Polska południowo-wschodnia na tle struktury regionalnej kraju

Pełen tekst

(1)~~~~~"~ m~U~ 588 ~________________=20~O=2 Akademii EkonemlczneJ w Krakowie. Tadeus z Kudłacz Kat.tlra ee.p.darkl I.glenaln_'. Polska na tle stl'uk. wschodnia · kraju*. Celem ogólnym prezentowanej pracy jes t zobrazowa nie wieloaspektowej pozycji Polski poludniowo·wschodniej w spoleczno·gospodarczej i przestrzennej strukturze kraju. Przez Polskę poludniowo·wschodni ą rozumiany jest obszar zajmowany przez trzy następuj'lce województwa : malopolskie, podkarpac ki e, sw iętokrzy· ski c. Mimo dzielących je wiciu różni c - co jest dokumentowane w pracy - funk· cjonują one w podobnyc h uwa runkowaniach rozwoju, wynikających glównie z polożeni a geografi cznego oraz porównywalnyc h wlaściwości, fizycznego ich sąs iedztwa. Łączy je też ws pólny ośrodek metropolilarny o krajowym znaczeniu - Kraków, który w zakresie wysoko wyspecjalizowanych uslug swy m zasię · giem oddziaływania obej muje obszar w przyblii.eniu należący do Irzech wymieni onych województw. Pierwszym z podję l ych zagadniel\ jesl ocena poziomu rozwoju wojewódzlw poprzez pryzmat siedmiu wy różni o n ych kompollelllów. Ich rodzaje wraz z opi· sujący mi je cechami prezentuje poni ższe zestawienie' . L Potencjał demograficzny I . Udz iał w ludn ości Polski (Polska =IOO)'*' 2 . Gęstość zaludnienia na km 2 )**, 3. Wskaźnik urbani zacji w % 4 . Odsetek ludn ości w wieku produkcyjnym)'". .. OpT<lcowanic stanow i odpowiedn io przeredagowany fra gment SZl.! fS i'.Cj pr,u.: y bad:lwczcj : T. Kudlacz, Z. Szymla, p(J/l!lu.jal iI1I101I'{/( Vj'lO -roZ,I\'Ojo Il'Y l\' ['O!.I'f'l' POllUlllio\\'o-lI'sdwdllicj . pral:<l badawcza zrealizowana w ramach badań statutowych Uczelni. Akademia Ekonnm it:zna w Krakowie, Kraków 2000. Przyjęte. oznaczenie: "'** - cechy wybrane na podstawie anulizy korelacyjnej do wylicZCJl wskaiJlika syntctyo.llego, Idc slj - cechy kwalifikowane jako dcslymu[aIllY . I.

(2) Tadcllr:_ Kud/acz. 5. Liczba osób w wieku nieprodukcyjnym na 1000 osób w wieku produkcyjnym rdest] 6. Przyrost naturalny)"* 7 . Pozostający bez pracy ponad l rok w %)' " rdest] 8. Dynamika zmian w liczbie ludności)*** II. Nowoczesność struktury gospodarczej' l. Udział pracujących w rolnictwie i leśnictwie w % (I sektor) rdest] 2. Udział pracujących w usługach w % (1Il sektor) 3. Udział pracujących w pośredni c twie finan sowym oraz obsłudze nieruchomości i działalności związanej z prowadzeniem interesów (sekcja J+K) )*** 4. Udział spółek z kapitałem zagranicznym w podmiotach ogółem 5. Udział pracujących w podmiotach własności zagranicznej 6. Udział pracujących w podmiotach własno ści państwowych osób prawnych)'" rdest] 7. Udział pracujących w sektorze prywatnym 8. Udział w wartości dodanej brutto sektora I (rolnictwo, leśnictwo, rybołówstwo) )*'* rdest] 9. Ud z iał w wartoSci dodanej brutto sektora III (usługi) )' H 10 . Nakłady finansowe na działalność B+R "Icznie w latach ł994-ł998 w mln zł na pracującego w 1998 r.)'** II. Nakłady na działalność innowacyjną w przemyśle na l zatrudnionego (sekcja C+D+E) )'** 12. Udział pracujących w podmiotach o liczbie zatrudnionych łO-49)'" 13 . Udział pracujących w podmiotach o liczbie zatrudnionych 50- 249)'" III. Poziom rozwoju gospodarczego' l. Stopa bezrobocia w % (stan na 30.06.2000 r.) )'" rdest] 2. Dynamika zmian w stopie bezrobocia (30.06 .20()O r. - 31 .12 .1988 r.) rdest] 3. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w gospodarce narodowej)'" 4. Li czba podmiot ów gospodarczych na 1000 micszkaJ\ców)'" 5. Liczba mieszkańców na oddział banku (w wartościach bezwzględ nych» , •• rdest] 6. Wartość brutto środków trwałych na mies zkańca 7. Nakłady inwestycyjne na l mieszkańca 8. Produkt krajowy brutto na 1 mieszkaJ\ca w tys . zł (ł997 r.) )'" 2 Wyja ś ni e nia. wymaga zaliczenie udziału ]"()lnictwa w bazie ekonomicznej regi onu do grupy cech destymul anI . OtÓ7. biorąc pod uwagt; pol skie uwarunkowania rozwoju rolnictwa , zauwa ży ć należy 7_nikomc szanse jego innowacyjnośc i w ramach dominującego obecnie modelu gospodar-. stwa rolnego. To lel uzasadnia. pnyję c ie założe nia, że innowacyj n ().~ć. jest niestety u nas. cechą. sek-. torów pozarolniczych - przynajmniej w najbli ż s zej przyszło śc i . J Należy wyjaśnić, że komponent tcn - o umownie przyjętej nazwie "poziom r01.woju gospodarczego" - ujmuje ogólny obraz gospodarki regi onu . Komponenty inne - główni e II . IV, V, które równ ież d o tyc zą gospodarki. charakteryzują bardziej szczegół o we jej aspekty ..

