Dylematy rozwoju turystyki na obszarach chronionych (na przykładzie Bieszczadzkiego Parku Narodowego)

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 842. 2010. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. Halina Guzik Katedra Gospodarki Regionalnej. Dylematy rozwoju turystyki na obszarach chronionych (na przykładzie Bieszczadzkiego Parku Narodowego) 1. Wprowadzenie W XXI w., w dobie globalnych i lokalnych problemów środowiskowych, katastrof ekologicznych, zmniejszania się bioróżnorodności na Ziemi koniecznością wydaje się rozwój zrównoważony oparty na harmonii trzech porządków: przyrodniczego, ekonomicznego i społecznego. Termin „zrównoważony rozwój” jest stosunkowo pojemny i bywa różnie definiowany. W literaturze przedmiotu zrównoważony rozwój określany jest również jako rozwój trwały, samopodtrzymujący czy też ekorozwój. Koncepcja rozwoju zróżnicowanego, której początki datuje się na lata 70. XX w., stanowi współcześnie normę właściwego rozwoju społeczno-gospodarczego. Jedna z wielu definicji, która szczególnie dobitnie wskazuje na przyrodnicze podstawy tego rozwoju, brzmi: „Rozwój zrównoważony jest to taki przebieg rozwoju gospodarczego, który nie narusza w sposób istotny i nieodwracalny środowiska człowieka, godząc prawa przyrody i ekonomii. Polega on na optymalnym wykorzystaniu zasobów i walorów środowiska przyrodniczego zgodnie z zasadami naturalnego funkcjonowania”1. Zasady zrównoważonego rozwoju zostały przyjęte przez przedstawicieli 182 krajów świata, w tym Polski, w czasie konferencji Narodów Zjednoczonych, zwanej też Szczytem Ziemi, w Rio de Janeiro 1. 2002.. S. Kozłowski, Ekorozwój: wyzwanie XXI wieku, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

(2) 70. Halina Guzik. w 1992 r. Zgodnie z założeniami zasady zrównoważonego rozwoju powinny być wprowadzane we wszystkich dziedzinach życia, a zatem także w turystyce. Co więcej, sektor turystyki jako jeden z najważniejszych w gospodarce światowej oraz zależny od przestrzeni i jej zasobów przyrodniczych powinien pełnić ważną funkcję w procesie wdrażania zasad zrównoważonego rozwoju. Celem niniejszego artykułu jest ukazanie możliwości udostępniania obszarów podlegających ścisłej ochronie dla turystyki. Przedmiotem badań jest analiza rozwoju form zrównoważonej turystyki na obszarze Bieszczadzkiego Parku Narodowego (BdPN), uwzględniająca jego potencjał przyrodniczy, jak również wybrane elementy bazy turystycznej. 2. Koncepcja zrównoważonej turystyki Pierwsze konkretne działania związane ze zrównoważonym rozwojem turystyki pojawiły się po Szczycie Ziemi w Rio de Janeiro. Strategię zrównoważonego rozwoju turystyki określano podczas wielu konferencji, m.in. na Konferencji Ministrów Ochrony Środowiska w Sofii w 1995 r. podpisano Paneuropejską strategię ochrony różnorodności i krajobrazu, zakładającą proekologiczną politykę turystyczną. Wydarzeniem bardzo istotnym dla rzeczywistego wprowadzenia w życie założeń zrównoważonej turystyki w Europie było podpisanie deklaracji berlińskiej w czasie Konferencji Ministrów Ochrony Środowiska na temat różnorodności biologicznej i zrównoważonej turystyki w Berlinie w 1997 r. Ogólne zasady zrównoważonego rozwoju turystyki pod nazwą Agenda 21 dla podróży i gospodarki turystycznej opracowały też w 1995 r. dwie największe organizacje turystyczne świata: Światowa Rada Podróży i Turystyki (WTTC) oraz Światowa Organizacja Turystyki (UNWTO) wspólnie z Radą Ziemi. Znaczenie wprowadzenia zasad zrównoważonego rozwoju dla sektora turystyki wynika z następujących przesłanek2: 1) przyroda i środowisko są głównymi zasobami turystyki; większość turystów uznaje je za najważniejszy produkt turystyczny w regionie; 2) regiony turystyczne konkurują między sobą w przyciąganiu ruchu turystycznego, a decydującym czynnikiem w tym współzawodnictwie jest ochrona środowiska i zachowanie jego jakości; 3) obserwuje się „zmęczenie” tradycyjną masową turystyką, a w niektórych grupach społecznych poszukiwanie jej alternatyw;. 2. D. Weawer, Sustainable Tourism: Theory and Practice, Elsevier Butterworth – Heinemann, Oxford 2006..

