Uwagi na temat przedsiębiorczości w gospodarce socjalistycznej

Mariusz Galusiakowski

Uwagi na temat przedsiębiorczości w

gospodarce socjalistycznej

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 23, 107-115

A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E С U R I E - S К Ł O D O W S К А

L U B L I N — P O L O N I A

VOL. X X III, 7 SECTIO H 1989 K a t e d r a E k o n o m i i P o l i t y c z n e j

W y d z ia ł u E k o n o m i c z n e g o U M C S

M a r i u s z G A L U S I A K O W S K I

Uwagi na temat przedsiębiorczości w gospodarce socjalistycznej

Зам етки о предприн им ательстве в социалистической эконом ике S om e R em arks on the E nterprise in th e S ocialist Econom y

Od czasu, kiedy powszechne stało się przekonanie o niem ożliwości stw orzenia gospodarki socjalistycznej funkcjonującej tak jak „jedna w ielka fa b ry k a ”, zwłaszcza w okresach przesileń zw iązanych z gw ałto­ w n y m załam aniem się ekonom icznej efektyw ności tej gospodarki, w p u ­ b likacjach dotyczących prób jej reform ow ania zaczął pojaw iać się pro ­ blem przedsiębiorczości.1 W ymowę większości tych tekstów m ożna streścić następująco: tra d y c y jn y socjalistyczny system gospodarczy pozbawił przedsiębiorstw a autonom ii i odpowiedzialności za w yniki gospodarow ania. Stłum iło to in icjaty w ę i k reatyw ność przedsiębiorstw , nie pozwoliło na w yzw olenie się ich przedsiębiorczości, pozbaw iając je w ten sposób czynnika dynam izującego system od w ew nątrz. N ależy więc zastanow ić się, jakie w aru n ki są konieczne, jak przekształcić m e­ chanizm funkcjonow ania gospodarki, aby tchnąć w przedsiębiorstw a

1 P rob lem em przed sięb iorczości w gospodarce socjalistyczn ej zajm ow ał się m. in. E d w a r d L i p i ń s k i [w] P r z e d s ię b io r s tw o sa m o d zie ln e w g ospodarce p la n o w e j . KiW , W arszaw a 1957; M o d e l g o s p o d a r k i so cja listycz n ej, „N ow e D rogi” 1956, 11— 12;

I s to ta i gran ice d e c e n tr a li z a c ji , „Życie G osp.” 1959, 23— 25; K a r o l M a r k s i z a g a d n i e ­ nia w s p ó łcz esn o ści. PW N, W arszaw a 1971. Z ajm ow ał się ty m rów n ież w w ielu

p racach W. G rzybow ski, np. R y z y k a , in o w a c j e i d e c y z j e gospodarcze. L ublin 1984. O statnio zagad n ien ie p rzedsiębiorczości poruszane b yło w szeregu a rty k u łó w na ła m a ch „Życia G ospodarczego”, m .in . p isa ł o tym Z. S a d o w s k i : P rze d s ię b io r c zo ść

w g o spodar ce s o c j a li s ty c z n e j „Życie Gosp. 1986, 46; T. J e z i o r a ń s k i : S o cja li­ s t y c z n a prz e d się b io rc zo ś ć : ilu zja c z y szansa? „Życie G osp”. 1985, 21.

108 M. G alu siak ow sk i

ducha przedsiębiorczości. F orm uło w ane p rzy tym p o stu la ty g eneralnie sprow adzają się do p o stu la tu upodm iotow ienia przedsiębiorstw i zw ię­ kszenia roli ry n k u jako m echanizm u regulacyjnego w gospodarce so­ cjalistycznej. Z ta k sform ułow anym i p o stu latam i nie sposób się nie zgodzić. P ro b le m y zaczynają się dopiero podczas prób przełożenia ty ch ogólnych zaleceń na język k o n k retn y c h działań in geru jący ch w s tr u ­ k tu rę i m echanizm gospodarki. D otyczy to n a p rzykład tak fu nd am en ­ ta ln e j spraw y, jak w zajem n y stosu nek centralneg o planow ania i m echa­ nizm u rynkow ego. W szyscy chy ba ak c ep tu ją p o stu la t harm onijnego połączenia ty ch dw óch m echanizm ów reg ulacyjn ych. K o n tro w ersje rodzą się, gdy chcem y sprecyzow ać n a czym ta h arm on ia m a polegać. Czy jej efek tem m a być „uspołeczniona gospodarka ry n k o w a regulow ana przez p la n ” czy gospodarka o p arta n a „państw ow ej regulacji p o śred n iej” w y k o rzy stu jącej n arzędzia pieniężno-rynkow e? 2 Opcje te w różny sposób k sz ta łtu ją w aru n k i, w jak ich działa przedsiębiorstw o, d eterm in u jąc ty m sam ym różne form y, jak ie p rzy b ie ra przedsiębiorczość.

