybuch drugiej wojny s´wiatowej i w konsekwencji niemiecka i bolszewicka okupacja. Wielu zakonników po-niosQo s´mierc´3, a ci, którzy przezXyli i nie zostali aresztowani, musieli re-patriowac´ sieF do Polski. Kilku trafiQo jednak – jako wrogowie ludu – do Qagrów Kazachstanu4.
Innych kilku polskich karmelitów bosych, kapelanów II Korpusu Wojska Polskiego, trafiQo po wojnie do Stanów Zjednoczonych, gdzie pocz Fatkowo wQ Faczyli sieF w zXycie amerykan´skich klasztorów karmelitan´skich. Wkrótce jednak, aby miec´ wieFksz Fa mozXliwos´c´ pracy ws´ród rodaków, poprosili wQadze zakonne w Polsce o pozwolenie na zaQozXenie w Ameryce klasztoru polskiego, „który by pomagaQ materialnie zubozXaQym klasztorom w Ojczyz´nie oraz
pro-2Por. Cz. G i l, Karmelitan´skie sanktuarium maryjne w Munster (Indiana, USA), w: Kar-melitan´skie Studia i MateriaQy Historyczne 1 (2006), s. 283-316; S.T. P r a s´ k i e w i c z, Pos,uga duszpasterska karmelitów bosych ws´ród Polonii Amerykan´skiej w Stanach Zjednoczo-nych, „Collectanea Theologica” 77(2007), nr 1, s. 165-175.
3 Nie sposób nie odnotowac´ w tym miejscu zakonników z klasztoru wilen´skiego, o. Fi-delisa od s´w. Teresy od Dzieci Fatka Jezus (Teofila Krawca) i o. Gracjana od s´w. Matki Teresy (WQadysQawa GQowacza), którzy posQuszni wQadzy kos´cielnej peQnili wytrwale posQugeF duszpa-stersk Fa na terenach okupowanej BiaQorusi, gdzie ich zamordowano w 1943 roku. W nasteFpnym roku bestialsko zamordowani zostali takzXe o. Kamil od s´w. Sylwestra (Józef Gleczman) i br. Cyprian od s´w. MichaQa (Jan Lason´) z klasztoru w Wis´niowcu. Zob. J.B. W a n a t, StrazVnicy wiary w godzinie próby,Kraków 2009; S.T. P r a s´ k i e w i c z, Wierni Chrystusowi i Kos´-cio,owi. MeXczennicy polskiego Karmelu w pierwszym czterechsetleciu jego historii, Kraków 2005, s. 12-14.
4Zob. J.B. W a n a t, Wznowienie zVycia karmelitan´skiego na wschodnich rubiezVach Polski
wadziQ prace apostolskie ws´ród Polonii Amerykan´skiej”5. Po dQugich i
nie-Qatwych staraniach, bez poparcia zarz Fadu generalnego zakonu z Rzymu, pis-mem z dn. 26 wrzes´nia 1949 roku, zakonnicy ci zostali przyjeFci przez bisku-pa diecezji Gary, s Fasiaduj Facej z archidiecezj Fa chicagowsk Fa, i osiedlili sieF w Hammond, otrzymuj Fac od Stolicy Apostolskiej akt erekcyjny nowego domu zakonnego pod wezwaniem Matki BozXej z Góry Karmel (z dn. 17 stycznia 1950)6.
Pionierami chwalebnej inicjatywy byli: o. RafaQ Ciesielski, o. Maksymilian Woz´niak i o. Erazm Mazur, do których doQ Faczyli dwaj wspóQbracia przybyli z Anglii – br. Dydak Sikora i br. Justyn Kopera, a nadto z Rzymu dojechaQ o. Terezjusz Zielin´ski.
W 1952 roku zakonnicy opus´cili ciasny dom w Hammond i przenies´li sieF do pobliskiego Munster, gdzie niezwQocznie urz Fadzili kapliceF i rozpoczeFli posQugeF apostolsk Fa ws´ród Polonii Chicagowskiej. Pod koniec lat osiemdzie-si Fatych ubiegQego wieku zakonnicy z Munster podjeFli fundacjeF w Koronie na Florydzie, gdzie dzis´ owocnie duszpasterzuj Fa. Nadto w 2003 roku objeFli oni obsQugeF polsko-amerykan´skiej parafii s´w. Kamila w Chicago, wychodz Fac tym samym naprzeciw duszpasterskiemu zapotrzebowaniu miejscowej archidiece-zji, oraz zorganizowali duszpasterstwo polonijne w parafii s´w. Zachariasza w Des Plaines na przedmies´ciach Chicago.
PosQuga duszpasterska i zaangazXowanie patriotyczne i kulturowe polskich karmelitów bosych wobec rodaków w Stanach Zjednoczonych byQo juzX przed-miotem naszej wczes´niejszej refleksji, opublikowanej przed trzema laty na Qamach „Studiów Polonijnych”, gdzie odsyQamy szanownego Czytelnika7. Na
tym miejscu pragniemy zasygnalizowac´, zXe wyrazami tejzXe posQugi i zaanga-zXowania naszych wspóQbraci s Fa istniej Face po dzis´ inicjatywy, które sQuzX Fa rozwojowi zXycia religijnego, promowaniu wartos´ci polskiej kultury i ksztaQ-towaniu postaw patriotycznych naszych rodaków za oceanem, mianowicie: karmelitan´skie Sanktuarium Maryjne w Munster, beFd Face wazXnym os´rodkiem duszpasterskim dla Polonii Chicagowskiej; Polska SzkoQa im. s´w. RafaQa Ka-linowskiego w Munster, posiadaj Faca akredytacjeF stanow Fa; Polski Chór Mile-nijny w Munster, który wpisaQ sieF w s´wiadomos´c´ Polonii, zwQaszcza tej
5J.B. W a n a t, Zakon Karmelitów Bosych w Polsce, Kraków 1979, s. 599. 6 S.T. P r a s´ k i e w i c z,
ZaangazVowanie polskich karmelitów bosych w pos,ugeX duszpastersk Xa wobec rodaków na obczyz´nie od odnowienia zVycia zakonnego do czasów wspó,-czesnych (1907-2007), „Przegl Fad Kalwaryjski” 13(2009), s. 63.