(3) Polska. .. fUl. tle struktury reKiOlwJnej. ----------------~~~~~~-------. IV. Poziom rozwoju przemysIu l. Srodki trwale w sektorze przedsiębiorstw na l pracującego w tys. zl)*** 2. Produkcja sprzedana przemysIu w sektorze przedsiębiorstw na l mieszkańca. ***. 3. Produkcja sprzedana przemysIu w sektorze. przedsiębiorstw. na l praClI-. jącego)***. 4. Udzial pracujących w sekcjach C+D+E)*** 5 . Naklady na dzialalność innowacyjną w przemyśle na I zatrudnionego (sekcja C+D+E))'" V. Poziom rozwoju rolnictwa I. Udzial pracujących w rolnictwie, lowiectwie i leśnictwie 2. Produkcja końcowa w rolnictwie na I pracującego w zl (ogólem»'" 3. Produkcja końcowa w rolnictwie na I ha użytków rolnych w zl (ogóle m) 4 . Sredni obszar gospodarstwa indywidualnego 5. Użytki rolne (struktura gruntów) 6. Grunty orne (struktura użytków rolnych) 7. Sady (struktura użytków rolnych)'" VI. Ochrona środowiska I. Udzial województw w ilości ścieków odprowadzanych do wód powierzchniowych w hm 3 2 . Udzial województw w zanieczyszczeniu powietrza (w tonach)'" 3. Powierzchnia obszarów prawnie chronionych w % powierzchni ogólem)'" VII. Potencjal naukowo-badawczy l. Liczba wszystkich szkól wyższych 2. Liczba publicznych szkól wyższych)'" 3. Nauczyciele akademiccy na 1000 pracujących w sektorze II i Ul)'" 4. Liczba studentów na 1000 mieszkańców 5 . Pracujący w dzialalności B+R (ogólem) na 1000 pracujących w sektorze II i III)'" 6. Naklady finansowe na dzialalność B+R w mln zł na pracującego ogółem Dla każdego z powyi.szych komponentów rozwoju obliczone zostały wskaź niki oceny syntetycznej w oparciu o następującą formulę:.

(4) Tadeusz Kwl!ac:. gdzie: xmin. Xi -. t'J =. dla stymulant. max - x min. x. X max - xi. X. dla destymulant. - X min max. Wyliczony został także uogólniony wskaźnik syntetyczny na podstawie siedmiu powyższych wskaźników cząstkowych. wedlug formuły:. " WOR=~ L ,. m k=. Wk l. '. gdzie:. \I-;"g - uogólniony. W/. wskaźnik. rozwoju dla i-tego województwa. - wskaźnik rozwoju i-tego województwa dla k-tego segmentu systemu. społeczno-gospodarczego.. Zestawione w sposób zbiorczy w tabeli l wskaźniki oceny syntetycznej poszczególnych komponentów pozwalają na bardziej kompleksowe spojrzenie na miejsce badanego obszaru w układzie ogółu województw kraju. Pomocną rolę w formułowaniu odpowiednich konkluzji pełni rys. l. I(X). 90. . ....... . .... . .. . ,,. . .. .. .; ... 80 70 60 50. 40 30 20 10. . ..;. .. ,. O +-----~-------+------~------r-----~~----~ Demografia. Nowoczesność. Rozwój gospodarczy. Malpolskie. Przemysł. Podkarpackie. Rys. I. Wskaźniki syntetyczne skladowych rozwoju Żródło:. opracowanie własne.. Rolnictwo. - - -. Ochrona srodowiska. Potencjał. naukowo-badawczy. Świętokrzyskie.

(5) ..". "-. ~. .". Tabela 1. Zestawienie wskaźników syntetycznej oceny wyodrębnionych składowych rozwoju Nowo-. gospodarczej. Poziom rozwoju gospodarczego. 48,4 43.2 32.1 47.1 28.9 49.8 45.1 37.6 35.8 37.3 54.5 71 .5 24.9 48.1 49.2 50.9. 45.2 44.2 35.6 62.2 47.0 48.7 71.5 37.9 3 1.2 36,4 64.3 26.8 48 ,6 46.9 40.1 52 ,8. 47.4 41.3 465 39.9 42.4 40.2 90.9 45 .1 38.8 42 .7 56.9 54.0 27.8 32.8 61.2 505. 36.8 3 15 18.6 38.1 36.1 40.5 83.9 49.5 11.8 11.6 54.6 69.1 29.5 15.6 43 .9 42.7. 38 ,6 63.6 63.9 20.2 58.4 40.1 63.9 57 .2 33.2 32.9 295 30 ,0 60.2 29,4 645 38.6. 39.3 62 ,1 58.0 71.9 26.4 45.8 48.7 65.1 94.8 77 ,4 70.2 0.0 91 .1 91.8 54.6 50.8. 50.3 245 415 8.2 37.3 72.0 83.7 4,4 7.2 30.3 42 .6 28 .9 4.6 11 .0 35.4. 43.7 44.4 42.3 41.1 39.5 48.2 69.7 42.4 36 ,1 38.4 53,2 40.1 41.0 39.4 50.6 45 .9. Max.. 7 1.5. 715. 90.9. 83 ,9. 645. 94.8. 83 ,7. 69,7. Min.. 24.9. 26.8. 27.8. 11 ,6. 20,2. 0 ,0. 4.4. 36.1. Potencjał. Województwo Dolnoś ląskie. Kujawsko-Pomorsk ie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie. Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Po(1łaskie. Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie. Warminsko-Mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie. Źródlo:. obliczenia. demograficzny. czesnoSć. .struktury. +. przemysłu. Poziom rozwoju rolnictwa. Poziom rozwoJu. Ochrona ś rodowiska. Potencja ł. naukowo-badawczy. 40.3. Wskaźnik. uogólniony. "e::-. -c. ~. 6, ~ ;:; ;0,-. c:>. t:'l... "-.. "-". "'" :: ,.,.. "-'". ~. "". ""1;c -.::.,.,. ". '"-. własne .. .....