Celem rozw ażań a u to ra są ko nsekw encje zachow ań przedsiębiorczych w w a ru n k a ch system u gospodarczego opartego n a n iep ry w atn ej w ła ­

sności środków p ro du k cji. Z acznijm y od zagadnień sem antycznych. Przedsiębiorczość sam a w sobie nie jest pojęciem jednoznacznym aksjo­ logicznie. Zw yczaj językow y dopuszcza, ab y jako przedsiębiorcze o k re­ ślać zarów no działanie tzw. „ sp e k u la n ta ” sprzedającego deficytow e to w a ry na czarn y m ry n k u , ja k i działanie m enadżera, k tó ry w obliczu k o n k u ren c ji u siłu je obniżyć k o szty p ro d u k cji w przedsiębiorstw ie. Ogólne o kreślenie przedsiębiorczości jako ak ty w n ej p o staw y w dążeniu do realizacji celów nie pozw ala w ięc na rozstrzygnięcie, czy jest ona postaw ą społecznie pożądaną. Przedsiębiorczość jest tylk o cechą działa­ nia. O ty m czy je s t ona pożądana ro zstrzy g a w ięc cel, jak iem u dane d zia­ łanie służy oraz k o szty ponoszone p rzy jego realizacji. W tym m iejscu m ożna by dokonać zabiegu upraszczającego i stw ierdzić, że in te re su je nas ty lk o przedsiębiorczość w znaczeniu, w jak im pojęcia tego używ ał J. A. S chum peter, a więc tra k to w a ć przedsiębiorczość jako „działalność polegającą n a w p ro w adzaniu n ow ych pom ysłów technologicznych, n o ­ w ych wyrobów , now ych m etod, n a ek spansji na nowe ryn ki, na w yszu­ kiw an iu now ych źródeł zaopatrzenia, n a tw orzeniu now ych, sp ra w n ie j­ szych form org an izacy jn ych działania” . 3 Zabieg tak i w ydaje się polegać na nieporozum ieniu. W yżej scharak tery zo w an y m pojęciem przedsiębior­

2 C. J ó z e f i a k : P r z y c z y n y , m e c h a n i z m i s k u t k i e t a p o w e g o w p r o w a d z a n i a

r e f o r m y [w:] S y s t e m e k o n o m i c z n y w p ro ces ie \ p r z e m ia n . Red. W. Caban, PW E,

W arszaw a 1986.

U w a g i na tem at przedsiębiorczości... ₁₀₉

czości J. A. S ch um p eter posługiw ał się do opisania działań przedsiębiorstw na pew nym etapie rozw oju gospodarki kapitalisty cznej. Zgodnie z jego teorią, ta k pojm ow ana przedsiębiorczość mogła funkcjonow ać tylko w w aru n k ach dom inacji jednoosobowej własności kapitalistycznej, p rzy ­ pisana była do działań i osoby przedsiębiorcy. W ty m kontekście odpo­ wiedź na p y tan ie o w aru n k i w yzw olenia S chum peterow skiej przedsię­ biorczości w ram ach gospodarki socjalistycznej w y daje się prosta. N ależy przyw rócić w arun k i, k tó re by tę przedsiębiorczość w ym uszały. Z oczyw istych powodów rozw iązanie takie jest nierealne. In ną konse­ k w en cją zaw ężenia pojęcia przedsiębiorczości jest pozostaw ienie poza obszarem badaw czym całej sfe ry aktyw nych zachow ań podm iotów go­ sp o d aru jących w ram ach gospodarki socjalistycznej. Przedsiębiorstw a działające w ram ach trad y cy jn ej gospodarki socjalistycznej nigdy nie były bierne. S ystem te n w ykształcił specyficzne form y aktyw ności p rzed­

siębiorstw , k tó ry c h zbadanie jest konieczne dla pełnego poznania m echa­ nizm ów socjalistycznego system u gospodarowania. T raktow anie tych zachow ań jako patologii niczego tu nie w yjaśnia.