(3) Dylematy rozwoju turystyki…. 71. 4) wraz ze zmieniającym się modelem turystyki coraz większa liczba turystów preferuje przyjazne środowisko jako miejsce wypoczynku; 5) przewiduje się, że w przyszłości mieszkańcy regionów turystycznych będą akceptować turystkę przyjazną środowisku. Zrównoważony rozwój turystyki powinien uwzględniać oczekiwania wynikające z preferencji turystów oraz intensywności i struktury zagospodarowania turystycznego przystosowanego do różnych rodzajów i form turystyki, gwarantujące ochronę środowiska przez zachowanie walorów przyrodniczych i niedopuszczenie do jego degradacji. W celu aktywnej odnowy przyrody, jak również pełnego wykorzystania dochodów generowanych przez turystykę oraz zaangażowania w ochronę przyrody społeczności lokalnych należy zatem na jak największych obszarach realizować i rozwijać zrównoważoną turystykę, czyli taką, która umożliwi regenerację środowiska przyrodniczego i korzystanie z niego przez wiele lat. Dotychczas nie wypracowano jednego określenia zrównoważonej turystyki. Najogólniej można stwierdzić, że zrównoważona turystyka musi być wyrazem kompromisu między interesami gospodarki turystycznej a potrzebami ekosystemów. W szerszym ujęciu ta forma turystyki polega na korzystaniu z materialnych i niematerialnych zasobów środowiska z zachowaniem równowagi na płaszczyznach: ekologicznej, przestrzennej, społecznej i ekonomicznej. Wśród wielu definicji zrównoważonej turystyki na uwagę zasługuje definicja Federacji Parków Narodowych i Rezerwatów Przyrody Europy, według której zrównoważona turystyka to każda forma rozwoju turystycznego, zagospodarowania i aktywności turystycznej, która podtrzymuje ekologiczną i ekonomiczną integralność terenów, a także zachowuje dla przyszłych pokoleń w niezmiennym stanie zasoby naturalne i kulturowe tych obszarów3. Głównym założeniem zrównoważonej turystyki jest więc osiąganie harmonii pomiędzy potrzebami turystycznymi, środowiskiem naturalnym i społecznościami lokalnymi. 3. Zrównoważona turystyka na obszarach chronionych 3.1. Turystyka a przyroda. Nadrzędnym celem Krajowej strategii ochrony i umiarkowanego użytkowania różnorodności biologicznej z programem działań jest zachowanie całego rodzinnego bogactwa przyrodniczego oraz zapewnienie trwałości i możliwości rozwoju wszystkich poziomów jego organizacji. Praktyczne zastosowanie zasad zrównoważonego rozwoju w turystyce nastręcza jednak szereg trudności. Wynika to z wielu powodów, spośród których dwa wydają się istotne. Po pierwsze, obszary 3. Turystyka, red. W. Kurek, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007..

(4) 72. Halina Guzik. recepcyjne różnią się między sobą cechami środowiska, jego jakością oraz skalą rozwoju zjawisk turystycznych. Po drugie, oddziaływanie turystyki w regionach turystycznych ma złożony charakter i nakłada się na gospodarcze i społeczne problemy wewnętrzne, które są trudne do wyeliminowania w krótkim czasie. Dlatego też istnieją różne koncepcje zrównoważonej turystyki oraz różne jej warianty. Jeden z nich dotyczy terenów mających najwyższą wartość przyrodniczą, takich jak parki narodowe czy rezerwaty. Stopień rozwoju turystyki powinien być bezwzględnie podporządkowany nadrzędnemu celowi tych obszarów, jakim jest ochrona przyrody, a genetyczne skutki oddziaływania sektora turystycznego powinny być ograniczone do minimum. Należy nadmienić, że między środowiskiem naturalnym a turystyką zachodzą interakcje, które można rozpatrywać w dwojaki sposób. Z jednej strony turystyka jako biorca wykorzystuje zasoby środowiska niemal bezgranicznie. Stanowią one bowiem często istotę produktu turystycznego, wyznaczając jednocześnie jego atrakcyjność i wartość. Z drugiej jednak strony działalność turystyczna, obok innych rodzajów działalności gospodarczej, staje się częścią siły niszczącej środowisko naturalne, która destabilizuje funkcje jego zasobów, zakłócając tym samym mechanizm wykorzystania ich w procesie tworzenia i oferowania produktu turystycznego. Gospodarka turystyczna staje się więc dla siebie zagrożeniem, ponieważ do efektywnego funkcjonowania potrzebuje ekosystemów, które są czyste, przyrodniczo cenne i oryginalne, odznaczają się nieprzeciętnymi walorami. Zazwyczaj to, co najciekawsze, z punktu widzenia turysty jest również najbardziej cenne przyrodniczo i powinno być chronione, również przed dowolną penetracją turystyczną. Udział turystyki w degradacji środowiska naturalnego szacowany jest na 5–7%; 40% przypada na przemysł, a 15% na rolnictwo. Formy organizacyjne turystyki oraz jej koncentracja w czasie i przestrzeni przyczyniają się do wywierania znacznego wpływu na środowisko, prowadząc w niektórych obszarach do znacznej degradacji środowiska, a tym samym – przyrodniczych walorów turystycznych. Zagrożenie wzrasta na obszarach szczególnie popularnych wśród turystów, gdy dochodzi do nieprzestrzegania ustalonych wcześniej norm dopuszczalnego obciążenia turystycznego. Odpowiedzialność za tę sytuację ponoszą organizatorzy i obsługa ruchu turystycznego, gdy infrastruktura turystyczna i paraturystyczna (kanalizacja, wodociągi, wywóz śmieci, baza noclegowa) nie są dostosowane do liczby turystów i charakteru produktów turystycznych słabo dostosowanych do wymogów uwarunkowań naturalnych. Rozwój turystyki i produktów turystycznych wysokiej jakości będzie miał zatem wpływ na obszary chronione w tradycyjny sposób (rezerwaty, parki narodowe, parki krajobrazowe), ale przede wszystkim na obszary chronione zgodnie z zasadami zrównoważonej turystyki..

