Jan Gancewski
"Zamki i przestrzeń społeczna w
Europie środkowej i wschodniej",
Warszawa 2002 : [recenzja]
Echa Przeszłości 5, 440-446
wprawdzie w ostatnim rozdziale (Dziedzictwo K art H adaszt), lecz prezentuje zbyt ograniczoną form ę w stosu n k u do wagi problem u. P róba rozliczenia się z k u ltu rą K artaginy została w yrażona w form ie eseju. Uw ażam , iż a u to r bardzo słusznie postąpił tu ta j odwołując się do skrajnych wniosków H. Bengstona, a nade w szystko wyważonych opinii W. V. H arrisa, jednego z najw ybitniejszych badaczy k u ltu ry (w tym i m entalności) starożytnych.
R easum ując należy podkreślić, że praca nap isan a je st prostym , potoczys tym , dziennikarskim językiem , co spraw ia, że istotnie dobrze ją się czyta. N iestety, całość zaw iera także niedociągnięcia w arsztatow e i u ste rk i technicz ne. Dla przykładu, jed en z najw ybitniejszych badaczy histo rii Kartaginy, K ahrstedt, m iał n a imię Urlich, nie zaś Otto, ja k dowiadujemy się z pracy Krzysztofa Kęćka.32 U sterk i zaw ierają również obcojęzyczne tytuły prac cyto wanych przez a u to ra .33 N ajważniejsza je s t jed n a k treść książki. Po prze czytaniu tej pracy m am m ieszane uczucia. Zapowiedziana próba indyw idual nego spojrzenia n a dzieje nie zaskakuje bowiem jakim ś szczególnym, oryginal nym rozw iązaniem . Sugerując się tytułem , oczekiwałem od tej pracy pewnego rodzaju wizji społeczeństwa kartagińskiego. T en zasadniczy trzo n problem aty czny rozm ył się jed n a k w gąszczu p artykularnych kwestii. Czytając Dzieje
Kartagińczyków odnoszę wrażenie, że a u to r nie mógł zdecydować się, czy jego
książka m a być zbiorem esejów, pomocą dydaktyczną, czy opracowaniem naukowym . Stworzył zatem pracę pełną kompromisów, bez jakiejś naczelnej, wykrystalizowanej idei.
M iron Wolny
Z a m k i i p r z e s tr z e ń sp o łe c zn a w E u ro p ie śro d k o w e j i w sch o d
n iej,
pod red. M arcelego A ntoniew icza, Instytut H istorii Wyż
szej Szkoły Pedagogicznej w C zęstochow ie. P olskie Towarzyst
wo Heraldyczne, wyd. DiG, Warszawa 2002, ss. 608, mapy,
szkice, ilustracje, zdjęcia.
Od k ilk u n astu lat możemy zaobserwować szybki rozwój badań nad dzieja m i zamków w Europie. Ich fundacje, powstawanie, budowę oraz późniejsze funkcjonowanie oraz rolę n a określonym terytorium , badają nie tylko znawcy kasteologii, ale również historycy zajmujący się poszczególnymi epokami,
32 K. Kęciek, Dzieje, s. 9.
historycy sztu ki (w tym architektury), gospodarki, ale również znawcy dziejów litera tu ry oraz kultury. T a interdyscyplinarność, k tó ra została zresztą pod kreślona w przedm owie do recenzowanego opracow ania przez M arcelego A n toniewicza, je s t ja k najbardziej zrozum iała i dowodzi nie tylko poszukiw ania nowych związków między dyscyplinami nau ki i próby ciągłego uzupełniania kom pletu dziejów związanych z zam kam i, ale również zw raca uwagę n a szeroki w ym iar zagadnienia, jakim je s t zamek, szczególnie średniowieczny. Pod tym względem prezentow ane dzieło je st ze wszech m iar interdyscyplinarne i zgodne z nowymi tren d am i w badaniach, nie tylko zresztą nad zam kam i, ale w ogóle nad dziejami, przede wszystkim Europy średniowiecznej.