W świadom ości potocznej przedsiębiorczość utożsam ia się z tw órczym i innow acyjnym działaniem przedsiębiorstw . J e st ona uznaw ana jako cecha działania jednoznacznie pozytyw na. Nie bierze się p rzy ty m pod uw agę w arunk ó w instytucjo n aln y ch, w jakich fu n k cjo n u je przedsię­ biorstw o. Ź ródła tego poglądu tk w ią w przeniesieniu pozytyw nych sk u ­ tk ó w działań przedsiębiorczych dokonyw anych w w aru n k ach gospodarki k ap italisty cznej w w a ru n k i gospodarki centralnie planow anej. Nie uw zględnia się p rzy ty m kosztów społecznych w sposób konieczny zw ią­ zanych z k ap italisty czn ą przedsiębiorczością oraz konsekw encji, jakie uspołecznienie środków produkcie i cen traln e planow anie m a dla o kre­ ślenia celów i w aru n k ó w działalności przedsiębiorstw a.

W ram ach gospodarki k ap italistycznej p rzetrw an ie i eksp ansja p rzed ­ siębiorstw a zd eterm inow ana jest w ostatniej in stancji przez popyt. Nie m a p rz y ty m w iększego znaczenia, czy jest to p o py t na ry n k u doskonałej ko n kuren cji, czy reg u lo w an y p o p y t na ry n k u oligopolu, gdyż w obu w y ­ padk ach p rze trw a n ie i ekspansja przedsiębiorstw a zależy od osiągnięcia nadw yżki ekonom icznej, ta zaś uw aru n ko w ana je s t ryn k o w ą re a li­ zacją p ro d u k cji przedsiębiorstw a. W tych w a ru n k ach przedsiębiorczość w ym uszona przez logikę system u sprzyja ja k najlepszem u zaspokoje­ n iu po p y tu e f e k t y w n e g o . System gospodarczy w ym uszający przedsiębiorczość, k tó rą k o n sty tu u je konieczność w prow adzania no­ w ych w yrobów , technologii, fo rm organizacji p ro d u k cji i h an dlu, czyli ak ty w n a w alk a o klien ta, zw iązany jest jed n a k w sposób konieczny z takim i kosztam i społecznymi, jak bezrobocie i w yn ik ający stą d sta n b ra k u bezpieczeństw a socjalnego, zagrożenie natu raln eg o śro­

110 M. G a lu siak ow sk i

dow iska oraz m arn o tra w stw o społecznych nakładów poniesionych na w ytw orzenie dóbr nie zaakceptow anych przez ryn ek . Konieczność tego zw iązku w y n ik a z sam ej logiki fu nk cjon ow an ia kapitalizm u. To co z p u n ­ k tu w idzenia gospodarki jako całości jest zm arnotraw ion ym n a ­ kładem , dla p rzed sięb iorstw a jest zagrożeniem jego istnienia i jedn o­ cześnie bodźcem m o ty w ujący m do rozw ijan ia w spom nianych form przedsiębiorczości.

Socjalizm m iał zachow ać w ysoką efektyw ność gospodarow ania na szczeblu m ikroekonom icznym , znosząc jednocześnie w ysokie koszty spo­ łeczne zw iązane z kap italisty czn ą form ą organizacji gospodarki. Dla k lasyków m ark sizm u oraz organizatorów system ów gospodarki socjali­ stycznej, przez długi czas, przedsiębiorczość przejaw iająca się w sposób c h a ra k te ry sty c z n y dla k ap italizm u w ydała się zbędna w realizacji tak określonego celu. Zasady, n a k tó ry ch op arta została gospodarka socjali­

styczna uniem ożliw iały więc rozw ój „ tra d y c y jn e j” przedsiębiorczości. Nie oznacza to jednak, że przedsiębiorczość jako a k ty w n a podstaw a w rozw iązyw aniu problem ów przestała charak teryzo w ać podm ioty go­ spod aru jące w socjalizm ie. U społecznienie środków produkcji, podpo­ rządkow anie gospodarki ce n traln e m u planow aniu oraz w y n ik ający stąd system organizacji i zarządzania gospodarką w płyn ęły jedynie n a zm ianę celu fun k cjo n o w ania p rzedsięb iorstw oraz fo rm y p rzejaw ian ia się ich przedsiębiorczości.