(5) Dylematy rozwoju turystyki…. 73. Obecność i działalność człowieka wywierają wpływ na przyrodę. W parkach narodowych, w których z zasady ochrona przyrody ma absolutne pierwszeństwo nad wszelkimi innymi formami ludzkiej aktywności, wpływ ten musi być szczególnie wnikliwie analizowany. Wyniki tej analizy muszą być podstawą podejmowania decyzji planistycznych o dopuszczeniu na terenie parku określonych form aktywności ludzkiej lub ich ograniczenia. Parki narodowe to tereny szczególnie atrakcyjne turystycznie. Rozwój turystyki na ich obszarach jest szansą na osiągnięcie korzyści przez miejscowe społeczności, jak i na realizację zadań dydaktycznych parku. Z drugiej strony rozwój ten może zagrozić podstawom istnienia parku, czyli jego wartościom przyrodniczym. Na środowisko przyrodnicze obszarów recepcyjnych zasadniczy wpływ mają rodzaje turystyki, natężenie oraz rozmieszczenie przestrzenne i czasowe ruchu turystycznego, jak również elementy infrastruktury turystycznej, jej jakość, rozmieszczenie, struktura rodzajowa. Bardzo często jest to niestety wpływ negatywny, którego konsekwencją jest degradacja środowiska. Skutki degradacji uzależnione są również od typu walorów przyrodniczych, wielkości i zakresu prowadzonej działalności turystycznej, stosowanych technologii wytwarzania produktu turystycznego oraz urządzeń ochronnych. Na styku przyroda – turystyka powstają zatem różne konflikty, które pojawiają się szczególnie na obszarach chronionych, a ich podłożem jest (jak już wspomniano) konieczność pogodzenia sprzecznych interesów: zachowania zasobów i walorów przyrody, co stanowi główny cel tworzenia obszarów chronionych, oraz gospodarczego wykorzystania tych terenów. Sytuacje konfliktowe przyczyniają się do nakładania licznych zakazów i ograniczeń dotyczących gospodarczego wykorzystania obszarów chronionych. Są one wprowadzane, aby przeciwdziałać zagrożeniom walorów środowiskowych. Zagrożenia walorów przyrodniczych wskutek rozwoju turystyki powstają przede wszystkim z następujących powodów: – nadmiernego rozwoju funkcji turystycznych w stosunku do chłonności i pojemności turystycznej środowiska (nadmierna koncentracja turystów na małej przestrzeni, zagęszczenie infrastruktury turystycznej), – niewłaściwej lokalizacji elementów zagospodarowania turystycznego, – niedostatecznie rozwiniętej infrastruktury turystycznej (np. brak szlaków turystycznych, które ukierunkowałyby ruch turystyczny, brak lub niewłaściwe zagospodarowanie istniejących szlaków, pól biwakowych i kempingowych, miejsc odpoczynku pod względem technicznym, sanitarnym, informacyjnym), – nadmiernego ruchu samochodowego na drogach dojazdowych i drogach w rejonie recepcji turystycznej, – niskiego poziomu świadomości ekologicznej i tzw. kultury turystycznej turystów oraz przedsiębiorstw i organizatorów działających w sferze turystyki..

(6) 74. Halina Guzik. Za jedną z najważniejszych przyczyn narastania zagrożeń ekologicznych uznaje się również nieumiejętną i często nieodpowiedzialną politykę władz lokalnych, które nadmiernie eksploatują środowisko, traktując je jako źródło dochodów zaspokajających rosnące potrzeby społeczności lokalnej. Tym samym doprowadzają do konfliktu między krótkookresowym interesem gmin a długookresowym interesem ochrony środowiska. Negatywny wpływ rozwoju turystyki na środowisko przyrodnicze obszarów chronionych można rozpatrywać w dwóch podstawowych aspektach: po pierwsze jako zagrożenia związane z zachowaniem się i pobytem turystów na obszarach chronionych, po drugie jako zagrożenia związane z działalnością podmiotów funkcjonujących w sferze turystyki. Najważniejszymi zagrożeniami związanymi z rozwojem podaży turystycznej są: – zabór ziemi na cele inwestycyjne, powodujące kurczenie się powierzchni czynnych biologicznie, – zubożenie krajobrazu wskutek naruszenia ładu przestrzennego, – zanieczyszczenie środowiska wskutek działalności eksploatacyjnej obiektów turystycznych, – zmiany w liczebności populacji zwierząt, – zmiany w strukturze przestrzennej i funkcjonalnej obszarów wiejskich, – konflikty przestrzenne. Zagrożenia związane z zachowaniem się i pobytem turystów: – bezpośrednie niszczenie szaty roślinnej (zrywanie roślin, często gatunków chronionych, łamanie gałęzi i niszczenie kory drzew), – zdzieranie górnej części profilu glebowego i uruchamianie procesów erozyjnych, – pozostawianie odpadów i różnego rodzaju zanieczyszczeń (puszki, butelki, worki foliowe), powodujące obniżenie estetyki krajobrazu naturalnego, – zwiększenie zanieczyszczeń powietrza (np. w wyniku zwiększonego ruchu samochodowego), – zwiększenie zanieczyszczeń wód powierzchniowych, – zwiększenie hałasu spowodowane zachowaniem turystów oraz korzystaniem ze sprzętów turystycznych, zwłaszcza łodzi motorowych, które stwarzają poważne zagrożenia dla ptaków w okresie lęgowym, płoszą zwierzęta, – zmiany w zachowaniu zwierząt powodowane dokarmianiem ich przez turystów. Oddziaływanie turystyki na przyrodę często ma charakter nie tyle bezpośredniego wpływu, ile raczej zwiększania prawdopodobieństwa zajścia niekorzystnych zmian. Przykładowo ruch turystyczny powoduje spadek prawdopodobieństwa sukcesu lęgowego niektórych gatunków ptaków. W rezultacie pod wpływem turystyki dochodzi nieuchronnie do niepożądanych zmian, mimo że bezpośredni.