Recenzowane opracowanie stanow i pracę zbiorową i je s t podzielone n a sześć dużych rozdziałów. Są to w kolejności występowania: U genezy i podstaw
funkcjonow ania rezydencji obronnych, Z a m ki w państw ach, krainach i pro w in cjach, N a rubieżach i p rzy szlakach handlowych, Ze studiów n a d wybranymi obiektami, Konserwacja - ekspozycja - popularyzacja, Z a m ki w kulturze literac kiej i symbolicznej1. W tychże są zamieszczone artykuły autorów z Polski
i innych krajów takich ja k Czechy, Niemcy, U kraina, Rosja, Litwa. i Białoruś. Pierw szy z działów zaw iera trzy arty ku ły autorstw a: J a n a Szym czaka2, V ratis- lava Vanicka3 oraz ks. J a n a Związek4. W drugim najobszerniejszym dziale są zamieszczone artykuły dw u n astu autorów: K rzysztofa D um ały5, M iroslava Placka6, F ra n za S taab a7, Leszka K ajzera8, H enadza Sem ancuka9, Ja n u sz a P ie trz ak a 10, Idziego P anica11, M ałgorzaty Chorowskiej12, F eliksa K iryka13,
1 Zam ki i przestrzeń społeczna w Europie środkowej i wschodniej, pod red. Marcelego An toniewicza, In sty tu t H istorii Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie. Polskie Towarzystwo Heraldyczne, wyd. DiG, W arszawa 2002, ss. 608, 2 mapy w załączeniu.
2 J. Szymczak, Zam ki i pieniądze w średniowiecznej Polsce, ibidem, s. 13-23.
3 V. Vanicek, „Pravo na h ra d ” a hradni regal - hodnoceni souvislosti revindikacnich sporu ve 13. stoleti v ceskych a alpskych zemich, ibidem, s. 24-50.
4 Ks. J. Związek, Kapelanie w zam kach obronnych na terenie Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej i ziem i wieluńskiej w późnym średniowieczu, ibidem, s. 51-63.
5 K. Dumała, Z am ki krzyżowców w Outremer, ibidem, s. 65-78.
6 M. Placek, Promeny venkowskych sidel moravskeho stredoveku, ibidem, s. 79-93. 7 F. Staab, Bolandische Burgen unter R u d o lf von Habsburg 1273-1276, ibidem, s. 94-110. 8 L. Kajzer, Małe czy duże, czyli o tzw. zam kach na N iżu Polskim, ibidem, s. 111-132. 9 H. Semancuk, Wschodnioeuropejski zam ek we wczesnym średniowieczu - geneza i funkcjonowa nie (według danych z Białorusi), ibidem, s. 133-145.
10 J. Pietrzak, Z am ki państwowe prowincji wielkopolskiej na przełom ie średniowiecza i nowożyt- ności, ibidem, s. 146-167.
11 I. Panic, Zam ek książęcy - miasto na Górnym Śląsku w średniowieczu. Próba modelu przestrzeni fizycznej na przykładzie księstwa cieszyńskiego, ibidem, s. 168-181.
12 M. Chorowska, Zam ek ja ko rezydencja książęca na Dolnym Śląsku w X III wieku na tle zachodnioeuropejskim, ibidem, s. 182-208.
K arola O lejnika14, M irosław a Nagielskiego15 oraz jako o statn i w tym dziale a rty k u ł A leksandra Ław rientiew a16.
W trzecim rozdziale je s t zaprezentow anych sześć artykułów n astęp u ją cych badaczy: S tanisław a Kołodziejskiego17, G abriela Lukaca18, A leksandra Krawcewicza19, Marcelego Antoniewicza20, Jew genija Sinkiewicza21, A leksand r a Konika22.
W czwartym z kolei rozdziale, który zaw iera dwanaście artykułów , są zamieszczone prace następujących autorów: Jerzego R ajm ana23, Błażeja Śli wińskiego24, W aldem ara Rozynkowskiego25, Sobiesława Szybkowskiego26, a r ty k uł wspólny W aldem ara Glińskiego i Czesława H adam ika27, kolejny a rty k u ł wspólny au to rstw a A leksandra Andrzejewskiego i Leszka K ajzera28, publikacja źródłowa au to rstw a Beaty Możejko29, ponownie wspólna publikacja tym razem au to rstw a T adeusza Stępnia oraz Rafała Stępnia30, a rty k u ł W łodzimierza
14 K. Olejnik, Zam ek w strukturach politycznych i m ilitarnych państw a szlacheckiego, ibidem, s. 216-227.
15 M. Nagielski, M iasta i twierdze Rzeczypospolitej w dobie rokoszu Jerzego Lubomirskiego, ibidem, s. 228-242.
16 A. Ławrientiew, „Dwory” bojarskie epoki przedpietrowskiej: niepoznana struktura tworząca feudalne społeczeństwo rosyjskie, ibidem, s. 241-245.