Do początku la t osiem dziesiątych funkcjonow ał w Polsce system gospodarczy, k tó ry za J. K ornaiem określić m ożna jako „ tra d y c y jn y sy stem gospodarki so cjalisty czn ej”. C h ara k te ry z u ją c go przez p ryzm at m iejsca przedsiębiorstw a, w system ie ty m w yróżnić m ożna n astępu jące cechy podstaw ow e 4:

a) głów nym elem en tem ograniczającym rozw ój przedsiębiorstw a jest dostępność zasobów czynników produkcji,

b) ograniczenia budżetow e działalności przedsiębiorstw m ają ch arak ­ ter łagodny,

c) p lan p ro d u k cji przedsięb iorstw a u s ta la n y jest przez w ładzę zwie­ rzch nią w sposób d y rek ty w n y .

Realizacja i — w miarę możliwości — przekroczenie planu jest głównym celem działalności przedsiębiorstwa. T aka organizacja system u

gospodarczego w yw ołuje w sposób konieczny zjaw isko niedoboru. Z da­ niem J. K ornaia, niedobór jest jed n ą z trw ały c h cech norm alnego funkcjonow ania tra d y c y jn e j gospodarki socjalistycznej. Sposoby jego p rzejaw ian ia są n astęp u jące B:

1) dom inującą form ą rozdzielania zasobów, dóbr i usług w gospo­

4 J. K o j * n a i : N ie d o b ó r w g o spodarce. PW E, W arszaw a 1985. s. 48— 53. « Ibid., s. 721.

U w a g i na tem at przedsiębiorczości... ₁₁₁

darce jest ad m in istracy jn e rac jonow anie, p rzy czym sum a zgłoszeń prze­ kracza ilość będącą w dyspozycji rozdzielającego,

2) p rzy rynkow ej form ie rozdziału zasobów, dóbr i usług w yjściow y popyt rów nież przew yższa oferow aną podaż,

3) realizacja planów produ k cy jn y ch przedsiębiorstw cały czas napo­ ty k a na b a rie rę ze stro n y dostępnych nakładów,

4) z powodu pełnego w ykorzystania społecznych zdolności w y tw ó r­ czych pojaw ia się niedobór tych zdolności.

Czynnikiem p ierw otnym , k tó ry w o statniej in stancji określa sposoby zachow ania się przedsiębiorstw , a co za tym idzie form am i p rze ja ­ w iania się przedsiębiorczości, są w aru n k i in sty tu cjon alne w yznaczające funkcjonow anie sfery regulacji system u. W tra d y c y jn y m system ie go­ spodarki socjalistycznej p rzetrw an ie i rozwój przedsiębiorstw a w n ie­ w ielkim stopniu uzależniony jest od zdolności przedsiębiorstw a do w y­ pracow ania nadw yżki. K onsekw encje działalności przedsiębiorstw a, zarów no niepow odzenia, jak i sukcesy, w ynikają głównie z relacji, jakie łączą je z państw em , rep rezen tow an y m przez C en traln y Ośrodek Decyzji G ospodarczych. S tąd przedsiębiorczość podm iotów gospodarujących p rzy ­ b iera takie form y, k tó re pozw alają oprzeć te relacje na zasadach w y ­ sokiego stopnia paternalizm u, gdyż te n ajlepiej służą realizacji celów przedsiębiorstw a.