(7) Dylematy rozwoju turystyki…. 75. związek przyczynowo-skutkowy wymyka się obserwacji. Wiele zmian wywoływanych przez turystykę jest trudnych do zaobserwowania. Są to np. zmiany parametrów struktury albo zmiany przestrzennej organizacji populacji zwierząt lub roślin. Zmiany takie, choć niewidoczne bez przeprowadzenia specjalistycznych badań, mogą mieć znaczące konsekwencje dla trwałości takiej populacji, a także dla całych, złożonych układów ekologicznych. W większości przypadków nie istnieją proste, przyrodnicze indykatory tego, że pod wpływem użytkowania turystycznego dochodzi do niekorzystnych zmian w użytkowanym ekosystemie. Konsekwencją ukrytego charakteru zmian przyrodniczych powodowanych przez oddziaływanie turystyki jest to, że zmiany te mogą niezauważone kumulować się aż do osiągnięcia „masy krytycznej”, tzn. takiego ich nasilenia, że spowoduje ono np. przejście zmian ilościowych w jakościowe, przejście zmian w organizacji populacji w zmiany jej liczebności i areału itp. Będzie to oznaczać niekorzystne i dostrzegalne zmiany przyrodnicze (np. wyeliminowanie pewnego gatunku z ekosystemu). Ukryty charakter zmian w przyrodzie wywołanych przez turystykę może też wyrażać się w nieodwracalności zmian nawet po wyeliminowaniu działania czynnika, które je spowodował. 3.2. Zalecane formy turystyki. Na obszarach polskich parków narodowych występują zróżnicowane formy turystyki uzależnione od typu walorów turystycznych, zagospodarowania turystycznego, a w przypadku analizowanych obszarów – od formy ochrony przyrody. Na terenach parków narodowych powinny być więc preferowane głównie formy turystyki przyjazne środowisku, nienastawione na maksymalizację korzyści ekonomicznych, co jest tak bardzo charakterystyczne dla współczesnego modelu turystyki masowej, niemające czysto komercyjnego charakteru oraz przywiązujące wagę do ochrony tradycyjnej kultury lokalnej społeczności, jak też jej udziału w rozwoju turystyki już od etapu planowania. Do takich form należy zaliczyć przede wszystkim: ekoturystykę, agroturystykę, turystykę krajoznawczą oraz turystykę kwalifikowaną. Każda z tych form może w mniejszym lub większym zakresie odpowiadać koncepcji zrównoważonej turystyki, w zależności od sposobu jej realizacji zarówno przez organizatorów turystyki, jak i samych turystów. Ekoturystyka, nazywana często turystyką przyrodniczą, przyrodniczo-ekologiczną, zieloną (w literaturze przedmiotu spotyka się wiele nazw i definicji) jest jedną z najbardziej pożądanych form turystyki na cennych obszarach przyrodniczych. Może obejmować różne rodzaje i formy turystyki (wyprawy etnograficzne, kulturowe, faunistyczne, turystykę aktywną i wiele innych) pod warunkiem jednak, że świadomie nie ingerują w naturalne ekosystemy, łączą się z szacunkiem.

(8) 76. Halina Guzik. dla otaczającej przyrody i kultury miejscowej ludności oraz dostarczają funduszy na ochronę wartości kulturowych i przyrodniczych. Jedną z form turystyki preferowanych na obszarach cennych pod względem przyrodniczym jest agroturystyka. Jej motywem przewodnim jest chęć bezpośredniego kontaktu ze środowiskiem przyrodniczym i kulturowym odwiedzanego regionu, chęć poznania wiejskiego trybu życia, obyczajów, kultury, korzystania ze zdrowej żywności, poszukiwanie ciszy i spokoju. Adresowana jest głównie do turystów indywidualnych, rodzin lub niewielkich grup osób. Nie wymaga ona rozbudowanej bazy noclegowej i żywieniowej. Turystyka kwalifikowana obejmuje różnorodne formy turystyki aktywnej, np. pieszej, kolarskiej, wodnej, podwodnej, narciarskiej, konnej, wymagające określonych umiejętności oraz kondycji fizycznej. Najpowszechniejszą formą turystyki kwalifikowanej są wędrówki piesze, które można uprawiać przez cały rok. Parki narodowe szczególnie nadają się do uprawiania turystyki pieszej. Obecnie jest ona formą dominującą we wszystkich górskich parkach narodowych i krajobrazowych. Na obszarze parków narodowych (z wyłączeniem terenów wysokogórskich) panują korzystne warunki do uprawiania turystyki rowerowej. Rzeki i jeziora parków narodowych stanowią atrakcyjne szlaki do uprawiania turystyki wodnej (spływy kajakowe, żeglarstwo, wędkarstwo). Wiele terenów stwarza dobre warunki do uprawiania narciarstwa zjazdowego lub biegowego oraz turystyki konnej. Wśród preferowanych form turystyki na obszarach parków narodowych ważne miejsce zajmuje turystyka krajoznawcza, której głównym motywem jest chęć poznania tych obszarów. Wykorzystuje ona przede wszystkim sieć znakowanych szlaków turystycznych, ścieżek przyrodniczo-dydaktycznych oraz punktów widokowych. Wyróżnić można dwie odmiany turystyki krajoznawczej: przyrodniczą i kulturową. Turystyka krajoznawcza wymaga kompleksowego zagospodarowania turystycznego danego obszaru w zakresie bazy noclegowej, żywieniowej i towarzyszącej. Jest jedną z form turystyki najmniej godzących w zasady ochrony przyrody. W ostatnim czasie obserwuje się rozwój turystyki o charakterze dydaktyczno-edukacyjnym. Jest to szczególnie istotny segment turystyki zrównoważonej na obszarze parków narodowych. 4. Uwarunkowania rozwoju zrównoważonej turystyki na obszarze Bieszczadzkiego Parku Narodowego 4.1. Determinanty środowiskowe. Obecnie Bieszczadzki Park Narodowy jest trzecim pod względem powierzchni parkiem narodowym w Polsce. Został założony w 1973 r., a jego powierzchnia to ok. 30 tys. ha; 63% powierzchni parku to obszar ochrony ścisłej. W przypadku.