17 S. Kołodziejski, Początki zamków w Karpatach polskich, ibidem, s. 247-255.
18 G. Lukac, K pociatkom hradnej architektury v karpatskej oblasti na severnom Slovensku, ibidem, s. 256-268.
19 A. Krawcewicz, Z am ki G iedymina przy zachodniej granicy Litwy, ibidem, s. 269-274. 20 M. Antoniewicza, Z am ki na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej w przestrzeni społecznej XIV- X V wieku, ibidem, s. 275-314.
21 J. Sinkiewicz, Państwowa ekspansja Rosji na południe i systemy m iast - twierdz Zadnieprza i Zadniestrza, ibidem, s. 315-319.
22 A. Konik, Cherson w systemie państwowych fortyfikacji rosyjskiego imperium, ibidem, s. 320-321.
23 J. Rajman, Kościoły i klasztory krakowskie ja ko element układu obronnego średniowiecznego miasta, ibidem, s. 323-330.
24 B. Śliwiński, O wieży w grodzie gdańskim w drugiej połowie X III wieku, ibidem, s. 331-338. 25 W. Rozynkowski, Zam ek krzyżacki w Papowie B iskupim - klasztor, warownia, ośrodek adm inis tracyjny i gospodarczy, ibidem, s. 339-352.
26 S. Szybkowski, Zam ek w powiecie kcyńskim w X IV - połowie X V wieku i jego właściciele, ibidem, s. 353-373 (wraz z trzem a tablicam i genealogicznymi przedstawiającymi, na pierwszej: krąg rodziny Pałuków z Szubina, na drugiej: potomstwo wojewody siedmiogrodzkiego Ścibora ze Ściborzyc, a na trzeciej: potomstwo wojewody brzeskiego Macieja z Łabiszyna herbu Laska).
27 W. Gliński i Cz. Hadamik, Zam ek królewski w Chęcinach - zarys problematyki badawczej i konserwatorskiej. Próba periodyzacji funkcjonalno - przestrzennej obiektu, ibidem, s. 374-390.
28 A. Andrzejewski i L. Kajzer, Zam ek królewski w Szydłowie w świetle najnowszych badań terenowych, ibidem, s. 391-409.
29 B. Możęjko, Rozliczenia H ynka Szumborskiego z zaciężnymi z zamków w Brodnicy w Chełmnie w 1473 roku, ibidem, s. 410-418, publikacja źródłowa z zasobów Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz Berlin-Dahlem, z XX działu głównego, O rdensbriefarchiv (dalej: OBA), sporządzona na podstawie mikrofilmu przechowywanego w Archiwum Państwowym w Toruniu.
30 T. Stepień i R. Stepień, Zam ek w Trembowli w XV-XVII wieku i jego funkcja w regionie, ibidem, s. 419-427.
P riszlaka31, O ksany K arliny32, Jadw igi Borowskiej - Antoniewicz33 oraz ostatni w tym dziale a rty k u ł J a n a Golonki O S PPE 34. Kolejny, przedostatni rozdział składa się z sześciu referatów au to rstw a następujących badaczy: M irosław a Przyłęckiego35, Jerzego Lodowskiego36, Anny M arciniak-K ajzer37, Ja n u sz a Bo- gdanowskiego38, Ju rg e n a K eddigkeita39 i Lucyny K udła40.
O sta tn i z prezentow anych rozdziałów omawianej pracy zaw iera dziewęć referatów , nastepujących autorów : Bogusława Czechowicza41, B artlom ieja S zyndlera42, dwa a rty k u ły G enadija W. Rażniowa43, A rtu ra K w aśniew skie go44, R enaty G ałaj45, Bożeny Popiołek46, wspólnego a u to rstw a K rzysztofa Czajkowskiego i A ndrzeja J. Zakrzew skiego47 oraz jako o sta tn i M arka Cet- w ińskiego48.