A ktyw ność przedsiębiorstw , w gospodarce kapitalisty cznej skiero­ w an a głów nie na osłabienie ograniczeń ze stron y popytu, w trad y cy jn ej gospodarce socjalistycznej przeniosła się do sfery oddziaływ ań z dyspo­ n en te m zasobów. Przedsiębiorczość zaczęła charakteryzow ać działania n a ­ kierow ane n a ja k najniższe u s ta le n ie . zadań planow ych p rzy jednoczesnym ja k najw iększym przydziale środków dla ich realizacji. Zjaw isko to p rzy ­ b rało k o n k retn e fo rm y p rzetargów o plany,ukryw anie zdolności w y tw ó r­ czych, fałszow ania d anych staty sty czn y ch p rzetargów o n akłady in w esty ­ cy jn e itp. Z drugiej stro n y przedsiębiorczość oznaczała w tych w aru n k ach u m iejętność „załatw ienia” dla przedsiębiorstw a niezbędnych do pro d ukcji zasobów różnym i, n ieform alnym i sposobami, poprzez p ry w a tn e k ontakty , naciski, u k ład y pozw alające obejść ograniczenia w ynikające z reg la ­ m en ta cji i rozdzielnictw a. Nie m ożna określić opisanych w yżej sposobów działania jako biernych, nie przedsiębiorczych. T rudno też określić je m ianem patologicznych, jeśli stan k tó ry je w yw oływ ał był stanem n o rm aln y m gospodarki. Szkopuł w tym , że przedsiębiorczość ta rzadko i raczej przypadkow o w yw oływ ała sk u tk i korzystne z p u n k tu w idzenia konsum entów . System gospodarczy, którego celem m iało być m aksym alne zaspokojenie potrzeb społecznych, funkcjonow ał — przez długi czas charak tery zo w ał się n aw et w ysokim tem pem w zrostu gospodarczego — w luźnym zw iązku z rozpoznaw alnym i gołym okiem, bieżącym i p otrze­

112 M. G a lu sia k o w sk i

bam i społecznym i. Św iadczyć może o ty m m. in. nierozw iązany do dziś prob lem m ieszkaniow y i stałe niezrów now ażenie ry n k u arty k u łó w kon­ sum pcyjnych.

J e s t rzeczą oczyw istą i dla porządku ty lk o ją tu odnotuję, że w go­ spodarce socjalistycznej rozw iązanie problem u przedsiębiorczości pole­ gać pow inno n a stw o rzeniu w arunk ów , w k tó ry ch aktyw ność przedsię­ b io rstw podporządkow ana b y łab y zaspokojeniu po py tu efektyw nego u ja ­ w niającego się n a ry n k u , p rzy jednoczesnym w yelim inow aniu ogólno­ społecznych kosztów zw iązanych z m akroekonom iczną nieracjonalnością sy stem u spełniającego p ierw szy z pow yższych postulatów . J a k widać, prow adzi to do zagadnienia będącego stałym elem en tem rozw ażań eko­ nom istów , tj. prob lem u k o n stru k c ji system u gospodarczego godzącego m ik ro - i m akroracjonalność, in te re sy p a rty k u la rn e z in teresem ogólno­ społecznym . W żad n ym z istn iejący ch realnie system ów gospodarczych nie udało się dotychczas problem u tego rozw iązać w sposób zadow ala­ jący. Nie w idać też na horyzoncie k o n stru k c ji teo retyczny ch g w a ra n tu ­ jących osiągnięcie tego celu. J e d n a k z faktu , iż rzeczyw istość społeczna o kazuje się bogatsza niż k o n stru k c je teo retyczn e p róbujące zam knąć ją w sw ych ram ach, nie w y n ik a konieczność pogodzenia się z tezą o a n ty - nom iczności w yżej w ym ienionych p a r zjaw isk. Je śli pogodzenie m ikro- i m akroracjo naln o ści ekonom icznej, in teresó w p a rty k u la rn y c h i ogólno­ społecznych tra k to w a ć będziem y jako ideę reg u laty w n ą, to jedno co n a j­ m niej okaże się pew ne. To m ianow icie, że w szelkie dotychczasow e p róby osiągnięcia tego sta n u poprzez reform ow an ie gospodarki socjalistycznej zw iązane b y ły z prób am i zw iększenia ro li ry n k u w system ie gospodaro­ w ania. J e s t bow iem rzeczą oczywistą, że przedsiębiorstw o poddane p resji ry n k u , uzależnione w sw ym p rz e trw a n iu od istnienia p o p y tu e fe k ty ­ wnego n a jego w yroby, aktyw n ość sw ą sk ieru je n a pokonyw anie ogra­ niczeń w y n ik ający ch w łaśnie ze stro n y popytu. Jego przedsiębiorczość p rzybierze w te d y fo rm y zgodne z oczekiw aniam i konsum entów .

P y ta n ie o w a ru n k i pow odzenia w w yzw alan iu takich form p rzedsię­ biorczości jest więc w głów nej m ierze py tan iem o g w arancje skuteczności p ro ry n k ow ych refo rm gospodarki socjalistycznej. M echanizm ry n k o w y jest w aru n k iem koniecznym , lecz niew y starczający m dla w yzw olenia po­ żądanych form przedsiębiorczości. W obecnej sy tu a c ji Polski głów ny w aru n ek d odatkow y to dem onopolizacja gospodarki w ym uszająca k o n ­ k u re n c ję m iędzy producentam i.