(9) Dylematy rozwoju turystyki…. 77. Bieszczadzkiego Parku Narodowego oraz całego obszaru Bieszczadów najbardziej istotnym elementem atrakcyjności przyrodniczej z punktu widzenia turystyki zrównoważonej są: występowanie specyficznej szaty roślinnej, dogodne ukształtowanie powierzchni terenu, nieskażone środowisko, sieć rzeczna, mikroklimat, a także elementy przestrzenne o wartościach kulturowych (dziedzictwo kulturowe regionu). Magnesem przyciągającym turystów odwiedzających ten obszar jest zatem atrakcyjność krajobrazu naturalnego oraz kulturowego. Z gospodarczego punktu widzenia obszar BdPN jest silnie zróżnicowany zarówno pod względem przyrodniczym, jak i rolniczym (krajobraz rolniczy). Właśnie ten rodzaj krajobrazu przy zachowaniu odpowiednich zasad funkcjonowania odgrywa bardzo ważną rolę w rozwoju zrównoważonych form turystyki. Obszar Bieszczadów to jeden z niewielu regionów w Polsce o zachowanym krajobrazie naturalnym. Charakterystyczną cechą tego regionu jest występowanie systemów przestrzenno-biologicznych, które nie są zniekształcone działalnością człowieka, oraz zachowana w dużym stopniu bioróżnorodność krajobrazu. Jak wiadomo, różnorodność biologiczna w postaci zasobów genetycznych to element decydujący o rozwoju turystyki opartej na zasadach zrównoważonego rozwoju. Dzięki połączeniu trzech typów krajobrazu w stosunkowo nienaruszonym stanie obszar BdPN stanowi idealne miejsce do rozwoju form zrównoważonej turystyki. Jak już wspomniano, na szczególnie wysoką atrakcyjność przyrodniczą BdPN z punktu widzenia rozwoju zrównoważonej turystyki wpływa wiele geograficzno-przyrodniczych komponentów przestrzeni oraz jej cech fizycznych. Poniżej zwrócono uwagę jedynie na znaczenie najistotniejszych elementów. Klimat Bieszczadów jest dość zróżnicowany z racji usytuowania na granicy dwóch krain klimatycznych oraz niejednorodnej rzeźby terenu. Zaznacza się tutaj wpływ kontynentalnych mas powietrza napływających znad Europy Wschodniej, odpowiedzialnych za gorące lata oraz srogie zimy. Kontynentalne masy powietrza bardzo często mieszają się z suchym powietrzem z Niziny Węgierskiej. Dodatkową cechą regionu Bieszczadów jest jego lokalny mikroklimat. Ma on właściwości hartujące i lecznicze. Ekosystemy leśne zapewniają również idealne warunki higieniczne powietrza, pochłaniają zanieczyszczenia pyłowe, tłumią hałas, a co najważniejsze z punktu widzenia turystów wzbogacają powietrze w substancje wpływające korzystnie na psychikę człowieka4. Kolejnym czynnikiem determinującym atrakcyjność turystyczną BdPN jest ukształtowanie terenu. Jak wiadomo, im bardziej zróżnicowany jest teren, tym bardziej jest atrakcyjny dla różnych form turystyki aktywnej (m.in. pieszej, 4. Niestety wiedza o warunkach klimatycznych BdPN i jego otuliny nie jest precyzyjna. Placówki meteorologiczne dokonujące pomiarów w dłuższym okresie często usytuowane są poza obszarem parku..

(10) 78. Halina Guzik. rowerowej, konnej, kajakarstwa). Według badań obszar Bieszczadów zalicza się do najatrakcyjniejszych pod względem nachylenia terenu (obszary o spadkach powierzchni powyżej 6%, ale nie większych niż 12%). Ponadto sąsiadowanie obszarów płaskich z obszarami o zróżnicowanym ukształtowaniu terenu (strefy styku krajobrazów) jest szczególnie cenne i atrakcyjne dla rozwoju form turystyki aktywnej. Najciekawszym miejscem z przyrodniczego punktu widzenia są pasma górskie pochodzenia alpejskiego. Do najważniejszych należą pasmo połonin oraz pasmo graniczne przebiegające od Przełęczy Łupkowskiej do Przełęczy Użockiej (granica z Ukrainą, a także ze Słowacją). To bardzo interesujące miejsce nadające się do uprawiania turystyki pieszej po kresach. Ponadto elementem krajobrazu naturalnego bardzo istotnym z turystycznego punktu widzenia są szczyty górskie: Halicz, Tarnica i Rozsypaniec. Bieszczadzki Park Narodowy jest jednym z nielicznych w Europie obszarów górskich o dobrze zachowanej rodzimej florze i faunie. Różnorodność biocenotyczna i gatunkowa jest bardzo wysoka. Zbiorowiska leśne zajmują 80% parku. Trzeba podkreślić, że szata roślinna i fauna BdPN w dużym stopniu ukształtowały się wskutek spartanicznej sukcesji wtórnej regeneracyjnej trwającej od pół wieku. Bieszczady są fenomenem przyrodniczo-historycznym na skalę europejską. Przyroda w wielu miejscach nosi ślady dawnej działalności gospodarczej i pasterskiej, do wyludnienia tego obszaru doszło w okresie powojennym. Ogół tych zjawisk podkreśla unikalny charakter tego terenu, gdyż w podobnej skali czasowej i przestrzennej nie występowały one w innych obszarach górskich Europy Środkowej. Innym ważnym czynnikiem decydującym o dużej atrakcyjności turystycznej BdPN jest nieskażone środowisko. Umożliwia ono rozwój gospodarstw agroturystycznych, a także stosowanych w nich metod ekologicznego gospodarowania. Możliwość uprawiania wszelkich form zrównoważonej turystyki w sąsiedztwie obszarów cennych pod względem przyrodniczym skłania turystów do przyjazdu na te tereny. 4.2. Infrastruktura turystyczna oraz preferowane formy turystyki. Integralnym elementem atrakcyjności oferty turystycznej obok walorów przyrodniczych i antropogenicznych w parkach narodowych jest sposób zagospodarowania. Chodzi tutaj m.in. o odpowiednią strukturę rodzajową i przestrzenną urządzeń turystycznych, zależną od charakteru i położenia parku oraz natężenia ruchu turystycznego. W przypadku rozwijania zrównoważonej turystyki w parkach narodowych powinno się odchodzić od budowy urządzeń służących turystyce masowej, tzn. szerokich, utwardzanych szlaków, dużych schronów, obszernych miejsc do odpo-.