7S.T. P r a s´ k i e w i c z, ZaangazVowanie karmelitów bosych ws´ród Polonii w Stanach
powojennej i z lat szes´c´dziesi Fatych ubiegQego wieku; Towarzystwo im. Jana PawQa II, zaQozXone tuzX po wyborze kardynaQa Karola WojtyQy na StoliceF Piotrow Fa; polskojeFzyczna grupa S´wieckiego Zakonu Karmelitów Bosych, wprowadzaj Faca cheFtnych naszych rodaków w gQeFbieF zXycia duchowego w mys´l charyzmatu karmelitan´skiego; objeFcie w 2003 roku polsko-amerykan´skiej pa-rafii s´w. Kamila w Chicago; zorganizowanie w 2003 roku i regularne prowa-dzenie duszpasterstwa polonijnego w chicagowskiej parafii s´w. Zachariasza w Des Plaines; nadto poza regionem chicagowskim zorganizowanie duszpa-sterstwa polonijnego w Koronie na Florydzie, z budow Fa sanktuarium Golgoty i klasztoru pw. s´w. Józefa.
Duszpastersk Fa, polonijn Fa posQugeF karmelitów bosych z Munster podsumo-wywano szczególnie z racji wymownych rocznic istnienia sanktuarium, tj. w jego czterdziestolecie, obchodzone w 1990 roku8, a nasteFpnie gdy
uczczono zQoty jubileusz jego istnienia w roku dwutysieFcznym9.
W czterdziestolecie sanktuarium celebrowane w nim polskie odpusty i po-moc udzielan Fa parafiom opisaQ o. WacQaw Lech. PrzywoQaQ caQ Fa gameF apostol-skiej posQugi zakonników klasztoru, przejawiaj Facej sieF nie tylko w staQej opiece nad pielgrzymami przybywaj Facymi do Munster, zarówno indywidual-nie, jak i w zorganizowanych grupach polonijnych, nie tylko organizowanie polonijnych odpustów z celebrowaniem nabozXen´stw i imprezami patriotyczno--kulturalnymi, ale takzXe tzw. pomoc „weekendow Fa”, s´wiadczon Fa Polakom w parafiach jeFzyka angielskiego w wielu, nawet o 70 mil odlegQych kos´-cioQach, a nadto wyjazdy zakonników na BozXe Narodzenie i na Wielkanoc do os´rodków polonijnych niemaj Facych wQasnych duszpasterzy do innych, nawet odlegQych stanów10.
Z kolei praceF duszpastersko-spoQeczn Fa i zaangazXowanie zakonników w po-sQugeF kapelanów organizacji polonijnych oraz zXycie kulturalne kwitn Face w cieniu klasztoru przedstawiQ o. Liberiusz Walter Nowak11, o
duszpa-sterstwie karmelitan´skim pisaQ o. Jan Chrzciciel KoQaczek12, a o pomocy
misjom o. Wojciech Borcz13.
8
1950-1990: 40-lecie.
9
Z,oty jubileusz polskich karmelitów bosych w stanie Indiana, 1950-2000, [Munster 2000].
10L. W a c Q a w, Pomoc parafialna – odpusty karmelitan´skie, w: 1950-1990: 40-lecie, s. 16-18.
11TamzXe, s. 26-30 12TamzXe, s. 10-11. 13TamzXe, s. 20-21.
Ten ogrom pracy znalazQ niejako swoje podsumowanie w lis´cie ks. arcy-biskupa Szczepana WesoQego, ówczesnego duszpasterza Polskiej Emigracji z ramienia Konferencji Episkopatu Polski, przesQanym na reFce przeora i ku-stosza – o. Tomasza BaQysa w kwietniu 2000 roku, z racji pieFc´dziesieFciolecia sanktuarium: „PóQ wieku jest wystarczaj Faco dQugim okresem, aby us´wiadomic´ sobie ile dobra spQyneFQo na naszych rodaków przez posQugeF ojców w Munster. […] Ojcowie karmelici, maj Facy tradycje kultu maryjnego, wyszli naprzeciw potrzebom duchowym i w okolicy duzXego skupiska polonijnego, jakim zawsze byQo Chicago i okolice, stworzyli miejsce pielgrzymkowe, daj Face mozXliwos´ci duchowego przezXycia religijnego i odpreFzXenia fizycznego”14.
II. SEZONOWA POSmUGA DUSZPASTERSKA KARMELITÓW BOSYCH Z POLSKI WOBEC RODAKÓW W KRAJACH ARABSKICH
Karmelici, zakon powstaQy na przeQomie XII i XIII wieku na górze Karmel w Ziemi S´wieFtej, od zarania swych dziejów skazani byli na koegzystencjeF z islamem. Dlatego tezX, znaj Fac historyczne korzenie zakonu, Stolica Apo-stolska powierzyQa karmelitom bosym, jako misje sui iuris, terytoria dwóch krajów arabskich, tj. Iraku i Kuwejtu. Zakonnicy tam pracuj Facy stanowi Fa wspólnoty mieFdzynarodowe, do których nierzadko z sezonow Fa pomoc Fa dusz-pastersk Fa wobec swych rodaków doQ Faczali zakonnicy z Polski, czy tezX polscy karmelici bosi pracuj Facy w centralnych instytucjach Zakonu w Rzymie. Oddali oni i nadal oddaj Fa niezast Fapion Fa przysQugeF duszpastersk Fa wielu naszym rodakom, którzy znalez´li sieF w krajach arabskich gQównie ze wzgleFdów za-robkowych. TakzXe o tym zaangazXowaniu naszych wspóQbraci, które byQo takzXe i moim udziaQem, pisaQem juzX w „Studiach Polonijnych” i gdzie indziej15.
14Z,oty jubileusz polskich karmelitów bosych, s. 4.