(6) uuieus;:, Kudlacz Należy wyraźnie podkreślić, że wyliczone uogólnione oceny syntetyczne (ostatnia kolumna tabeli I) należy traktować jedynie jako pomocniczą (orientacyjną) bazę informacyjną analizy. Trzeba bowiem zauważyć, że wyznaczane wedlug przyjętej metodyki wskaźniki syntetyczne majl) sens jedynie wówczas, gdy jesteśmy w stanie jednoznacznie kwalifikować mierniki szczegółowe do zbioru stymulant bądź destymulant. Cząstkowe wskaźniki syntetyczne warunku. tego nie spełniają, gdyż np. w obszarach o dobrych warunkach dla rozwoju rolnictwa niekoniecznie należy oczekiwać wysokiego uprzemysłowienia. Zamieszczone wyniki pozwalają zauważyć, że w ogólnej ocenie Polska południowo-wschodnia należy do obszarów słabiej rozwiniętych, wyjątki stanowią wskaźniki jedynie kilku komponentów': - dobry stan środowiska przyrodniczego, w tym bardzo dobry w części należącej do województw podkarpackiego i świętokrzyskiego, - wysoko rozwinięty jest potencjał naukowo-badawczy województwa mało polskiego, w którym krakowski ośrodek naukowy w znacznej części zaspokaja potrzeby także dwóch pozostałych województw. O sformułowanej powyżej ocenie niskiego poziomu rozwoju społeczno -gospodarczego decyduje w głównej mierze województwo podkarpackie i świę tokrzyskie. To drugie, w przypadku dwóch z siedmiu rozważanych komponentów rozwoju, zajmuje pozycję ostatnią, a w jednym przedostatnią w zbiorze ogółu województw. Jednak dobry stan środowiska przyrodniczego oraz średni poziom rozwoju rolnictwa, a także nienajgorszy poziom nowoczesności gospodarki pozwalają w sumie jednostce tej wyprzedzić wiele regionów o łącznie gorszym obrazie zjawisk i procesów społeczno-gospodarczych. Znacznie gorzej sytuacja wygląda w przypadku województwa podkarpackiego, które co prawda w żadnym z analizowanych komponentów rozwoju nie zajmuje ostatniej pozycji, ale z uwagi na jednakowo niskie wartości wszystkich w zasadzie ocen (prócz stanu środowiska przyrodniczego) w ocenie sumarycznej lokuje się na ostatnim miejscu. Otrzymane wyniki skłaniają do bardziej kompleksowej refleksji na temat zróżnicowań regionalnych Polski - nieco wykraczającej poza podjęty wanalizie problem. Warto zauważyć, że rozwój województw cechuje spora polaryzacja w przebiegu określonych procesów. Na przeciwnych biegunach znajdują się nieliczne jednostki, które dzieli dosyć istotna luka rozwojowa. Rozkład ten jest jednocześnie wyraźnie asymetryczny. Z jednej strony znajduje się województwo mazowieckie, ze wskaźnikami sygnalizującymi jakościową odmienność w stosunku do pozostałego zbioru jednostek, na drugim zaś biegunie znajduje się kilka już województw, ale nie z tak ostrymi różnicami w stosunku do pozostałych (wyżej rozwiniętych). Mimo tej właściwości, rozwój regionalny Polski nie wykazuje dramatycznych zróżnicowań. Istnieje pozycja niekwestio-. 4. Warto w tym miejscu. Badań. nad. zwrócić uwagę. Gospodarką Rynkową,. na bardzo podobne wyniki uzyskane przez Instytut Por.: K. GawJikowska-HueckcJ, S, Umiński, Ocena konkllrt'n-.