K o lejn y p ro blem to m ożliw ość uniknięcia kosztów zw iązanych z w y ­ żej ch arak tery zo w an ą przedsiębiorczością. Sądzę, iż bez w zględu na c h a ­ r a k te r p an u jący ch w gospodarce stosunków w łasnościow ych, koszty te w sposób konieczny zw iązane są z korzyściam i w y nik ającym i z zachow ań przedsiębiorczych. R ad y k aln ą próbą u niknięcia ponoszenia ty ch kosztów

U w agi na tem at przedsiębiorczości... 113 był tra d y c y jn y system gospodarki socjalistycznej. J a k dotąd nie w iado­ mo, w jak i sposób koszty te m iałyby być oszczędzone zreform ow anej go­ spodarce socjalistycznej.

P rz y jm ijm y zatem , że korzyści w ynikające z zachow ań przedsiębior­ czych są wyższe niż koszty zw iązane z tym i zachow aniam i i zastanów m y się, w jakiej m ierze przeprow adzana w Polsce od 1981 r. reform a gospo­ darcza w płynęła n a w yzw olenie zachow ań przedsiębiorczych podm iotów gospodarujących. P osługując się term inologią J. K ornaia 6 w yróżnić moż­ n a dw a podsystem y system u gospodarczego — sferę realn ą i sferę re ­ gulacji, p rzy czym podsystem organizacji realnych podporządkow any je s t podsystem ow i organizacji regulacyjnych. Zasady działania organi­ zacji realn y ch w y n ik ają z reguł ustalonych przez podsystem regulacji. W gospodarce socjalistycznej dom inującą rolę w ram ach podsystem u reg u lacji odgryw a tzw. C en traln y Ośrodek D ecyzyjny. M echanizm r y n ­ kow y stanow i w p ew n y m sensie k o n k uren cyjny w stosunku do COD ośrodek podsystem u regulacji. W ram ach COD określane są zasady organi­ zacji i funkcjonow ania gospodarki, w tym rów nież zakres funkcjonow ania m echanizm u rynkow ego. Pow odzenie jakiejkolw iek reform y, w ty m rów ­ nież zw iększającej rolę ry n k u , zależy więc do reform ow alności COD.

Zależność m iędzy p lan em cen traln y m a m echanizm em rynko w ym o kreślana je st w K ieru n k ach R eform y Gospodarczej dosyć ogólnikowo. Teza 35 k ieru n k ó w stw ierdza, iż „G ospodarka (zreform ow ana) będzie działać na zasadzie centralnego planow ania z w y korzy staniem m echa­ nizm u rynkow ego” . Sform ułow anie takie pozwala na różne — o czym w spom niano na w stępie — k o n k retn e rozw iązania system ow e.

W arunkiem podstaw ow ym działania rynkow ego w gospodarce jest sam ofinansow anie i sam odzielność przedsiębiorstw . Teza ta jest tak oczy­ w ista, że nie w ym aga chyba dalszego uzasadniania. Ocena postępów w d ra ­ żania sam odzielności i sam ofinansow ania przedsiębiorstw zaw arta jest w licznych opracow aniach i rap o rtach . Ich ogólny ton jest n ie ste ty pe­ sy m istyczny 7. O kreślone ustaw ow o samodzielność i sam ofinansow anie ograniczone są w p rakty czn ej realizacji niespójnościam i reg u lacji legi­ slacy jny ch oraz — tra k to w a n y m i jako obiektyw ne, uspraw iedliw iające ograniczenia sam odzielności i sam ofinansow ania przedsiębiorstw — czyn­ nikam i w ynikający m i z głębokiej nierów now agi gospodarczej c h a ra k te ­ ryzu jącej okres w prow adzania reform y. Pom im o ograniczenia sfery od­ działyw ań d y re k ty w bezpośrednich, stosow ane rozdzielnictw o deficyto­

6 J. K o r n; a i: A n ti-E ą u il ib r i u m . PW N, W arszaw a 1977, s. 82, 105, 4, 5, 6. 7 Zob. C. J ó z e f i a k : B ilan s o k r e s u p r z e jś c i o w e g o „Ż ycie G osp.” 1985, 4, 5, 6;