15S.T. P r a s´ k i e w i c z, Pos,uga duszpasterska polskich karmelitów bosych ws´ród
rodaków w Iraku i w Kuwejcie w minionym c´wierc´wieczu. Refleksje historyczne i teologiczne, „Studia Polonijne” 29(2008), s. 301-309; t e n zX e, ZaangazVowanie Braci i Sióstr Polskiego Karmelu Terezjan´skiego ws´ród Chrzes´cijan i Rodaków w krajach arabskich i w Izraelu, „Collectanea Theologica” 1(2009), s. 189-205.
1. POSmUGA DUSZPASTERSKA POLSKICH KARMELITÓW BOSYCH WOBEC RODAKÓW W IRAKU
Na przeQomie lat siedemdziesi Fatych i osiemdziesi Fatych ubiegQego wieku Irak przezXywaQ szczególny czas rozwoju i angazXowaQ wiele firm zagranicz-nych do budowy nieistniej Facego tam wczes´niej przemysQu. PracowaQy w tym kraju równiezX polskie przedsieFbiorstwa, buduj Fac rafinerie, cukrownie, domy handlowe, cementownie, wielkie fermy hodowli drobiu, drogi, trakcjeF elek-tryczn Fa i kanaQy nawadniaj Face pustynieF16.
Od 18 marca 1983 roku przez kilka tygodni przebywaQ w Iraku, odwie-dzaj Fac prawie wszystkie miejsca pracy Polaków, nasz wspóQbrat zakonny o. Stefan Skórnóg. Zaznacza on zXe „przecieFtnie polscy pracownicy przebywali na kontrakcie w Iraku okoQo 1,5 roku. Pracowali tam na odmiennych warun-kach. Zarobki mieli wieFksze nizX w kraju, ale okupowali to wielkim trudem pracy i codziennego zXycia. Dla przykQadu podam – pisaQ o. Skórnóg – zXe do najwieFkszych problemów takiego zXycia Polacy zaliczali: klimat […]; wspólnie mieszkanie po kilka osób […] co byQo powodem rozdz´wieFków mieFdzy nimi (a nawet utarQo sieF powiedzenie, zXe nieraz Qatwiej sieF dogadac´ z Arabem nizX z Polakiem); teFsknota za rodzin Fa […]; czeFste przykros´ci ze strony Arabów, którzy traktowali obcokrajowców jako wyrobników […]; konflikty pracowni-ków z ich dyrekcjami, a ze strony dyrektorów narzekania na opieszaQos´c´ pra-cowników […]; wreszcie brak opieki duszpasterskiej”17.
Interesuje nas wQas´nie to ostatnie zagadnienie, które opisaQ wspomniany o. Skórnóg: „Jak w kraju, tak i w Iraku, wieFkszos´c´ Polaków to ludzie wie-rz Facy. Twie-rzeba wiedziec´, zXe obecnie [1983] jest ich tam okoQo 10 tys., zXe przebywaj Fa tam rok, dwa, bez mozXliwos´ci korzystania z sakramentów. [...] Odczuwaj Fa oni bardziej nizX my w kraju potrzebeF opieki duszpasterskiej. matwiejszy problem pod tym wzgleFdem maj Fa pracownicy z krajów zachod-nich, którzy mog Fa udawac´ sieF na urlopy do siebie co cztery miesi Face. Inne rozwi Fazanie maj Fa tezX Brazylijczycy i Filipin´czycy, którzy angazXuj Fa swojego ksieFdza na etacie pracownika”18.
Polscy robotnicy zwracali sieF z podobnymi pros´bami zarówno do Amba-sady PRL w Bagdadzie, jak i do wQadz kos´cielnych. Na pros´beF prymasa Pol-ski – kardynaQa Stefana Wyszyn´Pol-skiego oraz jego delegata ds. Duszpasterstwa
16S. S k ó r n ó g, Ws´ród swoich na obczyz´nie, „Karmel” 1984, nr 1, s. 60. 17TamzXe, s. 60-61.
Emigracji – kardynaQa WQadysQawa Rubina z Rzymu z pomoc Fa przyszli wQas´-nie karmelici bosi. Cytowany o. Stefan Skórnóg byQ juzX bowiem trzecim kapQanem karmelitan´skim, który pos´pieszyQ naszym rodakom z posQug Fa dusz-pastersk Fa. W latach poprzednich speQniali j Fa juzX o. Klaudiusz Spyrka, który posQugiwaQ tam od 4 lutego do 1 listopada 1978 roku, o. MichaQ Machejek (zm. 1998), który speFdziQ z naszymi rodakami nad Eufratem i Tygrysem BozXe Narodzenie 1978 roku, i o. Jan Kanty Stasin´ski.
PosQugeF o. Stasin´skiego odnotowaQ Andrzej Pat w artykule pt. Polska Msza s´w. nad Tygrysem, opublikowanym na Qamach „Tygodnika Powszechnego”19. Zacytujmy obszerne fragmenty, wspaniale oddaj Face klimat tejzXe posQugi, jaki zawsze cechowaQ i nadal cechuje zaangazXowanie duszpasterskie niezmordowa-nego o. Jana: „A jednak doczekali sieF i oni swoich s´wi Fat na sam Fa WigilieF 1979. Z Rzymu […] przybyQ do Iraku o. Jan, karmelita (misjonarz z Burundi czasowo przebywaj Facy w Rzymie). W wigilijn Fa noc, w s´ródmies´ciu Bagdadu, na terenie miejscowego zXen´skiego klasztoru arabskiego przy placu Brama PoQudnia (Bab el Szerdzi), na dziedzin´cu, bo klasztorna kaplica okazaQa sieF za maQa, okoQo 1500 do 2000 Polaków (kobiety s Fa tu b. nieliczne) wysQu-chano polskiej Mszy s´w. pasterskiej, polskiej homilii, s´piewano polskie koleFdy, prosz Fac, by BozXe DziecieF bQogosQawiQo OjczyzneF miQ Fa i ich rodziny w kraju. Na koniec ponad pióropusze palm, ponad zgieQk ulicy za murem klasztornym (tak, nawet w nocy) popQyneFQa tezX pros´ba zanoszona przed wszystkimi oQtarzami, gdzie zgromadzili sieF w teF noc Polacy, o bQogo-sQawien´stwo dla Polski chronionej przez wieki tarcz Fa opieki BozXej. JuzX od dwóch dni przed wigili Fa byQa okazja do spowiedzi s´w., wieFc sporo osób przyst FapiQo do Komunii s´w.”20.