(7) Polska. . nar/e,'. nowanego lidera (województwo mazowieckie), zaś zbiór pozotałych województw - aczkolwiek zróżnicowany pod względem osiągniętego rozwoju - w liniowym uporządkowaniu zachowuje w swej kolejności dosyć wyraźną proporcjonalność. Z dostępnych informacji wynika, że zróżnicowanie między regionalne Polski nie odbiega od zróż,nicowania rejestrowanego w krajach Unii Europejskiej'. Zachowując dostateczną ostrożność w wyciąganiu wniosków z tego typu porównań (m.in. wyniki są pochodną wielkości jednostek pomiaru - regionów, można powiedzieć, że zróżnicowanie to sytuuje Polskę raczej w grupie krajów o mniejszych dysproporcjach - zwłaszczajeżeli rozważać to przez pryzmat PKB per capi/(l. Niew,!tpliwy wpływ na tego rodzaju wynik ma wielkość polskich województw. Operuj,!c np. poprzednim układem wojewódzkim, opinia dotycząca zróżnicowania międzyregionalnego musiałaby być dosyć istotnie odmienna. Oznacza to, że w wyniku zmiany układu wojewódzkiego mniejsze dysproporcje międzyregionalne są wynikiem większych zniżnicowari wewnątrz wojewódzkich (będzie to przedmiotem analizy kolejnego fragmentu opracnwania). Chociaż omawiane przesunięcie jest wynikiem jedynie zmiany zakresów agregacji tych samych informacji, to jednak nie sposób nic zauważyć następstwa, jakie rodzi ono dla polityki rozwoju regionalnego. W jej warstwic nakierowanej na łagodzenie przestrzennych różnic rozwoju przesuwa istotnie ciężar zadań z polityki interregionalnej na rzecz polityki intraregionalnej. Wnioski dotyczące rozważanego zróżnicowania są oczywiście ściśle zwiqzane ze sposobem zdefiniowania rozwoju regionalnego. Operuj'lc ogólnym agregatem tego zjawiska powyżej sformułowany wniosek wydaje się w pełni zasadny. Jeżeli natomiast zaczynamy wnikać w przestrzenne dysproporcje zjawisk współtworzqcych, pojawiają się rozbieżności. Na przykład niezwykle mocnym zróżnicowaniem charakteryzuje się nasz układ wojewódzki pod względem potencjalu naukowo-badawczego. Zakładając, że wymienione powyżej komponenty poziomu rozwoju województw stanowią dostatecznie wyczerpujące naświetlenie struktury zjawiska, przeprowadzono klasyfikację układu wojewódzkiego prowadzącą do wydzielenia grup wojewódtw jednorodnych - charakteryzujących się dużym podobieństwem właściwości rozwojowych. Jak dokumentuj,! to zamieszczone wyniki (tabela 2 oraz rys. 2), mówiąc można o 5 typach województw różniących się osiągnię tym poziomem rozwoju oraz jego strukturą: Grupa I: mazowieckie Grupa II: dolnośląskie, zachodniopomorskie, malopolskie, lubllskie, pomorskie Grupa lll: kujawsko-pomorskie, opolskie, wielkopolskie, 11Ibuskic, łódzkie Grupa IV: śląskie Grupa V: podkarpackie, podlaskie, warmirisko-mazurskie, świętokrzyskie :; Por, T. Kudłacz, Zróż.llicowanie m:woju regionalnego II' Polsce na tle sytuacji IV Ul/ii Europejskiej [w:1 Po/ska w Uli ii EllroPl'jskicj, In:;,tytut Studiów Strategicznych, z. 39, Kraków 1999, s. 107-120,.

(8) Tadeu.\·z Kud/(l('z.. Województwo ma łopo l sk ie zn alazł o s i ę w grupie regionów O parametrach bardzo zbliżonyc h do wartośc i przecięt nyc h (zob. tabela 2 oraz rys. 2). Natomiast dwa po zostałe województwa należą do grupy w y raźnie najsł ab i ej roz winiętej, zw ł aszcza w zakresie poten cjału naukowo-badawczego oraz prze mysiu . Tabela 2.. Wartośc i ś red ni e. Grupa. Demo-. I. 45, I 50. I 38.2 71.5. 11 III tV V. gralia. dht syntetycznych ocen komponentów rozwoj u. Nowoclesnok. Gospo-. 71,5 54.6. 90,9. 36.5. 4 1.0. 26 .8 40.8. darka 47.0 47.3 54.0 35.5. Prt,Cmysl 83.9 42 .5 35.9 69.1 17 .1. Roln iCIWO. Srodowisko. 63.9 33 .4 6 1.5 30.lI 38.9. 48,7 55 .6 53.3 0.0 88.8. Nauka. Wskaźni k. syntct.. 83.7. 69 .7. 41.7. 46,4. 29.6 28 .9 13.3. 43.8 40. I 38.7. Źród lo : obliczen ia wlasnc.. Dolnośląskie. Zachodniopomorskie. I. M a ł opoLskie. Sląskie. Mazowieckie. Kujawskopomorskie Opolskie. ,: i. ,•. ,•. ,, ,••. !, ,,,. Lubuskic Pomorskie. I. I. Wielkopolskie Lubelskie. , I. , ,i. i. Łódzkie. , , ,• • •. i• i. ,I I. ,. 1. ,. ,I. t. i,. Podkarpackie PocIlaskie Warm it'tskomazursk ie ŚWięt OKrzysk ie. o. I I. •. I. ,,. 2. 4. 6. 8. \O. Od l egłość wiązania. Rys. 2. Klasyfikacja wojewódzlw na poostawie sy nte tycznyc h ocen siedmiu komponentów rozwoju spoleczno-gospodarczego (Metoda Wa rda) Źródło: opracowanie własne.. Drugą Z podjęt ych. kwestii w ramach problemu ujętego w tytule opracowania jest rozwój badanego obszaru na tle wewn <)trz regionalnych zróżni cowań kraju. Wprowadzenie nowego układu wojewódzk iego w istotny sposób zmniejszyło zróżni cow ani a międ zy reg i on alnego na rzecz zróżnicowań wew n ątrzwoj ewód z-.