W sum ie ta pokaźna praca zbiorowa zaw iera aż 48 różnojęzycznych artykułów , różnej objętości oraz bardzo różnej szczegółowości. Różnią się przy tym nie tylko przynależnością do jednego z sześciu zaprezentow anych głów nych rozdziałów opracowania, ale również ujęciem tem a tu oraz podejściem metodologicznym do przedstaw ianej problem atyki.
31 W. Priszlak, Zam ek w Biereżanach (z historii fortyfikacji na zachodnim Podolu), ibidem, s. 428-435.
32 O. Karlina, Zam ek ołycki w historii Wołynia, ibidem, s. 436-442.
33 J. Borowska - Antoniewicz, Z dziejów pałacu w Złotym Potoku, ibidem, s. 443-451. 34 J. Golonka, M ilitarne tradycje wzgórza jasnogórskiego, ibidem, s. 452-457.
35 M. Przyłęcki, Zam ek w trwałej ruinie - nowe funkcje, ochrona, ekspozycja (wybrane zam ki Dolnego Śląska), ibidem, s. 459-483.
36 J. Lodowski, Badania, rekonstrukcja i konserwacja odkrytych reliktów zam ku rycerskiego w Górach Bardzkich koło Barda, ibidem, s. 484-490.
37 A. Marciniak-Kajzer, Drewno na zamkach, czyli o czym na ogół zapominamy, ibidem, s. 491-496. 38 J. Bogdanowski, Jura warowna ja ko „kulturowy zasób turystyczny”, ibidem, s. 497-509. 39 J. Keddigkeit, Leksykon zamków położonych w landzie Rheinland-Pfalz - projekt studiów, ibidem, s. 510-521.
40 L. Kudła, Zam ki i regiony - zakres wiedzy i umiejętności na różnych szczeblach szkolnej edukacji historycznej, ibidem, s. 522-527.
41 B. Czechowicz, Zam ek ja ko m anifest władcy - przyczynek do dziejów i ikonologii zam ku w Cieszynie, ibidem, s. 529-536.
42 B. Szyndler, Ikonografia zam ku w Będzinie, ibidem, s. 537-542.
43 G.W. Rażniow, Przestrzeń baszty zam kowej w społecznej świadomości i herbie Inguszetii, ibidem, s. 543-551; idem, Sm oleńska ściana obronna we współczesnej symbolice, ibidem, s. 552-559.
44 A. Kwaśniewski, Zam ek jako kreacja przestrzeni mistycznej. Geneza architektury XVII-wiecz- nego zam ku w Ratnie Dolnym w świetle legendy rodowej von Osterbergów, ibidem, s. 560-568.
45 R. Gałaj, Zam ek w polskiej literaturze nowożytnej, ibidem, s. 569-579.
46 B. Popiołek, Forteca w białogłowskich rękach - kobiety fundatorki i adm inistratorki zamków i dóbr w czasach saskich, ibidem, s. 580-589.
47 K. Czajkowski i A.J. Zakrzewski, Zam ek w kulturze literackiej przełom u Oświecenia i R om an tyzmu, ibidem, s. 590-604.
48 M. Cetwiński, Josefa Pekara K niha o Kosti ja ko model monografii kasteologicznej, ibidem, s. 605-608.
W dalszej części mojej recenzji chciałbym się skupić n a w skazaniu nie tyle głównej problem atyki poszczególnych artykułów zamieszczonych w om aw ia nym tom ie, co przede wszystkim n a określeniu i scharakteryzow aniu ich głównych „lepszych” i „gorszych” stron, poczynając od stosowanej metodologii k onstrukcji całej pracy do om awianych zagadnień, a n a przedstaw ieniu głów nych i charakterystycznych cech koncepcji m erytorycznej pracy, kończąc.