Autor artykuQu informuje nas takzXe, kim byli ci nasi rodacy i z jakim entuzjazmem przyjeFli oni przekazane im przez o. Jana Kantego, przybywa-j Facego wprost z Rzymu, bQogosQawien´stwo apostolskie Jana PawQa II. ByQ to przeciezX jeszcze czas pocz Fatków jego pontyfikatu i upQyneFQo zaledwie póQ roku od pierwszej pielgrzymki papieskiej do Polski: „Ten tQum Polaków, to nie tylko mieszkan´cy Bagdadu, lecz takzXe przybysze, z rózXnych os´rodków, niektórzy z odlegQos´ci kilkuset kilometrów. Nie Qudz´my sieF, zXe wszyscy oni przybyli, aby uczestniczyc´ aktywnie w ofierze Mszy s´w. Dla czeFs´ci byQa to tylko wielka polska atrakcja, ale Bagdad takiej liczby Polaków naraz chyba od czasów II Korpusu nie widziaQ. Dwa tysi Face obrazków z podobizn Fa
na-19„Tygodnik Powszechny” z 9 marca 1980, s. 2. 20TamzXe.
szego Ojca S´wieFtego i jego bQogosQawien´stwem na odwrocie rozeszQo sieF w mig – przeciezX duzXa czeFs´c´ tych ludzi byQa nieobecna w Polsce w czerwcu, gdy PapiezX pielgrzymowaQ po ziemi ojczystej”21.
PosQuga duszpasterska niezmordowanego o. Jana nie ograniczyQa sieF oczywis´cie tylko do pasterki. W artykule znajdujemy opis jego kolejnych koleFdowych inicjatyw: „W pierwszy dzien´ S´wi Fat w klasztorze karmelitów (arabskim) odbyQa sieF jeszcze jedna Msza s´w. polska, a po niej kameralne spotkanie z gos´ciem z Rzymu. WesoQy, bezpos´redni nastrój, trocheF rozmów, pies´ni (przy gitarze) nie tylko kos´cielnych, tj. koleFd, ale rózXnych, w tym takzXe oryginalnych murzyn´skich, byQo tres´ci Fa tych niezapomnianych s´wi Fa-tecznych dwóch godzin. A przez nasteFpne 10 dni o. Jan weFdrowaQ po innych os´rodkach polskich, wszeFdzie stwierdzaj Fac ogromne zapotrzebowanie na posQugeF duchow Fa. PrzybyQ takzXe do Iraku z okazji Wielkiej Nocy 1980. DaQ naszym rodakom mozXliwos´c´ przyst Fapienia do spowiedzi wielkanocnej, urz Fa-dziQ im rezurekcjeF i „s´wieFcone” w Bagdadzie, w Basra i na koniec w Mosulu przy historycznej Niniwie.
Trzy lata póz´niej z duszpastersk Fa posQug Fa wobec rodaków w Iraku przybyQ cytowany juzX o. Stefan Skórnóg. PosQuga ta polegaQa na odwiedzeniu wieFk-szos´ci skupisk Polaków i przebywanie z nimi przez jedn Fa dobeF, by spra-wowac´ sakramenty i porozmawiac´, dodaj Fac otuchy. Sam duszpasterz opisuje to nasteFpuj Facymi sQowy: „Celem mojej pracy duszpasterskiej w Iraku byQo spotkanie sieF w miareF mozXliwos´ci z wszystkimi pracuj Facymi tam Polakami. Dlatego tezX zaraz nasteFpnego dnia po przyjez´dzie, w klasztorze s´w. Józefa [w Bagdadzie] odprawilis´my z o. Michelem [Francuzem] polsk Fa MszeF s´w., na któr Fa to MszeF w kazXd Fa soboteF przychodz Fa Polacy. O. Michel odprawiaQ czytaj Fac z trudem teksty mszaQu po polsku, ja natomiast wygQosiQem kazanie oraz spowiadaQem. Na zakon´czenie ogQosiQem, zXe przyjechaQem z Polski dla nich i jestem do ich usQug, zXe trzeba o tym powiadomic´ polskie placówki budowlane. PoprosiQem równiezX, aby przedsieFbiorstwa we wQasnym zakresie zorganizowaQy transport, przekazuj Fac sobie ksieFdza z jednej budowy na drug Fa. Trzeba bowiem pamieFtac´, zXe odlegQos´ci mieFdzy polskimi placówkami s Fa duzXe, roboty prowadzone s Fa czeFsto na pustyni, komunikacja kolejowa nie istnieje, brak telefonów, s Fa rzadkie poQ Faczenia autobusowe, tak zXe zdany byQem wyQ Facznie na przejazd samochodami polskich firm. […] Na drugi dzien´, czyli w niedzieleF, wyjechaQem 490 km na poQudnie, by stamt Fad od granic Kuwejtu rozpocz Fac´ moj Fa duszpastersk Fa pielgrzymkeF po kraju. […] Pierwsz Fa placówk Fa,
gdzie rozpocz FaQem praceF duszpastersk Fa, byQa budowana rafineria odsalaj Faca ropeF naftow Fa […]. Ogólnie mówi Fac, mój dzien´ «roboczy» wygl FadaQ w ten sposób, zXe okoQo poQudnia przyjezXdzXaQem na polsk Fa budoweF, okoQo dwie i póQ godziny przeznaczaQem na spowiedz´, potem Msza s´w. z kazaniem, odprawiana na wolnej przestrzeni lub w stoQówce, w zalezXnos´ci od okolicznos´ci. Po Mszy s´w. kolacja i rozmowy indywidualne dla cheFtnych. Póz´niej nocleg, aby rano wyruszyc´ na nasteFpn Fa polsk Fa budoweF. Dwa razy tezX udzieliQem sakramentu chrztu s´w. dla polskich dzieci tam urodzonych oraz miaQem jedn Fa pierwsz Fa spowiedz´ i komunieF s´w. dla os´mioklasisty”22.