(9) kich. Tego rodzaju stwierdzenie nie wymaga żadnej dokumentacji faktograficznej, gdyż jest to powszechna prawidłowość statystyczna wynikaj'lca ze wzrostu skali agregacji zjawisk. Warto natomiast przyjrzeć się bliżej rzeczywistym zróż nicowaniom wewnątrzwojewódzkim, ich ewentualnym prawidłowościm, w tym związkom z osiągniętym poziomem rozwoju. W przeprowadzonej analizie jako jednostkę badawcz'l przyjęto powiat. Główną podstawą faktograficzną badall są zbiory cech dotyczące dwóch grup zjawisk: Zróżnicowania wewnątrz regionalne 1. Wskaźnik zróżnicowań wewnątrz.nych udziału pracujących w rolnictwie, leśnictwie, rybołówstwie i rybactwie. 2. Wskaźnik zróżnicowań wewnętrznych udzialu pracujących w przcmyśle. l.. i budownictwie. 3. Wskaźnik zróżnicowań wewnętrznych udziału pracujących w usługach rynkowych. 4. Wskaźnik zróżnicowań wewnętrznych udziału pracuj'lcych w usługach nierynkowych. 5. Wskażnik zróżnicowań wewnętrznych stopy bezrobocia. 6. Wskaźnik zróżnicowań wewnętrznych liczby lekarzy medycyny na 10 tys. mieszkańców. 7. Wskaźnik zrÓŻnicowań wewnętrznych liczby łóżek w szpitalach na 10 tys. mieszkańców. 8. Wskażnik zróżnicowań wewnętrznych nakładów inwestycyjnych na 1 mieszkańca w zł. 9. Wskaźnik zróżnicowalI wewnętrznych wartości środków trwałych brutto na l mieszkańca.. 10. Syntetyczny. wskażnik zróżnicowań. wewn'ltrzwojewódzkich.. II. Potencjał innowacyjno-rozwojowy 11. Syntetyczny wskaźnik potencjału demograficznego. 12. Syntetyczny wskaźnik nowoczesności struktury gospodarczej. 13. Syntetyczny wskaźnik poziomu rozwoju gospodarczego. 14. Syntetyczny wskaźnik poziomu rozwoju przemysłu. 15. Syntetyczny wskażnik poziomu rozwoju rolnictwa. 16. Syntetyczny wskaźnik ochrony środowiska. 17. Syntetyczny wskażnik potencjału naukowo-badawczego. 18. Uogólniony syntetyczny wskaźnik rozwoju. W badaniu wewn'ltrzwojewódzkich zróżnicoWalI wykorzystano dwie proste mIary: - współczynnik zmienności, będ'lcy stosunkiem odchylenia standardowego danej cechy do jej wartości średniej, - wskaźnik rozstępu, definiowany jako stosunek rÓŻnicy wartości maksymalnej i minimalnej danej cechy do jej wartości średniej arytmetycznej. •.

(10) Tabe la 3 . Miary zróżnicowa ni a wewnątrzwojewódzki ego w przekroju wybranych zjawisk społeczno-gospodarczych Udzial. •. praeujących. w rolnietwie . Województwo. leśni -. ctwle. rybołówstwie. Udzial pracu-. U d z i ał. Udzial. pracu-. pracu-. jących. jącyc h. jących. w przemysie i budownictwie. w usl ugach rynkowych. w uslugach nierynko-. Łóżka. Stopa barobocia. Lekarze medycyny na 10 ty s. • mlcszkarków. w szpilalach. na 10 tys. mleszkańców. wych. Naklady inweslycyjnc n. mlcszkanca w zl. I. Środki. !. trw ałe. !. bru tto na I nueszkańca. w zl. i ryba-. ctwie V. Miara Dolnoś l ąskie. Kujawsko-Pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie. Małopolskie. Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Pod laskie Pomorskie Śl ąskie Świętokrzyskie Wannińsko-Mazurskie. Wielkopolskie Zachodniopomorskie Średnia. MM. V. MM. V. 0.57 0.5 1 0,45 0,49 0.50 0.50 0.5 1 0,39 0 ,46 0,47 0,58 I ,13 0,42 0,38 0,46 0 ,48. 1,77 0,26 1.00 0,42 1,65 0,46 1.62 0.59 1,40 0,61 1.71 0,8 3 1,53 0,18 0,70 038 1,73 0,49 1,70 0,62 I .58 0,67 2.28 0,67 1,66 0,60 2,37 0,76 1,37 0,28 1.0 1 0,45 1.43 055 2,21 0,66 1,42 Q,66 2.31 0,85 1.84 0,24 0,97 0,49 4,05 0 ,27 1.1 2 0,40 1,44 0,60 1,77 0,78 1,44 0,24 0,97 039 1,95 0 ,27 1.19 0,49 1,66 0,30 1,26 0.36. 0.50. 1,68 0 ,38. I ,4 1 055. MM. V. MM. V. MM. I .51 2,02 2,46 1,30 2,21 2,29 353 1.64 2,44 2.81 1.69 156 2.72 1,72 2.19 1.1 3. 0,25 0,26 0.54 0,15 0,41 0.32 0,39 0.23 0,47 055 0.20 0,24 0.38 0,18 0,27 0 .1 6. 1.12 0 ,96 1.70 0,50 1,(J,1 1.16 1.84 0,84 1.84 1.79 0,66 1,20 1,47 0,62 I ,17 058. 0,27 0.2 1 0, 17 0.33 0.30 0.37 0.43 0.39 0,28 0 ,34 0,51. 1.25 0,8 1 0 ,68 0,98 1.22 1.23 2.04 1.05. 1,99 0.29. MM. V. 0,40 0.51 0,67 0.53 0.50 056 059 0.63 1.23 0,72 I .-) 00,68 1.68 054 0,35 1,85 0.52 0.42 157 0,47 0.21 0,83 051 043 , 1.80 0,60 0 ,34 1,13 0,48. 1.09 0,32. 1.23 055. V. 1,97 1.87 254 1,69 2,10 2,10 '- ,44 2, I I 2,78 2,45. 0.54 0,46 0,61 0.57 053 0 ,69 0,8 1 0.43 0,76 0,69 2.10 0,57 2,95 0 ,49 I ,9 1 0,3 8. MM. V. 2,07 1,77 2, 16 2.17 1.77 2.85. 1.12 0,82 0 ,99 0,75 Q,95 0,92 3,83 1,34 156 0,96 2.90 124 2.36 0,89 2.18 Q,80 2,04 0,89 1.02 0,78 2.09 0,44 157 0,86 2,49 059 2 ,45 0 ,99 1,97 1.1 S 5,63 0 ,75 2.20 058. 2.22 0 ,93. MM. V. MM .. 5,78 3,06 3,63 2,04 3.52 3.52 6.37 3,08 5,83 3.07 3,26 3,91 1,94 3.30 4.44 2,46. 1.0 I 0,76 0 ,79 0.5 2 1.50 1.10 1.40 0,84 0,80 0,70 O.S5 0,60 0,94 0,70 0,82 0,73. 4,64 , 2,8 1 : 3,11 1,59 7_,6 4.24 6,12 2.93. 3.50 0,85. 2,4 7. 2,48 I 3.12 , 2,74 i. 3,64 2.91 4.31 2.75. 3.34. geometryczna M i ędzywojewódzkie. 0,42. 1,27 0.26. 1,0 I 0.28 0,80 0, 16 0,49 0,27. Polska w przekroju powiatów. 0,61. 2,1 2 0,49. 259 05 9 3,01. v-. współczynnik. Zródło:. obliczenia. zmienno.sci. MM włas ne. 035. różni ca pomiędzy warto śc ią. 1,77 0 .44. 1,99 0,36. I ,33. I ,07 8,24 0,98. 7,08. 1,07 0.13 0,39 0, 11 0,37 0 ,48 2.21. 057. max i min podzielona przez. 3,85 0,66. 6,71. średnią arytmetyczną. j. ... Ol'. ~. "•~. N. ""'~". "".