D obrą stro n ą prezentow anego zbioru artykułów je s t szeroki zakres om- wianej tem atyki. Z drugiej zaś strony w łaśnie taki, a nie inny zakres stw arza w rażenie jakby dobranego, przede wszystkim pod kątem autorów i ich prezen tacji, przez co stw arza nieodparte wrażenie, że dopiero w drugiej kolejności zostały utw orzone tytu ły rozdziałów w książce. M ożna ta k tw ierdzić z dwóch podstawowcyh powodów. Po pierwsze, pomimo że problem atyka wiekszości artykułów uzupełnia się i tworzy obraz bardziej szczegółowy, to jed n a k z powo dzeniem m ożna znaleźć problemy, które bardziej mogłyby do siebie przystaw ać pod względem przedstaw ianej problem atyki, niż te zaprezentow ane w recen zowanej pracy. Bo dlaczego obok genzey i podstaw funkcjonow ania zamków pojawia się w pracy np. rozdział (skądinąd bardzo ciekawy, ale chyba powinien być zamieszczony w innej książce) dotyczący miejsca zamków w k u ltu rze literackiej i symbolicznej, czy nie je s t to np. dobry ty tu ł n a oddzialną syntezę lub również pracę zbiorową? Zam iast tego m ożna było bardziej rozwinąć rozdział pierwszy i tym sam ym w lepszy sposób skupić się n a przedstaw ieniu genezy oraz późniejszego funkcjonow ania budowli obronnych określanych m ianem zam ku , nie tylko przy tym ja k m am y w jego tytule rezydencji obron
nych ale przede wszystkim w łaśnie budowli o charakterze zamkowym. Z resztą
sam rozdział nie je st reprezentatyw ny dla współczesnego sta n u bad ań i wiedzy w Europie n a te n tem a t49.
Po drugie sygnalizowane ju ż wyżej przeze m nie dysproporcje między poszczególnymi rozdziałam i w pracy mogą jeszcze bardziej utw ierdzić czytel n ik a w przekonaniu, że do doboru m ateriału do omawianej publikacji w kradła się dość duża doza przypadkowości, co w konsekwencji powoduje bardzo poważne uogólnienia, a w niektórych przypadkach ledwie zarysowanie prob- lem atyki50, k tó ra pozostawia przy tym również bardzo dużo luk m erytorycz nych do wypełnienia, naw et w swoich podstawowych zarysach. Nie m ożna się z powyższych powodów zgodzić z częścią stw ierdzenia umieszczonego przez
49 Rozdział ten jest bardzo wąski i sprawia w rażenie jakby autorzy musieli go umieścić w pracy gdyż pojawiły się „przypadkiem” trzy artykuły na trzy „przypadkowe” tem aty, które w żaden sposób nie wyczerpują naw et w zarysie ty tu łu tegoż rozdziału, co nie znaczy, że same w sobie nie są bardzo wartościowe. Pominięto tu szereg potencjalnych autorów, przede wszystkim z Torunia, Warszawy, Gdańska i Poznania, którzy mogli by wnieść do tegoż więcej szczegółów, a zarazem wiedzy bardziej reprezentatywnej dla badań nad wskazanym problematyką.
Wydawcę n a ostatniej stronie (skądinąd bardzo ciekawej obwoluty): K siążka ta
je s t najobszerniejszym na przestrzeni ostatnich k ilk u dziesiątków lat podsum o waniem dorobku polskiej kasteologii ... M ożna jednakże zgodzić się z drugą
częścią tegoż samego zdania od Wydawcy, k tó ra mówi: ... ja k o taka (książka - przyp. J.G.) stanow ić będzie istotny p u n k t odniesienia dla przyszłych badań. Niewątpliwie ta k dopiero (sic!) będzie w przyszłości, przede w szystkim ze względu n a różnorodności poruszanych wątków i wielorakość zaprezentow a nych problemów, chociaż nie wszyscy badacze zajmujący się tą problem atyką będą mogli znaleźć dla siebie istotny p u n k t odniesienia dla dalszych badań. To ostatnie stw ierdzenie m ożna oprzeć n a analizie treści pracy zarówno jako całości ja k i jej poszczególnych części. Większość zamieszczonych w niej artykułów oraz przyczynków je s t poświęcona bardzo wąskim zagadnieniom , którym i zajm ują się od jakiegoś czasu badacze je opisujący i jako takie mogą przez to służyć dla dalszego rozw ijania badań, ale praw ie wyłącznie indyw idua lnych, przez te sam e osoby, które te artykuły napisały. W większości nie mogą się one przez to stać podstaw ą do dalszych szeroko zakreślonych badań (rozum ianych jako podsum ow anie dotychczasowych badań), gdyż brakuje im po pierwsze ogólnego i syntetycznego spojrzenia n a przedstaw iane zagad nienia, oraz po w tóre postaw ienia głównych p ytań i wytyczenia podstawowej problem atyki. N iejednokrotnie są przez to tylko w zm ianką lub niewielkim przyczynkiem do dokonania późniejszych, już bardziej dokładnych opisów opisów51. Są jed n ak również prace, których treść stanow i szersze tło dla dalszych badań, m .in.: J. Szymczaka, F. Staaba, F. Kiryka, K. Olejnika, M. Nagielskiego, M. Przyłęckiego, A. M arciniak-K ajzer i jeszcze kilka innych.