R a p o r t K o n s u l t a c y j n e j R a d y G o spodarczej: G o s p o d a r k a w la ta ch 1981— 1985 „Ż ycie

G osp.” 1986, 14, 15, 16; S p o łe c z n y R a p o rt o R e f o r m ie G o s p o d a r c z e j, o p r a c o w a n y

114 M. G a lu siak ow sk i

w ych surow ców , m ateriałów oraz środków dew izow ych w isto tn y sposób ogranicza sam odzielność przedsiębiorstw . C en traln e rozdzielnictw o sp ra ­ w ia rów nież, że m iejsce jaw nych d y rek ty w z ajm u ją nieform alne naciski na przed sięb io rstw a (zalecenia resortow e), k tó ry c h n ierespektow anie po­ staw ić może przedsiębiorstw o w tru d n e j sy tuacji zaopatrzeniow ej.

Zasada sam ofinansow ania przedsiębio rstw n aruszana jest przez sto ­ sow anie rozbudow anego system u ulg podatkow ych i dotacji. W gospo­ darce p an u je pow szechnie system m iękkich ograniczeń budżetow ych działalności p rzedsiębiorstw . U tra ta w ypłacalności i ban k ru ctw o nie stanow ią rea ln ej groźby w sy tuacji, gdy celem nad rzęd ny m jest wielkość p rod u k cji w jedn o stk ach fizycznych. U spraw iedliw iony k ry zy sem w ysoki stopień p a te rn alizm u w rela cja c h państw o — przedsiębiorstw o pow o­ d u je niew ielkie rea ln e k onsekw encje dla n ieren to w n ej produkcji.

S fery n aru szan ia sam odzielności i sam ofinansow ania przedsiębiorstw oraz konsek w en cje tego sta n u rzeczy są tem atem sam ym w sobie i w y ­ k raczają poza ra m y tego tek stu . Isto tn y je st tu jed yn ie fak t, że oceny dotychczasow ych działań refo rm ato rsk ich w skazują na zby t niski sto­ pień działania m echanizm u rynkow ego n a to, aby uruchom ić w przed ­ siębiorstw ach pożądane fo rm y zachow ań przedsiębiorczości. Co w ięcej, w prow adzane rozw iązania w y zw alają takie fo rm y zachow ań przedsiębior­ stw , k tó re p rzy p o m in ają przedsiębiorczość p rak ty k o w a n ą w ram ach tra ­ dycyjnego sy stem u gospodarki socjalistycznej. P rzyczy n tego stan u rzeczy u p a try w a ć n ależy w b ra k u postępów w reform ow aniu szeroko pojętego C en tru m Polityczno-G ospodarczego. J e s t rzeczą pow szechnie znaną, iż działania refo rm ato rsk ie cechuje w ty m zakresie daleko posunięta opie­ szałość. J e s t to zrozum iałe w sy tuacji, gdy reform a traci swój społeczny c h a r a k te r 8, sta ją c się n arzędziem realizacji interesów tego elem entu system u, k tó ry sam w n ajw yższy m stopniu w ym aga zreform ow ania.

L u b l i n 1986 Р Е З Ю М Е Одним из п р и зн ак ов к ап и тал и зм а X I X век а был хозя й ствен н ы й ли бер а­ лизм, п ор о ж д а ю щ и й в обязатель н ом п ор я д к е предприн им ательство х о зя й ст в у ­ ю щ и х субъ ек тов . Основным барьером дл я вы ж и вания и экспансии п редприятий бы ли ограничения со стороны эф ф ек ти в н о го спроса. Н есм отря на сущ ест в ен ­ ны е и зм ен ен и я, п р о и зш ед ш и е в м ех а н и зм е ф ун к ц и он и р ован и я к апи талисти­ ч еск ой экономики, барьер сп р оса остается основны м с точки зр ен и я п р ед п р и ­ я тий т а к ж е и в н аст оящ ее врем я. Р езул ьт атом так сф орм ированн ой логики систем ы было и остается с о дн ой стороны н аправ ленность дей стви й п р едп р и я ­ тий на м аксим альное в к оличествен ном отнош ении и р азн ор одн ое у д ов л ет в о­ р ен и е эф ф ек ти в н о г о спроса, с др угой стороны — вы сокие общ ественн ы е затр аты как р езу л ь та т дей стви й и н ди в и дуал ь н ы х х о зя й ст в у ю щ и х субъ ек тов .