W póz´niejszych latach z pomoc Fa duszpastersk Fa wobec Polaków w Iraku pos´pieszyli ksieFzXa chrystusowcy, co bardzo ceniQ arcybiskup Paul Dahdah OCD, Qacin´ski ordynariusz Bagdadu w latach 1983-199923. Jeden z chrystu-sowców, ks. StanisQaw UQaszkiewicz, poniósQ tam s´miec´ w podejrzanych oko-licznos´ciach 31 grudnia 1985 roku (zatonieFcie wskutek wypadku samocho-dowego, który – jak sieF wydaje – mógQ byc´ celowo spowodowany).
Dzis´, po drugiej wojnie w Zatoce Perskiej, sytuacja w Iraku jest o wiele inna. W pan´stwie brakuje stabilizacji politycznej, chrzes´cijanie czeFsto ponosz Fa s´mierc´ z r Fak islamskich fundamentalistów, a obecnos´c´ firm zagranicznych jest szcz Fatkowa. Goszcz Facy w Polsce w paz´dzierniku 2004 roku arcybiskup Bag-dadu Jean Benjamin Sleiman, przybyQy na zaproszenie karmelitów bosych jako ich wspóQbrat zakonny, dzieFkowaQ Polakom za pomoc w budowaniu no-wego oblicza Iraku, za solidarnos´c´ w cierpieniu i duchow Fa bliskos´c´ wobec narodu irackiego24.
2. POMOC DUSZPASTERSKA KARMELITÓW BOSYCH RODAKOM PRACUJ FACYM W KUWEJCIE
Odmiennie anizXeli w Iraku, dziesi Fatki tysieFcy obcokrajowców przebywa na kontraktach, czeFsto dQugoletnich, w s Fasiaduj Facym z nim muzuQman´skim Kuwejcie. Jakkolwiek niektórzy wyjechali stamt Fad na czas wojny iracko--kuwejckiej z 1990 roku, to jednak rychQo powrócili do tego pustynnego, lecz
22S k ó r n ó g, Ws´ród swoich, s. 62-63.
23L’activité missionaire des Carmes Déchaux Polonais hier et aujourd’hui, w: Servitium Informativum Carmelitanum-Missionum (Rzym) 11 (1993), s. 12-18.
24
Informacja o podzieXkowaniu Arcybiskupa Bagdadu za duchow Xa solidarnos´c´ w czasie wojny w Iraku, „ZXycie Karmelu” 2003, nr 61, s. 43-44. Zob. takzXe: Odezwa w sprawie modlitwy o pokój na s´wiecie i o moralne wsparcie Arcybiskupa Bagdadu OCD, naszych Wspó,braci zakonnych i chrzes´cijan w Iraku, tamzXe, s. 31-33.
bogatego w zQozXa ropy naftowej kraju. Wysoki procent stanowi Fa ws´ród nich katolicy, gQównie z Libanu, Filipin, Indii i Europy, w tym takzXe z Polski. Stolica Apostolska juzX w 1951 roku utworzyQa tam misjeF sui iuris, powie-rzaj Fac j Fa karmelitom bosym, którzy sprawowali nad ni Fa pieczeF do 2008 roku, kiedy to misjeF, podniesion Fa w 1953 roku do rangi Prefektury Apostolskiej, a rok póz´niej – Wikariatu Apostolskiego, przekazano kapucynom25.
Kilku karmelitów bosych pozostaQo jednak w Kuwejcie nadal, aby po-sQugiwac´ tam jako kapQani. Ich posQuga duszpasterska dotyczyQa i nadal dotyczy przede wszystkim wspomnianych emigrantów, narazXonych na islami-zacjeF, celowo zaplanowan Fa przez wQadze i struktury pan´stwowe Kuwejtu i da-j Fac Fa rózXnorakie uQatwienia i korzys´ci materialne.
Zaznaczmy, zXe w Kuwejcie istniej Fa tylko dwie s´wi Fatynie katolickie: ka-tedra w Kuwait City i kos´cióQ pw. Matki BozXej w Ahmadi.
Polacy mieszkaj Facy w Kuwejcie, zbieraj Fa sieF regularnie w kazXd Fa niedzieleF na mszy s´w., sprawowanej przez kapQan nie-Polaka w jeFzyku Qacin´skim, wykonuj Fac po polsku s´piewy liturgiczne, czytania i modlitweF powszechn Fa. S´wietnie zorganizowanym i dobrze przygotowanym pod wzgleFdem religijnym naszym rodakom – ministrantom i lektorom – przewodnicz Fa weterani, nazy-wani potocznie „proboszczami”, którzy odczytuj Fa tezX po polsku homilieF, posQuguj Fac sieF tekstami Biblioteki Kaznodziejskiej lub innymi materiaQami homiletycznymi sprowadzanymi z ojczyzny. Opraw Fa muzyczn Fa nabozXen´stw kieruj Fa dobrzy „organis´ci”. Organizowane s Fa koncerty koleFd i pies´ni re-ligijnych oraz doroczne wielkanocne „s´wieFcone”. Wielokrotnie miaQy miejsce rekolekcje wielkopostne i celebrowanie Wielkiego Tygodnia z Triduum Paschalnym, prowadzone przez polskich karmelitów bosych, zapraszanych przez naszych rodaków w porozumieniu z wikariuszem apostolskim Kuwejtu. Polskimi zakonnikami, którzy udali sieF z posQug Fa duszpastersk Fa do Kuwejtu, byli: o. Szczepan T. Pras´kiewicz (1995), o. WiesQaw K. Kiwior (1999), o. Damian WacQawik (2000), o. Ernest Zielonka (2001), o. Malachiasz TrzeFsicki (2002), o. Jerzy Zielin´ski (2005) i o. Grzegorz Firszt (2006, 2007)26.