(11) Dylematy rozwoju turystyki…. 79. czynku z ławami i stołami. W zrównoważonej turystyce zainteresowanie dziką przyrodą jest bardzo ważnym motywem wyjazdów, stąd też zagospodarowanie turystyczne powinno być odpowiednio proste, pozbawione zbędnych cywilizacyjnych udogodnień. Ponieważ ok. 70% obszaru BdPN podlega ścisłej ochronie, jego udostępnianie zwiedzającym wymaga odpowiedniego przygotowania szlaków turystycznych, ścieżek przyrodniczych i stałego nadzoru nad przestrzeganiem regulaminu parku przez turystów. Należy stwierdzić, że stopień zagospodarowania i ekspozycji walorów turystycznych w BdPN jest stosunkowo wysoki, a jednym z istotniejszych problemów wydaje się zbyt duża liczba odwiedzających oraz ich niska świadomość ekologiczna. Na szczególne podkreślenie zasługują odpowiednio zaprojektowane i zrealizowane elementy bazy towarzyszącej, na którą składa się sieć szlaków turystycznych, w tym: szlaki piesze (ok. 130 km), szlaki konne (ok. 140 km), szlaki do narciarstwa biegowego oraz szlaki rowerowe. Stosunkowo nowym elementem zagospodarowania turystycznego parku są ścieżki dydaktyczne, nazywane również edukacyjnymi, poznawczymi czy też przyrodniczymi. Najwyższe partie Bieszczadów stanowią bardzo atrakcyjne pod względem turystycznym obszary dla pieszej turystyki kwalifikowanej. Uprawiający wędrówki górskie mogą korzystać z pięknych szlaków stwarzających znakomite warunki do bliskiego kontaktu z przyrodą (występuje tutaj olcha zielona, którą można spotkać tylko w Bieszczadach). Wszystkie szlaki są tak prowadzone, aby ruch turystyczny nie powodował nadmiernego niszczenia roślinności, chodzi tu głównie o szczególnie wrażliwą na wydeptanie roślinność naskalną. Przy wejściu na piesze szlaki turystyczne znajdują się punkty kontrolne, w których należy wykupić bilet wstępu. Uzyskane w ten sposób środki przeznaczane są na konserwację szlaków i zabiegi ochronne w ich otoczeniu. Inną formą turystyki cieszącej się dużą popularnością jest turystyka rowerowa. Jej uczestnikom nie wolno poruszać się po szlakach górskich, pieszych, konnych i ścieżkach edukacyjnych. Dozwolone jest jednak poruszanie się po utwardzonych drogach publicznych (długość tras to ok. 40 km) oraz wybranych drogach wewnętrznych znajdujących się na terenie parku. Przejazd ścieżkami rowerowymi nie wymaga dodatkowych zezwoleń, a jedynie wykupienia biletu wstępu. Na obszarze BdPN popiera się również rozwój turystyki narciarskiej (z wyłączeniem narciarstwa zjazdowego). Teren parku doskonale nadaje się do uprawiania narciarstwa biegowego oraz śladowego. Turystyka narciarska, podobnie jak piesza, dozwolona jest na oznakowanych szlakach turystycznych i ścieżkach przyrodniczych (większość szlaków pieszych można w zimie przemierzać na nartach biegowych). Ponadto wyciągi narciarskie w Ustrzykach Dolnych oraz rekreacyjny wyciąg narciarski BdPN w Ustrzykach Górnych, jak również kryte.

(12) 80. Halina Guzik. baseny w Ustrzykach Dolnych i Smereku umożliwiają odwiedzanie Bieszczadów w sezonie zimowym. BdPN jest jedynym górskim parkiem w Polsce, w którym rozwija się turystyka konna. Specjalnie zaprojektowane trasy konne oznaczone są pomarańczowymi kropkami umieszczonymi na drzewach rosnących wzdłuż szlaków. Sieć tras konnych pozwala na kilkudniowe wyprawy; prowadzą je licencjonowani pracownicy. Miejsca postojowe zaplanowane są w specjalnie do tego celu przystosowanych stanicach usytuowanych wzdłuż trasy. Turystyka konna na obszarze parku i w jego otulinie oparta jest na wykorzystaniu specyficznego gatunku koni huculskich. Od 1993 r. w miejscowości Wołosate prowadzona jest zachowawcza hodowla konia huculskiego. Formą turystyki szczególnie zalecaną oraz preferowaną na obszarze BdPN jest turystyka edukacyjna. Park przygotował ofertę wycieczek przyrodniczych dla zorganizowanych grup i turystów indywidualnych, połączonych z obserwacją flory i fauny. Wyznaczono 11 ścieżek dydaktycznych, pokrywających się na ogół z pieszymi szlakami turystycznymi. Główną instytucją edukacyjną jest Ośrodek Naukowo-Dydaktyczny BdPN dysponujący muzeum, salami wykładowymi oraz stacjami terenowymi. Podstawowym celem działalności tego ośrodka jest informowanie o zasobach parku, świadczonych usługach oraz zasadach zwiedzania. Ponadto zajmuje się on promocją twórczości regionalnych artystów. Istotnym elementem zagospodarowania turystycznego jest baza noclegowa. BdPN dysponuje własną bazą noclegową w Tarnawie, Wołosatem i Suchych Rzekach, która szczególnie od września do maja może być wykorzystywana na obozy młodzieżowe, wycieczki sobotnio-niedzielne oraz zakwaterowanie turystów indywidualnych. Dzierżawione obiekty parku, takie jak Hotelik Biały w Ustrzykach Górnych oraz Hotelik pod Tarnicą w Wołosatem, a także bar Pod Tarnicą w Wołosatem uzupełniają bazę noclegową i gastronomiczną w centrum Bieszczadów. W parku znajdują się obiekty należące do PTTK świadczące cały zakres usług noclegowo-żywieniowych (Hotel Górski w Ustrzykach Górnych i Wetlinie, bacówki turystyczne pod Małą Rawką, w Jaworzcu, Pod Honem w Cisnej, schronisko w Wetlinie) z odpowiednimi parkingami i polami kempingowymi. Oprócz pól namiotowych i baru posiada on stałe uzbrojenie, miejsca dla karawaningu i krytą scenę z widownią w formie amfiteatru. W bazie noclegowej parku zdecydowaną większość stanowią kwatery agroturystyczne (ok. 62% całej bazy noclegowej parku i otuliny). Ich liczba ciągle wzrasta. Wymienione obiekty wchodzą w skład tzw. obiektów na terenach wiejskich (gospodarstwa oraz kwatery prywatne, pokoje noclegowe i wczasowe). Trudno precyzyjnie określić ich liczbę i strukturę, ponieważ nie wszystkie są zrzeszone w stowarzyszeniu Galicyjskie Gospodarstwa Gościnne Bieszczady oraz kategoryzowane. Należy podkreślić,.