(11) Polska pollldnimvo~ \V.\·c hod"ia na tle struktury regiotJal"ej kraju. Syntetyczny w s kaźnik ś redniej geometrycznej:. gdzie:. ŚRG j. (bądź. -. zróżnicowań wewnętrznych. obliczono z formuly. średnia geometryczna danego zjaw iska dla i-tego województwa. dla i-tego zjawiska w skali kraju),. lub miary rozs tępu dla kolej. " nych zjaw isk 1,2,3 , .. ' II danego województwa. Ważn'l rolę w ustalaniu odpowiednich prawidlowości spelniły wyliczone współczynniki skorelowania zjawisk dotyczących zróżnicowalI wewnątrzwo jewódzkich (pierwsza grupa cech) oraz zjawisk dotyczących struktury rozwoju defi niowanej poprzez poszczególne komponenty rozważane w pierwszej części opracowania (druga grupa cech) . Wyniki odpowiednich wyliczeń prezentują tabele 3- 5 oraz rys . 3 . XI'. x 2' x" .... X - współczynnik zmienności. Tabela 4. Syntetyczne. wsk aź niki zróżnicowań. wewn:)trzwojewódzkich. Średnia. Lp . I 2. 3 4 5. 6 7 8 9 10 II 12 I3 14 IS 16. Województwa Mazowieckie Podlaskie Podkarpackie Małopolskie Łódzkie. Lubelskie Świętokrzyskie. Wielkopolskie Pomorskie Śląskie. Kujawsko-Pomorskie Dolnośląskie. Opolskie Zachodniopomorskie Lubuskie Warmińsko-Mazursk ie Międzywojewódzkie. Żródlo; obliczenia własne .. -t. geometryczna Vi. Lp .. 0.69 0,63 0,61 0,60 0,58 0,57 0,14 0,50 0,49 0,48 0,47 0,47 0,46 0.46 0,39 0 ,38. I 2. 0,25. 3 4 5 6 7. 8. -r. 9 \O II 12 i3 14 15 16. Województwa Ma zowieckie Podkarpackie t ódzkie Wielkopolskie. SreJnia geometryc zna MM i 2,99 2,:\3 2,21. Pomorskie Kujawsko-Pomorskie Zachodn iopomorskie Opolskie Wannińsko- Mazursk ie Lubuskic. 2.21 2,17 2,16 2,13 1.96 1.95 1,82 1,75 1.70 1.69 1,58 1.50 I ,26. Międzywojewódzkie. 0 ,84. Małopolskie. Śląskie. Podlaskie Lubelskie Dolno~lqs kic. ŚwiętokrLyskic.

(12) Tabela 5. Macierz korelacji wskaźników charakteryzujących zróżnicowania we\vnątrzwojewódzkje oraz poziom roz\\.'oju (powiatów) I.