Зам етки о предпринимательстве.., ₁₁₅ С оциалистическая организация экономики, н аряду с устранением частной собственности на ср едств а производства и „анархии ры нка”, д о л ж н а была п ривести к одноврем енной м икро- и макрорациональности хозя й ст в ен н ы х д ей ­ ствий. Однако, результаты обобщ ествления народного х озя й ст в а не оправдали о ж и дан и й как создат ел ей новой системы, так и потребителей . Х озяй ств ую щ и е субъ ек ты , идеалом которы х в традиционной социалистической экономике было пассивное вы п олнен ие плановы х задани й, оказались активными участникам и х о зя й ств ен н ой игры; к сож ален и ю , вследстви е системны х условий, активность и предприн им ательство предприятий не способствовали „повы ш ению степени удовл етворен и я запросов н асел ен и я ”. Новая система ок азал ась расточительной в м акроэкономическом масш табе при одноврем енной микроэконом ической н еэф ф ек ти в н ости . В предприн им аем ы х попы тках реф орм ировать социалистическ ую х о зя й ­ ст в ен н ую систем у в сё возрастаю щ ая роль отводится ры ночному м ехан и зм у. Б у д у щ ее польской эконом ики зависит сегодня, таким образом, от утв ер ди т ел ь ­ ного ответа на вопрос: п озволят ли рамки социалистического строя на э ф ф е к ­ тивное дей стви е ры ночного м ехан и зм а, а если позволят, то каким образом и зб е ж а т ь затрат, связан н ы х с ф ункционированием рынка при сохранени и его микроэконом ической эф ф ек ти вн ости . S U M M A R Y

O ne of th e a ttrib u tes o f the 19th c. capitalism w as econom ic lib era lism and fo llo w in g th e latter, the en terp rise of th e m anaging subject. T he m ain barrier for th e su sten an ce and e x p a n sio n of the enterp rises w ere the lim ita tio n s on the part o f th e e ffe c tiv e dem and. D esp ite som e sign ifican t changes w h ich took p la ce in the m ech an ism of the fu n ctio n in g of th e ca p ita list econom y in the contem porary m arket eco n o m ies th e barrier of dem and is a lso the m ost crucial from the p o in t of v ie w of th e en terp rises. T h e resu lt of so d efin ed logic of th e sy stem has b een , on the on e hand, d irectin g th e a ctiv ities of th e enterprise onto th e m a x im u m and varied sa tisfa ctio n of th e e ffe c tiv e dem and, and on the other hand, high social costs r esu ltin g from th e a c tiv ity o f in d iv id u a l m anaging subjects.

T he so cia list organization o f th e econom y, togeth er w ith th e su p pression of p riv a te ow n ersh ip of the m ean s of production and th e ’’anarchy of th e m ark et” w a s supposed to reco n cile th e m icro and m acro-ration ality of econom ic activ ités. T h e e ffe c ts o f econom ic co llectiv iza tio n did not, how er, m et th e ex p ecta tio n s both of th e fou n d ers o f th e n e w sy stem and th e consum ers. T he m an agin g su b jects w h o se id eal in th e tra d itio n a l so cia list econom y w a s p a ssiv ity in th e h an d lin g of p lan n ed tasks, proved to be a ctiv e p articipants o f th e econom ic gam e. H ow ever, th e sy s te m ’s con d ition s caused th at th eir a ctiv ity and en terp rise did n o t favou r ’’b etter and b etter sa tisfa ctio n of social n eed s”. T he n e w sy stem turned out to be w a s te fu l in th e m acro-econ om ic sca le w ith sim u ltan eou s la ck o f m icro -eco n o m ic e ffic ie n c y .

In the fo llo w in g reform s o f th e socialist sy stem of m an agem en t, a greater role w a s accorded to the m arket m echanism . T he fu tu re of th e P olish econom y, th en , depends on th e p o sitiv e a n sw er to the q u estio n of w h eth er th e sy s te m ’s fra m ew o rk s w ill a llo w for an e ffe c tiv e a ctiv ity o f th e m arket m ech an ism . If so, th en h ow to p rev en t the costs connected w ith th e fu n ctio n in g o f th e m arket p reserv in g its m icro-econ om ic efficien cy?