(13) Dylematy rozwoju turystyki…. 81. że ich rola w rozwoju zrównoważonej turystyki, przede wszystkim ekoturystyki i agroturystyki, jest bardzo istotna. Bieszczadzki Park Narodowy jest za mały, aby na jego obszarze nadal rozwijała się baza noclegowa. Baza już istniejąca powinna służyć przede wszystkim turystom korzystającym z oferty turystycznej uwzględniającej zasady zrównoważonego rozwoju turystyki. Pozostali turyści powinni natomiast korzystać z bazy noclegowej znajdującej się poza obszarem parku. Należy również nadmienić, że wszelkie podejmowane działania dotyczyć powinny zagospodarowania strefy przejściowej parku i jego otuliny, ponieważ tylko w obrębie tej strefy dopuszczalna jest działalność gospodarcza człowieka oparta na zasadach zrównoważonego rozwoju. 5. Wpływ turystyki na przyrodę Bieszczadzkiego Parku Narodowego Największym sukcesem BdPN jest zachowanie dobrego stanu jego przyrody, co potwierdzają opinie ekspertów, jak również uzyskiwane dyplomy i przynależność do elitarnych organizacji europejskich5. W 1999 r. BdPN wyróżniony został dyplomem europejskim przyznawanym przez Radę Europy za najcenniejsze zasoby przyrodnicze i prawidłowe nimi zarządzanie. W 2002 r. natomiast, jako pierwszy obszar chroniony w Polsce i jedyny w Europie Środkowo-Wschodniej został włączony do europejskiego systemu PAN Parks (sieci parków chroniących najdziksze obszary przyrodnicze Europy). Celem działalności sieci jest poprawa sposobu zarządzania obszarami chronionymi, m.in. przez rozwój zrównoważonej turystyki. Zgodnie z wymogami sieci PAN Parks, BdPN musi opracować strategię zrównoważonego rozwoju turystyki. Prace nad nią rozpoczęły się w 2003 r. i opierają się na zaleceniach i zapisach zawartych w Planie ochrony przyrody dla Bieszczadzkiego Parku Narodowego i otuliny. Celem strategii jest wzrost jakości produktu turystycznego oraz jakości doznań zwiedzających, zapewniający jednocześnie korzyści dla przyrody. Turystyka ma stanowić narzędzie wspomagające ochronę przyrody, nie zaś być celem samym w sobie6. W 2004 r. wdrożono projekt systemu informacji przestrzennej GIS mający służyć zarządzaniu ochroną bioróżnorodności parku. W każdym przyrodniczym obszarze chronionym, który w jakikolwiek sposób użytkowany jest przez człowieka, zawsze dochodzi do konfliktu między ochroną przyrody a potrzebami turystów. Przeważająca większość zagrożeń przyrody powstających w związku z ruchem turystycznym jest typowa dla górskich parków narodowych. Głównym zagrożeniem dla przyrody BdPN jest stale zwiększający 5. XXX lat Bieszczadzkiego Parku Narodowego, „Parki Narodowe” 2004, nr 1.. 6. S. Sitko, Bieszczadzki Park Narodowy, „Parki Narodowe” 2001, nr 1..

(14) 82. Halina Guzik. się ruch turystyczny. Według szacunków rocznie odwiedza park 300–500 tys. osób, najwięcej w lipcu i sierpniu. Na naturalne ekosystemy objęte ścisłą ochroną w dużym stopniu oddziałuje turystyka piesza. Powiększa się obszar wydeptany w obrębie szlaków oraz ich połączeń na przełęczach czy szczytowych kopułach. Niszczone są też unikalne zbiorowiska muraw alpejskich, formy skalne oraz pokrywa glebowa. Od 1995 r. prowadzony jest monitoring zniszczeń środowiska przyrodniczego wzdłuż szlaków pieszych wykazujący postępującą degradację otoczenia przyrodniczego szlaków, co uwidacznia się w postaci obszarów wydeptanych. Dokonuje się pomiarów szerokości oraz głębokości ścieżek, pomiaru stref rozdeptywania w najwyższych partiach gór oraz zakresu zmian zachodzących w szacie roślinnej i strukturze glebowej. Degradacji otoczenia przyrodniczego szlaków turystycznych przeciwdziałają systematycznie wykonywane przez służby parku prace konserwacyjne. W ostatnich latach zaprojektowano i wykonano wiele technicznych zabezpieczeń szlaków oraz dokonano wielu korekt ich przebiegu. Większość kopuł szczytowych oraz ważniejszych przełęczy posiada już techniczne zabezpieczenia w postaci barierek i tablic informujących o procesie regeneracji pokrywy glebowej i roślinności. BdPN prowadzi również działania protekcyjne dotyczące ochrony flory i fauny. Ponieważ jednym z głównych celów parku jest ochrona dużych zwierząt puszczańskich, wprowadzono ograniczenia czasowe w przemieszczaniu się turystów (od świtu do zmierzchu). Plan ochrony i regulamin parku zabraniają też nocnych wędrówek oraz nocowania poza wyznaczonymi obiektami i polami namiotowymi. Innym przykładem działań zapobiegawczych jest prowadzona polityka segregacji śmieci i rozmieszczenie pojemników na śmieci, co pozwala na uniknięcie kontaktów pomiędzy zwierzętami a człowiekiem (podchodzenie zwierząt zwabionych zapachem odpadów). W odniesieniu do flory głównym zadaniem jest regulacja potoków górskich oraz rowów melioracyjnych. Potoki górskie parku jako ekosystemy wodne gromadzą ogromną liczbę organizmów. Ochrona sprowadza się w tym przypadku do zapobiegania wrzucaniu do nich ścieków z okolicznych wiosek. W tym celu należy rozwijać i usprawniać funkcjonowanie lokalnych oczyszczalni ścieków. Kolejnym zagrożeniem dla ekosystemów wodnych jest eliminowanie systemu rowów melioracyjnych w regionie Wołosatego i Tarnawy Niżnej. Systemy te wywierają wpływ na bardzo cenne pod względem przyrodniczym skupiska torfowisk wysokich i niskich. Do innego typu zagrożeń przyrody BdPN należą również koncepcje budowy w otulinie parku stacji narciarskich lub zapór betonowych w górnym biegu potoków górskich. W powyższych rozważaniach wskazano jedynie wybrane przykłady zagrożeń zasobów i procesów przyrodniczych wynikających z obecności i działalności człowieka, turysty i mieszkańca tego obszaru. W planie ochrony BdPN stwierdzono,.