(13) Polska pOllUllJ;owo·~,,'schodnia na l/e struktury regiollalllej kraju. .. •.. •._.!,.. ... ''''. ,.. ...""." ... ". _._. .. [ ....-. .... ,,•. ~_. ,. -_ ... O.R. .. . ·. ••. •• I. . . _.. _-. •• . I, •• I. 0 .6. .. ·. i. I, 0.2. ·. (). .-'" '"u. "~o. N. ;:;:". II. . ..... .. ...... "".. • i i .. ..... • , ...• I, i • •. .. ..... -j- .. · _.. - .. · I . . ... _._".-...,,- ....--- •... I. I. ". I. ,. il. ·. · · .... .. .. · · ... I::.: l. I•. ---.o ---. ~, •• •. !. , --1 ..... ,I. ••. ...... ': .. .. j. !. •I. . · .. ,. .. , . ,. , ..... T. , -----.. -. --. .. , . - .. ~. ~. N "O. • ••• •. rI. ; '~. l. .. .. ,. I. '.. ~. "'. ~. ,.. · . . . --0--. ..'-. .... ,. .. . .. .. ·. ·. :, •••. I. .,. • • • •. ",-. .. ~ ""'". ". l,. .. . .. .. j .... • • • • ••• • I I. •. o. ;,. ·. ,. • •. I. •. ... · .. ... ·. " .". -o. ~. .~. -. ~. 8. ",,,,. 0 ,-. ~~. """" · " • o. "O" 0 0. ",o... .:lo,. ,;:!, E -"E 00 Uo. •. •,. ... _--. ••. •. i. I. .--"" 0. ,-" ." .-'" .--"" '" ._~. ".,. ,• I. ;. I. ~. -- .... •. •. o o. I. .. II I. ·. •. o. •. ~. ... .. •. · I, • • •. • • • ·. i. ~. I,,. ·. o. I .-'" .-'" .--'"'" .-'" .-" .-" .-'" .-" u '" '" '" '" '" '" '" -8. -• •e- 8. oE" "~ 11 :3 'il o o • j o o.. o -'" -" -;:;:• '" o.. u 'il ..'"~ o.. I. .. • • •. I. , .. "" .. .. o. ·. • _o, • ···. I. !,. .•. .. .... I,. ... I ........ ,,I · .. · · · ... ... o. I. .. _. ... •. ••. ,. •. •. I. •. I I. •. o. ,,, .. ... •. I I, I .. · ,, I l o. •. ... I. ... ·.. · ,I ... ... . ... o. ... .".,. ,•,. ••••• ... ... , .. .... ••••• • • !. ,.... ... ... •. I. •. ........- ....i . ·. .... ... ._...•--. •. •. •. 'ol • •. 0,4. • • •. "~. ,•I. I. • •. o. _. ..... .. I. I. I. ~. I. I•. , ,. i. •. •. •. _. .... ...... I•. I. .. l ,2. I!. i,. _. 1,4. - -O8. ~. ~. .<1). ~. .--'"" .- "" " P .;:;: ..J" > . .",. 0 '",,,, ~~. .~. ~. JO. ~. .<1). V. ······ MM. Dane <.10 wykresu wstały znormalizowane wskaźnikiem srednim dla Polski .. Rys . 3. Zróżnicowania wewnąlrzwojewódzkie Zródlo: opracowanie. wed łu g wskażników. syntetycznych. własne .. Przedstawione powyżej wyliczenia dosyć dobrze dokumentuj ą twierdzenie o stosunkowo du życ h zróż nicowaniachch wewn'ltrzwojewódzkich. Pamiętając nawet o jedynie orientacyjnych właściwościach wszelkich wskażników syntetyzujących , zauważyć jednak trzeba znaczącą przewagę zróżnicowań wewnątrz wojewódzkich względem zróżnicowań mi ędzywojewódzkic h . W ogólnej ocenie. nawet względnie najbardziej jednorodne wewnętrznie wojewódzIwa cechuje zróżnicowanie przek raczające wskażniki międzywojewódzkie (por. tabela 4). N ajwyżs zym zróżnic owaniem cechuje s ię województwo mazowieckie, co jesl wynikiem głównie różn i c pomiędzy "powiatami warszawskim i" i powiatami pozostalymi. Do województw o wysokich dysproporcjach rozwoju należą rów· ni eż: Podlaskie , Podkarpackie, Łódzkie i Małopolskie. Najmniej zróżnicowane są Lubuskie i Warmińsko·Mazurskie. Dosyć interesujących informacji dostarcza rozkład omawi anych zróżnicowań stosown ie do uwzględni on yc h w analizie zjawisk. Na uwagę za sługuje przede wszystkim zróżnicowani e pod względem wyposażenia majątk owego. Jest ono wysokie we wszystkich województwach. szczególnie zaś bardzo wysokie w województwie Łódzkim. Mazowieckim, M a łopols kim i Dolnośląskim. Podobną w ł aśc iwością cechują s ię nakłady.

(14) Tadeus:?, Kudlac:?,. inwestycyjne, chociaż w tym przypadku pamiętać należy o możliwych - diametralnych nawet - corocznych zmianach. Jednym z najczęściej stosowanych wskaźników w ocenie rozwoju regionalnego jest niewątpliwie stopa bezrobocia. Zróżnicowanie większości województw pod względem tego zjawiska jest zbliżone do wskaźnika różnic mię dzyregionalnych. Wyraźnie bardziej zróżnicowanymi są jedynie Mazowieckie, Pomorskie, Śląskie, Wielkopolskie i Świętokrzyskie. Ze względu na charakter zjawiska, warte uwagi jest także zróżnicowanie przestrzenne usług rynkowych. We wszystkich województwach dysproporcje wewnętrzne przewyższają wskaź nik międzywojewódzki. W większości przypadków przewaga ta jest bardzo wysoka. Zastanawiając się nad tym, co wynika z omawianych zróżnicowań dla nowego modelu polityki regionalnej państwa zwrócić warto uwagę na nastę pujące kwestie: I. Zakres wewnątrzwojewódzkich dysproporcji rozwoju wydaje się prze"ldzać o potrzebie uwzględnienia tego zjawiska w pakiecie kryteriów wspierania rozwoju regionalnego. Konsekwencją tego jest: a) wskaźniki ogólnowojewódzkie nie mogą być jedyną podstaw'l kwalifiko-. wania obszarów wsparcia; b) wymogiem minimum w tym względzie jest operowanie powiatem, przynajmniej jako jednostką pomocniczą w procesie negocjacyjnym; c) warto byłoby natomiast zastanowić się nad modelem generującym dwa rodzaje wsparcia w ramach kontraktów regionalnych: jedno ogólne dla województw jako całości, które spełniają określone kryteria; drugie natomiast dla powiatów wedle odrębnie ustalonego zespołu kryteriów. W tym drugim pakiecic kryteria liczbowe dotyczące stopy bezrobocia mogłoby się pokrywać dla obydwóch układów, czego uzasadnieniem jest zbliżony stopień zróżnicowania wewnątrzwojewódzkiego i międzywojewódzkiego; d) przykładowym uzasadnieniem powyższej propozycji może być sytuacja województwa mazowieckiego. Większość rozważanych wskaźników ogólnowojewódzkich typuje tę jednostkę na bezwzględnego lidera procesów rozwoju". Z drugiej zaś strony - jak wskazują na to zamieszczone wyniki - województwo to cechuje się w zasadzie największym zróżnicowaniem wewnętrznym. Zauważyć z kolei trzeba, że z punktu widzenia dowolnego, słabo rozwiniętego powiatu, wysoki, uśredniony wskaźnik dla województwa, do którego należy, jest w zasadzie bez większego znaczenia dla jego rozwoju. W naszym bowiem systemie finansów publicznych "bogactwo" województwa słabo przenosi się na "bogactwo" budżetu powiatu, a nawet jeż.cli byłoby inaczej, to i tak związki między budżetowymi środkami jednostek terytorialnych obydwóch szczebli s'l minimalne. W podobnej sytuacji, choć w mniejszej skali różnic, znajduje się parę innych województw, m.in. Pomorskie, Lódzkie, Małopolskie. (, Na. przykład. przy obecnych kryteriach kwalifikowania pomocy w ramach fundusz.y struktu-. ralnych Unij Europejskiej, województwo to, jako jedyne polskie, nic. otrzymałoby. wsparcia..