25
Conspectus Ordinis Carmelitarum Discalceatorum,Romae 2003, s. 121; A.S. W a c h, Ogólne spojrzenie na Zakon, w: Relacja z 90. kapitu,y generalnej zakonu karmelitów bosych. Fatima, 17 IV b 7 V 2009 r., Kraków 2009, s. 13.
26 Szerzej na ten temat pisaQem w: Rados´ci i smutki katolików i Polaków w Kuwejcie, „Duszpasterz Polski Zagranic Fa” (Rzym) 50 (1999), s. 54-59. Zob. takzXe: Rekolekcje Polonii Kuwejckiej, „SQowo” z 20 IV 1995, s. 4; „Nasi” ksieXzVa o nas pamieXtaj Xa, „Wies´ci Pustynne” (Kuwejt) 8 (1998), nr 4 (44), s. 2-4.
III. SPORADYCZNA POSmUGA DUSZPASTERSKA POLSKIM EMIGRANTOM W IRLANDII
W lipcu 2005 roku, w ramach tzw. roku szabatowego, po 25 latach zXycia zakonnego wyjechaQ na kurs jeFzyka angielskiego do Irlandii o. Szczepan T. Pras´kiewicz, który zamieszkaQ w domu prowincjalnym karmelitów bosych prowincji anglo-irlandzkiej w dzielnicy Donnybrook w Dublinie. NiezwQocz-nie nawi FazaQ kontakt z ks. Andrzejem Pyk Fa SDS, pierwszym polskim kapQa-nem na Zielonej Wyspie, który spontanicznie pomagaQ pod wzgleFdem religij-nym masowo przybywaj Facym do Irlandii Polakom. Irlandia przed 2005 ro-kiem nie byQa bowiem nigdy celem emigracji Polaków, i nie istniaQy tam struktury duszpasterstwa polonijnego, jak w wieFkszos´ci krajów Europy Za-chodniej, w których dziaQaQy i nadal dziaQaj Fa Polskie Misje Katolickie. Regularne duszpasterstwo Polaków w Irlandii miaQo swój pocz Fatek dopiero jesieni Fa 2005 roku, kiedy przybyQ do Dublina ks. JarosQaw Maszkiewicz, kapQan archidiecezji warszawskiej, skierowany tam przez Prymasa Polski.
Podczas swego prawie rocznego pobytu w Irlandii, o. Pras´kiewicz zorga-nizowaQ w Dublinie sesjeF dzieFkczynn Fa za 400 lat obecnos´ci karmelitów bo-sych w Polsce, gQosiQ rekolekcje i celebrowaQ BozXe Narodzenie oraz Wielki Tydzien´ z Polakami w Irlandii PóQnocnej, wzi FaQ udziaQ w wieczorze powi-talnym dla emigrantów w Armagh, oraz sporadycznie, w porozumieniu z duszpasterzami, pomagaQ w spowiadaniu naszych rodaków, udzielaj Fac tezX chrztu s´w. kilku polskim dzieciom. Nadto w 2007 roku wspóQpracowaQ w zor-ganizowaniu sympozjum o s´w. Rafale Kalinowskim w Avila Carmelite Centre i niedzieli karmelitan´skiej w polskim kos´ciele w Dublinie.
1. DZIEFKCZYNIENIE W DUBLINIE ZA 400 LAT OBECNOS´CI KARMELITÓW BOSYCH W POLSCE
W 2005 roku karmelici bosi s´wieFtowali w Polsce jubileusz czterystulecia swego przybycia do naszego kraju. Na gQówne uroczystos´ci, które w listo-padzie tegozX roku odbyQy sieF w Krakowie, przyjechaQa m.in. trzyosobowa delegacja karmelitów bosych z Dublina, na czele z o. Johnem Grennanem – przeQozXonym prowincjalnym. Jubileusz polskiego Karmelu s´wieFtowano takzXe w Dublinie, kiedy to 10 grudnia 2005 roku w karmelitan´skim domu rekolek-cyjnym Avila Carmelite Centre urz Fadzono dzien´ refleksji o wkQadzie pol-skiego Karmelu w zXycie caQego zakonu i wygQoszono konferencjeF o s´w. Ra-fale Kalinowskim, najwybitniejszym polskim karmelicie bosym. Ws´ród
uczestników refleksji nie zabrakQo przedstawicieli Polonii, a w dyskusji podkres´lano liczne zwi Fazki istniej Face pomieFdzy Irlandi Fa i Polsk Fa, spos´ród których na czoQo wybija sieF historyczna rola katolicyzmu i wspólne hi-storyczne dos´wiadczenie braku suwerennos´ci narodowej oraz powstan´cza o ni Fa walka27.
2. REKOLEKCJE I CELEBROWANIE S´WI FAT Z POLAKAMI W IRLANDII PÓmNOCNEJ
W ostatnim tygodniu adwentu 2005 roku o. Szczepan T. Pras´kiewicz, na zaproszenie biskupa Dromore – Johna McAreaveya, przeprowadziQ rekolekcje, a nasteFpnie celebrowaQ EucharystieF dla Polaków w trzech miastach Irlandii PóQnocnej, tj. w Armagh, Lurgan i Newry. Z posQugi religijnej (spowiedz´, Eucharystia, a nawet 3 chrzty dzieci) skorzystaQo okoQo tysi Faca naszych rodaków28. Podobnie, ale tylko w Newry i w Lurgan, odbyQy sieF pod
prze-wodnictwem o. Pras´kiewicza rekolekcje wielkopostne z celebrowaniem Tri-duum Paschalnego i s´wieFceniem pokarmów29.