(15) Dylematy rozwoju turystyki…. 83. że jednym ze sposobów ochrony zasobów przyrodniczych jest rozwój edukacji ekologicznej, zarówno w odniesieniu do społeczności lokalnej, jak i zwiedzających park, charakteryzujących się często niską kulturą turystyczną. Potencjał środowiskowy BdPN w postaci pasm górskich, ekosystemów leśnych i wodnych, fauny i flory jest doskonałą podstawą rozwoju wielu form turystyki aktywnej. Należy jednak pamiętać o doskonaleniu dotychczasowych form organizacji turystyki zgodnie z koncepcją rozwoju zrównoważonej turystyki. 6. Zakończenie Otoczenie skuteczną ochroną ostatnich enklaw dzikiej przyrody jest pilnym zadaniem w sytuacji, gdy stale wzrastająca presja człowieka powoduje coraz większą degradację środowiska przyrodniczego. W Polsce powierzchnia objęta najwyższą formą ochrony przyrody, jaką są parki narodowe, jest nadal bardzo mała, gdyż nie przekracza 1% powierzchni kraju (w innych krajach europejskich jest to 2–4%). Stąd też problem udostępniania terenów parków narodowych nabiera szczególnego znaczenia. Dylemat polegający na wyborze pomiędzy ograniczeniem dostępności turystycznej parków narodowych a udostępnieniem ich dla turystów jest odmiennie rozstrzygany przez wiele środowisk. Obrońcy przyrody powołują się na słuszny argument, że rosnący, masowy ruch turystyczny związany jest nieuchronnie z przekształceniem środowiska. Z kolei społeczności lokalne nie zgadzają się często na powstawanie nowych czy też rozszerzanie już istniejących obszarów chronionych (problem ten dotyczy też BdPN). Stworzenie mieszkańcom przyzwyczajonym do eksploatacji środowiska w najbliższym otoczeniu możliwości przekwalifikowania się wymaga dużych nakładów finansowych. Różne jest również podejście samych turystów, m.in. w zależności od ich kultury turystycznej oraz poziomu świadomości ekologicznej. Zadania stawiane przed parkami narodowymi są bardzo ambitne, równocześnie bardzo skomplikowane w realizacji. Zarządzanie parkiem wymaga przede wszystkim kompleksowego spojrzenia na ten specyficzny „obiekt” oraz dostrzeżenia różnych użytkowników parku. Należy rozpoznać potencjalnych turystów, jest to konieczne do wypracowania odpowiedniej polityki udostępniania obszarów prawnie chronionych turystyce z jednoczesnym zabezpieczeniem ich przed zniszczeniem. Środowisko przyrodnicze należy chronić, należy jednak zdawać sobie również sprawę z tego, że z przyrodniczych obszarów chronionych można czerpać korzyści nie tylko ekologiczne, ale także ekonomiczne lub społeczne. Przyrodnicze obszary chronione uznawane były dotąd za barierę rozwoju gospodarczego, dlatego też.

(16) 84. Halina Guzik. niezbędne jest upowszechnienie wiedzy o przyjaznych środowisku przyrodniczemu sposobach gospodarowania i możliwościach wszechstronnego wykorzystania walorów naturalnych, tak aby nie zostały naruszone funkcje ekologiczne. Podejście takie, wykorzystujące zasady zrównoważonej turystyki, gwarantuje zachowanie walorów przyrodniczych i przyczynia się do poprawy ekonomicznych warunków życia lokalnej społeczności. Literatura Kozłowski S., Ekorozwój: wyzwanie XXI wieku, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002. Sitko S., Bieszczadzki Park Narodowy, „Parki Narodowe” 2001, nr 1. Turystyka, red. W. Kurek, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007. Weawer D., Sustainable Tourism: Theory and Practice, Elsevier Butterworth – Heinemann, Oxford 2006. XXX lat Bieszczadzkiego Parku Narodowego, „Parki Narodowe” 2004, nr 1. Dilemmas in the Growth of Tourism in Protected Areas – the Example of the Bieszczady National Park Given the global and local problems brought on by environmental catastrophes and shrinking biodiversity on Earth in the 21st century, sustainable development based on natural, economic and social harmony is a must. The principles of sustainable development should be implemented in every area of life and therefore also the tourism industry, which, as one of the leading sectors of the world economy, depends on the environment and its natural resources. Growth in sustainable tourism may contribute to the preservation of natural attractions, improving local economic conditions and satisfying the needs of tourism. The aim of the article is to show the possibilities of opening up strictly protected areas to tourism. The subject of the research is an analysis of the development of forms of sustainable tourism in the Bieszczady National Park on the basis of its natural potential as well as selected elements of the tourism base..

(17)