(15) Po/ska po/udniowo-Ivschodnia na t/e struktury rexiollalnej kraju. 2. Ważne wskazania dla ewentualnych kryteriów wsparcia wynikać mogą z ustalonych związków korelacyjnych (por. tabcIa 5): a) istotne skorelowanie w danym zbiorze cech sygnalizować moi.e kierunki wyborów kryteriów-reprezentantów dla typowania województw wymagają cych wsparcia. Chociaż w rozważ.anym zbiorze wskażników niewiele jest związków o wysokim poziomic wzajemnego skorelowania, to jednak wskazać można parę interesujących przypadków, m.in.: istotny dodatni zwiijzek trzech zjawisk dotyczących zróżnicowania wewnątrzwojewódzkiego, a mianowicie, poziomu rozwoju sektora drugiego (przemysł i budownictwo), znaczenia usług rynkowych i znaczenia usług nierynkowych. Charakterystyki te Sij jednocześnie ujemnie skorelowane z poziomem nowoczesności struktury gospodarczej oraz z potencjałem demograficznym; b) nałeży jednak podkreślić w zasadzie nieistotny łiniowy zwiqzek pomiędzy wskaźnikami zróżnicowań wewnątrz wojewódzkich oraz wskaź'nikami poziomu rozwoju województw. Stanowi to dodatkowe, liczbowe uzasadnienie wcześniej przedstawionego wniosku dotyczącego pakietu kryteriów programu wsparcia. ]cżeli program ten uwzględniać ma wysokie dysproporcje wewl1ijtl'Zw0.lewódzkic - a powinien, o czym była już mowa powyżej-o nie może ograniczać się do kryteriów charakteryzuj'jeych globalną sytuację poszczególnych województw; c) dla jasności należy też zauważyć, że powyżej analizowano korelacje liniowe. W rzeczywistości mogą to być zwiijzki odbiegające od proporcjonalnych'. Nie podejmujemy tego wątku, aczkolwiek przy uwzględnieniu omawianych zróżnicowail jako przedmiotu działań, wymagałoby to pogłębionych analiz, wykraczajijcych poza zakres zaprezentowany w tym opracowaniu. Zastanawiając się nad tym, jakie miejsce w zakresie badanych zjawisk zajmuje Polska południowo-wschodnia, zauważyć można, że badane województwa należą niewątpliwie do grupy regionów cechujqcych się relatywnie wyż szym zróżnicowaniem wewnętrznym. Może to być szczególnie niepokojące w odniesieniu do województwa podkarpackiego i świętokrzyskiego. Jak bowiem ustalono w poprzednich częściach pracy cechuje je jednocześnie niski poziom rozwoju. Zestawienie tych dwóch faktów pozwala przypuszczać, że w ich ramach funkcjonować muszilobszary bardzo znaczqco opóźnione w rozwOJu. Nieco odmienny charakter zróżnicowail dotyczy województwa małopol skiego. Po pierwsze, jako całość należy ono do regionów cechuj'icych się rozwojem powyżej przeciętnej. Po drugie. o znacznym zróż.nicowaniu wewnętrz nym zadecydowały duże dysproporcje między wysoko rozwiniętym obszarem bylego województwa krakowskiego i południowo-wschodniq częścią obecnego województwa. •. Na marginesie, jako ciekawostkt; warto zauważyć, że ZWi<)I.K i pomiędzy zróznicowanicm wcwnętrl.llym i poziomem rozwoju nic przypominaj;) pruwidlowości opisywanej krzyw<) Williamsona - t:hociaż zdajemy sobie sprawę, 7,C system jaki opisujemy w małym stopniu spc!nia warunki 7. chamktcryzowanc przez u; krzywq..

(16) TadclIsz Kud/acz. The Soulh Easl In Ihe Conlexl ol Poland's Regional Slruclure The generał aim of this paper is to present the multipłe aspects ot" so uth -cast Połand ' s position in the socio-economi c and spatiał struclurc ol' the country . South -east Poland is defincd as being constilutcd by the Małopo l s kie , Podkarpackie and Ś więtokrzyskie vo ivodships. The p"per has Iwo major lhemes. The firsl is <tn assessmenl or the developmcllt levels ol' voivodships using sevcn distincl c<.Ilegories: demog raphi c potential, modernil y of the eco nomic strucwrc. le vel of cconomic growlh , Ic.vels or agricultural and industrial dc ve lopment, en vi rollm ental prolcction, and R&D pOlenti al . The second theme is (he growth and devcł o pm c nt ot" south-cast Poland in terms or the. country's ilItra-regional differcntiation. This aspect of the analysis is bascd onlhe features ol' Iwo groups 01' phenomena : intra-regional differe lllj ~llion and (he pOlential for innovatioll and d e v e lopmenł. (Here . the paper makes use or the composile assessmenl obla ined in Ihe sevencalegory anal ysis above)..

(17)