Nadto 28 lutego 2005 roku o. Szczepan wzi FaQ udziaQ w wieczorze powi-talnym dla emigrantów, który zorganizowaQy wQadze miejskie wraz z kuri Fa arcybiskupi Fa w Armagh – mies´cie beFd Facym kos´cieln Fa stolic Fa caQej Irlandii, niczym polskie Gniezno. Emigrantów, w tym licznych Polaków, zaproszono do siedziby teatru miejskiego, gdzie sQowo powitania wypowiedziaQ do nich burmistrz John Campbell oraz proboszcz rzymskokatolickiej parafii kate-dralnej ks. Sean Dooley. Nowym mieszkan´com miasta i regionu udzielono niezbeFdnych informacji dotycz Facych ich zXycia zawodowego, rodzinnego i reli-gijnego. Podano wskazówki, gdzie mozXna znalez´c´ opiekeF zdrowotn Fa i pomoc religijn Fa, gdzie posyQac´ dzieci do przedszkola i do szkoQy. ZacheFcaj Fac do integrowania sieF z miejscow Fa ludnos´ci Fa, podkres´lano równoczes´nie wartos´c´
27Zob. „ZXycie Karmelu” 2006, nr 78, s. 87.
28 Zob. Irlandia Pó,nocna. Rekolekcje dla Polaków, „Niedziela” 1(2006), s. 5; KJA,
Rekolekcje w Irlandii, „Nasz Dziennik” 21 XII 2005, s. 8; Announcement Polish Mass, „The Examiner” (Newry) 13 XII 2005, s. 21; Mass in Polish for Christmas, „Sunday Message” (Newry) 11 XII 2005, s. 2; Msza BozVonarodzeniowa w jeXzyku polskim, „Sunday Message” 18 XII 2005, s. 2; Mass in Polish for Christmas, „The Armagh Observer” (Armagh) 15 XII 2005, s. 11.
29
Holy Week – Masses in Polish with Fr. Stefan Pras´kiewicz OCD, „Sunday Message” 9 IV 2006, s. 2; Timetable for Holy Week services, „Newry Democrat” 11 IV 2006, s. 31; KJA, Irlandia. Polacy przezVywaj Xa Wielki Tydzien´, „Nasz Dziennik” 13 IV 2006, s. 7.
kultury i rodzimych obyczajów, które emigranci wywiez´li ze swych krajów i którymi ubogacaj Fa IrlandieF. W kon´cu podjeFto przybyQych poczeFstunkiem, przed którym okolicznos´ciow Fa benedykcjeF poprowadziQ o. Pras´kiewicz, dzieF-kuj Fac w imieniu emigrantów wQadzom miejskim i kurii arcybiskupiej za zor-ganizowanie wieczoru i za pomoc s´wiadczon Fa im w mys´l wytycznych Jana PawQa II i powoQanej przez niego Papieskiej Rady ds. Duszpasterstwa Migran-tów i PodrózXuj Facych30.
3. SYMPOZJUM O S´W. RAFALE KALINOWSKIM I POLSKA KARMELITAN´SKA NIEDZIELA W DUBLINIE
Z udziaQem polskich karmelitów bosych obchodzone byQo takzXe w Dublinie w dniach 27-29 paz´dziernika 2007 roku stulecie s´mierci s´w. RafaQa Kali-nowskiego, na którego program zQozXyQy sieF sympozjum, msza s´w. i wieczór karmelitan´ski w kos´ciele dla polskich emigrantów oraz spotkanie z kapQanami polskimi pracuj Facymi w Irlandii. W uroczystos´ciach wzieFli udziaQ o. WQo-dzimierz Tochman´ski – przeor karmelitów bosych z Wadowic, o. Mateusz WieFcek – przeor z Krakowa i o. Szczepan T. Pras´kiewicz.
W Avila Carmelite Centre, w dublin´skiej dzielnicy Donnybrook, odbyQo sieF jubileuszowe sympozjum pt. „MiQos´c´, która leczy wszystkie rany”. ZostaQ tam pos´wieFcony obraz s´w. RafaQa peFdzla s. Michaeli Korneckiej OCD z Ka-towic, przywieziony przez polskich karmelitów bosych do biblioteki w tam-tejszym Centrum, nosz Facej imieF s´w. RafaQa Kalinowskiego. Podczas sympo-zjum o. prof. Chris O'Donnell mówiQ o duchowos´ci XIX wieku, br. Rob Opa-la przedstawiQ biografieF s´w. RafaQa, o. Szczepan T. Pras´kiewicz zaprezentowaQ duchowos´c´ s´w. RafaQa, przedstawiaj Fac go jako ci Fagle aktualny wzór dla wiernych s´wieckich, kapQanów i osób zakonnych. Wyst FapiQ tezX ks. JarosQaw Maszkiewicz, rektor duszpasterstwa polskiego w Irlandii, który dzieliQ sieF dos´wiadczeniami w posQudze duszpasterskiej wobec polskich emigrantów. Wys´wietlony tezX zostaQ film Pan Tadeusz A. Wajdy oraz zaprezentowano mazurki i polonezy Fryderyka Chopina. Eucharystii przewodniczyQ prowincjaQ angielsko-irlandzki karmelitów bosych, o. John Grennan, który w homilii porównaQ s´w. RafaQa do s´w. Patryka. LiturgieF upieFkszyQa polska schola, a do stoQu podano polski zXurek.
30Zob. Irlandia: powitanie emigrantów w Armagh, „Wiadomos´ci KAI” 2006, nr 10, s. 28;
Z kolei w „polskiej parafii” s´w. Audena w Dublinie ks. JarosQaw Masz-kiewicz zorganizowaQ spotkanie z duchowos´ci Fa karmelitan´sk Fa podczas mszy s´w. w kos´ciele wypeQnionym po brzegi przez mQodych Polaków i podczas dwugodzinnego wieczoru. Po prezentacji sylwetki s´w. RafaQa, na pytania uczestników wieczoru odpowiadali o. Szczepan, o. WQodzimierz i br. Rob z Dublina. Wierni odkryli s´w. RafaQa jako patrona emigrantów, a duchowos´c´ Karmelu – jako blisk Fa dla sQugi BozXego Jana PawQa II i siebie samych.
Kolejnym akcentem obchodów stulecia s´mierci s´w. RafaQa Kalinowskiego na Zielonej Wyspie staQo sieF spotkanie polskich kapQanów pracuj Facych w Irlandii, podczas którego duchowos´c´ s´w. RafaQa Kalinowskiego zaprezen-towali karmelici bosi przybyli z Polski31.