Należałoby się zastanow ić czy nie lepszym rozw iązaniem byłoby wydanie serii prac pod wspólnym ty tułem , takim jak i m a om aw iana książka, w których m ożna by pokusić się n a zaprezentow anie szerszych badań pod kątem wy branej, wyżej przedstaw ionej, problem atyki. Poszczególne tom y mogłyby za wierać podtytuły zgodne z obecnymi rozdziałam i książki lub nieco zmodyfiko wane. Wówczas m ożna by mówić o stw orzeniu pewnego spektrum złożonego z badaczy i ich badań oraz z kręgu osób zainteresow anych problem atyką bardziej m onotem atyczną, a przez to w całości bardziej szczegółową, a prace stałyby się przez to bardziej dokładne i lepiej przygotowane, o większych walorach naukow ych niż komercyjnych.
Do prac, które zasługują n a szczególną uwagę specjalisty, w zakresie badań nad przeszłością zamków, są przede w szystkim arty ku ły autorstw a: W. Rozynkowskiego, S. Szybkowskiego, I. Panica, M. Chorowskiej czy też w końcu wspólne artyk u ły W. Glińskiego i Cz. H adam ika oraz
A. Andrzejewskiego i L. Kajzera. J e s t ta k przede wszystkim z powodu zastosow ania przy ich pisaniu m etod analitycznych do odtw orzenia dziejów poszczególnych obiektów zamkowych, przedstaw ianych nie tylko jako budowle stricte obronne, ale również gospodarcze, będące miejsce k u ltu religijnego oraz miejscem zam ieszkiw ania przez k o n k retne osoby, czy też rody, a wreszcie jako obiektów architektonicznych. W ielowarstwowa analiza niew ątpliw ie um oż liwiła lepsze przedstaw ienie ich dziejów.
Bardzo ciekawym i pożytecznym dodatkiem , n a tle innych artykułów , je s t edycja źródłowa zam ieszczona w pracy przez B. Możejko. Dotyczy ona roz liczenia dowódcy wojsk zaciężnych z załogam i tychże wojsk w niektórych zam kach ziemi chełm ińskiej po wojnie trzynastoletniej. J e s t to jed en z za chowanych z 1473 r. w O rdensbriefarchiv52 rachunków , którego publikacja umożliwi n a pewno lepsze poznanie problem atyki funkcjonow ania wojsk zacię- żnych oraz ich składu i służby.
W sum ie otrzym aliśm y pokaźną dozę szeroko rozum ianej i różnorodnej (nie zawsze przy tym spójnej), nie tylko pod kątem naukowym ale również sposobu prezentow anych badań, wiedzy o zam kach, ich przeszłości, funkcjach, przeobrażeniach i funkcjonow aniu w przestrzen i społecznej m inionych wieków w Europie środkowej i wschodniej. I pomimo różnej w artości zamieszczonego w niej m ateriału i w niektórych przypadkach bardzo wyrywkowego i przyczyn kowego trak to w an ia prezentow anej problem atyki, w wielu dziedzinach badań kasteologicznych niniejsza książka będzie służyć za wartościowy p u n k t od niesienia do dalszych badań.
J a n Gancewski
Robert Szcześniak,
K łu szy n 1610,
wyd. Bellona, Warszawa
2004, ss. 135.
Dom Wydawniczy Bellona oddał do naszych rą k kolejną pozycję z serii:
Historyczne bitwy. Tym razem , książka je s t kierow ana przede wszystkim do
czytelników interesujących się histo rią polskiej wojskowości, szczególnie wojs kowości staropolskiej. O m aw iana je s t b atalia stoczona 4 lipca 1610 roku nieopodal miejscowości K łuszyn (mniej więcej w połowie drogi między Moskwą a Smoleńskiem). W bitwie tej brały udział, z jednej strony wojska polsko- litewskie pod dowództwem h e tm a n a polnego koronnego S tanisław a Żółkiews kiego, z drugiej strony wojska moskiewskie, w sparte przez zaciężne oddziały