*
W zakon´czeniu mozXemy powiedziec´, zXe prorocze pragnienie posQugiwania polskim emigrantom, wyrazXone niedQugo przed s´mierci Fa przez s´w. RafaQa Kalinowskiego, odnowiciela zakonu karmelitów bosych w Polsce, zis´ciQo sieF w caQej peQni. Rzucone przezen´ retoryczne i przywoQane na pocz Fatku tego przedQozXenia hasQo „a mozXe by zaQozXyc´ nowy klasztor w Ameryce”, zreali-zowaQo sieF do poteFgi, gdyzX na ziemi amerykan´skiej istniej Fa dzis´ dwa polskie domy zakonne karmelitów bosych (Munster i Korona).
Jakkolwiek pocz Fatki tego zaangazXowania za oceanem nie byQy Qatwe, kar-melitan´ska asceza i wytrwaQos´c´ weteranów odwazXnego przedsieFwzieFcia, a tak-zXe ich nasteFpców, pozwalaj Fa dzis´ podziwiac´ wspaniaQe owoce ich pracy i to zarówno w widzialnym sektorze organizacyjnym oraz budowlanym, jak i – i przede wszystkim – w niewidzialnej sferze ducha, tj. w budowaniu Kos´cioQa domowego w ludzkich sercach i umysQach.
Nieco inne znamiona miaQo sezonowe zaangazXowanie polskich karmelitów bosych wobec rodaków w krajach arabskich: w Iraku i w Kuwejcie. Nazwane ono zostaQo jako unizVenie dla Ewangelii32, albowiem wrazXenia, jakie
duszpasterze wywozX Fa z krajów arabskich, s Fa raczej smutne i przygneFbiaj Face. Wyznawcy Chrystusa, czyli – uzXywaj Fac koranowego sformuQowania – ludzie KsieXgi (a powiedzmy lepiej, ludzie Ewangelii) s Fa tam, wobec zalewu islamu, zepchnieFci na margines i liczba ich ustawicznie sieF zmniejsza. Chrzes´cijanie 31 W. T o c h m a n´ s k i, Irlandzkie obchody ku czci s´w. Rafa,a Kalinowskiego, „Niedziela” 46(2007), s. 13; Obchody w Dublinie, „ZXycie Karmelu” 2007, nr 89, s. 69-70.
32 Por. S.T. P r a s´ k i e w i c z, Kenosis pro Evangelio – misja karmelitan´ska
emigruj Fa stamt Fad masowo, nie widz Fac przyszQos´ci dla siebie i dla swoich dzieci.
Sporadyczna i okazjonalna pomoc duszpasterska w Irlandii, podjeFta spon-tanicznie przez jednego z zakonników, staQa sieF okazj Fa do zaprezentowania takzXe irlandzkim karmelitom bosym i mieszkan´com Dublina postaci s´w. Rafa-Qa Kalinowskiego i dorobku zakonu karmelitów bosych w Polsce, co dla emi-grantów polskich na Zielonej Wyspie byQo bodz´cem do utwierdzenia sieF w swojej religijnej tozXsamos´ci.
W przedQozXeniu s´wiadomie pominieFto zaangazXowanie polskich karmelitów bosych w dzieQo reewangelizacji w krajach byQego Zwi Fazku Sowieckiego, tj. na BiaQorusi, Ukrainie, Litwie i motwie, a nawet na dalekiej Syberii. ZasQuguje ono bowiem, wraz z posQug Fa nowej ewangelizacji na SQowacji, w Czechach (zwQaszcza na Zaolziu), a takzXe na WeFgrzech, na oddzielne opra-cowanie33.
Reasumuj Fac, wolno nam stwierdzic´, zXe polscy karmelici bosi, duchowi synowie wielkich mistyków hiszpan´skich Teresy od Jezusa i Jana od KrzyzXa, i wspóQbracia s´w. RafaQa Kalinowskiego, realizuj Fac modlitewno-apostolski charyzmat swego zakonu, pomni na znaki czasu i miejsca, nie szczeFdzili i nadal nie szczeFdz Fa trudu, aby posQugiwac´ duszpastersko swoim rodakom rozsianym po caQym s´wiecie. Tym samym polscy karmelici bosi wcielaj Fa w zXycie wytyczne Czcigodnego SQugi BozXego Jana PawQa II i powoQanej przez niego Papieskiej Rady ds. Duszpasterstwa Migrantów i PodrózXuj Facych.
INVOLVEMENT OF THE DISCALCED CARMELITES IN PASTORAL SERVICE AMONG POLES ABROAD
IN THE PAST CENTURY S u m m a r y
In the 20th century Polish Discalced Carmelites joined pastoral service among Poles abroad. Numerous monks worked in the United States in the towns of Munster, Korona in Florida and in Chicago. In the first half of the 1980s they started work 33Zob. S.T. P r a s´ k i e w i c z, Duszpasterska dzia,alnos´c´ polskich karmelitów bosych
w krajach os´ciennych i pobratymczych, w: Cztery wieki karmelitów bosych w Polsce, 1605-2005, red. A. RuszaQa, Kraków 2005, s. 294-298.
in Iraq. In the 1990s they organized pastoral service in Kuwait. In 2005 Carmelites marked their presence in Ireland by numerous initiatives, among them being a sym-posium that presented St RafaQ Kalinowski to the Irish and discussed the theological aspects of his spirituality. The presence of Polish Carmelites in different parts of the world was also shown during the celebrations of 400 years of presence of this order in Poland.
Translated by Tadeusz Kar,owicz Key words: Discalced Carmelites, pastoral service among Poles abroad.
SAowa kluczowe: karmelici bosi, posQuga duszpasterska ws´ród rodaków na
![View of Georges Duby, portrait de l’historien en ses archives, red. P. Boucheron, J. Dalarun, [Paris]: Gallimard 2015, ss. 475, (Colloque de la Fondation des Treilles)]()